LEKCJA DZIEWIĘTNASTA
Zaimki w zwrotach w trybie rozkazującym. Zaimki emfatyczne. Zaimki pytające: man, mana, manen. Postpozycje.
ZAIMKI W ZWROTACH W TRYBIE ROZKAZUJCYM
Zwroty w trybie rozkazującym mogą zawierać elementy zaimkowe. Zaimki te mogą odnosić się albo do podmiotu wyrażenia (osoby, którą prosi się albo której nakazuje się zrobienie czegoś), albo do pośredniego czy bezpośredniego dopełnienia czynności.
Opcjonalne zaimki podmiotowe można dodać aby sprecyzować, czy mówiący chce, żeby zrobiła coś jedna czy więcej osób. Wychodząc od wykrzyknienia heca! "odejdź!" albo "odsuń się!", Tolkien zanotował, że wyraz ten "często" występował w rozszerzonej postaci "ze zredukowanym przyrostkiem zaimkowym drugiej osoby" (WJ, s. 364). Jeśli adresatem jest pojedyncza osoba wykrzyknienie może otrzymać przyrostek -t (niewątpliwie spokrewniony z zaimkiem dopełnieniowym tye "ciebie"). Tak więc podczas gdy heca! możemy skierować do jednej lub do wielu osób, forma hecat! wyraźnie określa pojedynczego adresata. (Być może słowa Fëanora skierowane do Melcora, gdy przybył on do Formenos: "idź precz spod moich drzwi" pod koniec rozdziału 7 w Silmarllionie brzmiały w quenyi hecat andonyallo?) Tolkien napisał dalej, że w liczbie mnogiej zwykła forma rozkazująca heca! mogłaby otrzymać końcówkę -l, zatem heca! to rozkaz wydawany kilku osobom: "Odejdźcie!" Przykłady te wskazują także, że w momencie, gdy Tolkien to pisał, rozróżnienie między formami z T i z L w drugiej osobie polegało przede wszystkim na różnicy między liczbą pojedynczą, a mnogą: "ty" i "wy". Oczywiście kwestia ta jest nieco skomplikowana faktem, że formy z L, takie jak końcówki -l i -lyë funkcjonują także jako grzecznościowa liczba pojedyncza "ty". Oczywiście nie sposób powiedzieć, czy końcówki -l można używać także z trybem rozkazującym, aby wyrazić "grzeczny" nakaz dla pojedynczego adresata.
Hecat! lp i hecal! lm to nasze jedyne potwierdzone przykłady takiego zastosowania końcówek -t i -l. Forma heca! nie jest być może typowym trybem rozkazującym. Jak wskazałem w lekcji szesnastej, zamiast stosowanej końcówki -a normalnie używa się cząstki rozkazującej á (a), połączonej z właściwym rdzeniem czasownika. Wśród potwierdzonych przykładów znajdują się á vala! "rządź!" i a laita! "chwal(cie)!" Gdybyśmy mieli dodać do tych zwrotów końcówki -t i -l, byłby one doczepione do rdzenia czasownika, np. a laitat! "chwal!", a laital! "chwalcie!"
Laita- "chwalić, błogosławić" jest oczywiście czasownikiem z rdzeniem na A. Czasowniki pierwotne takie jak car- "robić" występują w rozkazach z końcówką -ë, jak wskazuje rozkaz przeczący áva carë! "nie rób [tego]!" (WJ, s. 371). To -ë niemal z pewnością pochodzi od wcześniejszego -i i przed końcówkami mielibyśmy tu -i-, tak jak w aoryście od tych czasowników. Stąd prawdopodobnie áva carit! "nie rób [tego]!", lm áva caril! "nie róbcie [tego]!" Albo zwykłe polecenie á tulë! "chodź"; możemy mieć albo á tulit! do jednej osoby, albo á tulil! "chodźcie!"
Zwrot z trybie rozkazującym może zawierać także elementy zaimkowe odnoszące się do bliższego i dalszego dopełnienia czynności. W poprzedniej lekcji wspominaliśmy o różnych zaimkach niezależnych. Nye "mnie", me "nas", le "was", tye "ciebie", ta "je" i te "ich" mogą występować jako niezależne wyrazy; właściwie nasz jedyny przykład te "ich" znajduje się w zwrocie z trybem rozkazującym: A laita te, laita te! "błogosławcie, ich, błogosławcie ich!" (z Pochwały na Kormallen). Natomiast tłumaczenie Ojcze Nasz wskazuje, że zaimki w dopełnieniu mogą być także dołączone jako przyrostki do cząstki rozkazującej á. Zasadę tę można wyjaśnić własnym przykładem: załóżmy prosty zwrot w trybie rozkazującym á tirë "obserwuj!" Jeśli zechcemy powiedzieć "obserwuj ich" po prostu wstawiając zaimek dopełnieniowy te, możliwe jest postawienie go po czasowniku (jak w potwierdzonym przykładzie a laita te "błogosławcie ich"), stąd á tirë te. Jednak równie możliwe byłoby postawienie zaimka przed czasownikiem, w którym to przypadku doczepia się on bezpośrednio do cząstki rozkazującej á. "Obserwuj ich!" mogłoby zatem brzmieć átë tirë!
UWAGA: Jako że te "ich" staje się teraz ostatnią sylabą wyrazu, konwencje ortograficzne, jakie przyjęliśmy wymagają, aby końcowe -e było pisane z dierezą: -ë. To samo dotyczyłoby końcowego -e zaimków dopełnieniowych nye, me, le, tye, gdyby dodać je bezpośrednio do á - np. ámë tirë "obserwuj nas". Oczywiście jest to jedynie komplikacja ortograficzna, która nie ma nic wspólnego ze strukturą języka - w wielu tekstach Tolkien w ogóle nie używa dierezy.
Również zaimki w celowniku (jak nin "mi", men "nam", tien "im") można dołączyć bezpośrednio do cząstki rozkazującej á; w każdym razie tłumaczenie Ojcze Nasz zawiera przykład men dodanego w ten sposób. Zwrot, powiedzmy, "zaśpiewaj dla nas", mógłby brzmieć ámen linda!
Co dzieje się, gdy zwrot zawiera dwa zaimki, oznaczające zarówno dopełnienie bliższe jak i dalsze? Nie mamy przykładów, którymi moglibyśmy się kierować, ale cząstka rozkazująca raczej nie może przyjąć więcej niż jednego przyrostka, a przykład a laita te wskazuje, że zaimek nie musi być do niej doczepiony. Jest więc z pewnością dozwolone pozostawienie jednego z zaimków, dopełnienia bliższego albo dalszego jako niezależnego słowa, a dołączenie drugiego do cząstki á. Tak więc "zrób to dla mnie" mogłoby brzmieć ánin carë ta! albo áta carë nin!, jak kto woli. (Być może można nawet powiedzieć ánin caritas, używając rozszerzonego bezokolicznika carita- i przyrostka -s "to".)
Tłumaczenie "nie wódź nas na pokuszenie" w quenejskiej wersji Ojcze Nasz pokazuje, że przecząca forma cząstki rozkazującej ("nie rób!") może także przyjmować przyrostki zaimkowe. Ok. 1960 r., w Quendi i Eldar Tolkien zaczął używać áva jako przeczącej cząstki rozkazującej, łącząc cząstkę á z przeczeniem vá (-va). We wcześniejszej wersji Ojcze Nasz użył nieco innego słowa na "nie [rób]" (ála, zawierającego przeczenie lá w miejsce vá), ale nie ma powodów by sądzić, że zaimki oznaczające dopełnienie bliższe albo dalsze nie miałyby być dodane także do tej późniejszej formy áva. Tak więc "obserwuj nas!" można niewątpliwie przetłumaczyć ámë tirë!, natomiast "nie obserwuj nas" można prawdopodobnie wyrazić jako ávamë tirë!
ZAIMKI EMFATYCZNE
W poprzedniej lekcji omówiliśmy pewną ilość zaimków niezależnych (wspominanych również w rozdziale wyżej). Istnieją również inne zaimki, które także występują jako osobne słowa, chociaż są ściśle związane z odpowiadającymi im końcówkami zaimkowymi. Funkcjonują one jako zaimki emfatyczne.
Spójrzmy na tą linijkę z Namárië: Nai hiruvalyë Valimar! Nai elyë hiruva! W WP Tolkien podał tu tłumaczenie "Może ty odnajdziesz Valimar! Może ty go właśnie odnajdziesz" Oczywiście hiruvalyë znaczy "[ty] odnajdziesz". Ale powtórzone jest to w postaci nai elyë hiruva, "może ty go właśnie odnajdziesz". Zauważmy, że końcówkę -lyë zastępuje tu niezależny wyraz elyë, najwyraźniej blisko z nim spokrewniony. Elyë znaczy po prostu "ty", ale ze specjalnym naciskiem na ten zaimek. Użycie takiej formy niezależnej podobne jest do zaakcentowania zaimka "ty" w mowie: "Może [nie kto inny lecz] ty go znajdziesz." Tolkien użył tu wersji "ty właśnie" z zastosowaniem dodatkowego wyrazu podkreślającego znaczenie zaimka. (Krótsza niezależna forma zaimka "ty" le lub lye najwyraźniej nie jest emfatyczna.)
Kolejnym niezależnym zaimkiem emfatycznym jest inyë "ja" - albo, jako że jest ono emfatyczne "ja sam", "właśnie ja", "ja i nikt inny". W LR, s. 61 Herendil mówi swojemu ojcu Elendilowi, że go kocha, a Elendil odpowiada w quenyi: A yonya inyë tye-méla "i ja też, mój synu, kocham cię" (początkowe a, najwyraźniej przetłumaczone "i", zdaje się być wariantem bardziej zwyczajnego słowa ar - chociaż a może być też cząstką wołacza). Tutaj zaimek inyë, przetłumaczony "ja też", kładzie szczególny nacisk na tożsamość Elendila: "Ja kocham cię [tak jak ty mnie]". Inyë jest bardziej emfatyczną odmianą krótkiego ni, podobnie jak elyë jest bardziej emfatyczne niż le czy lye.
Forma inyë jest niewątpliwie spokrewniona z końcówką zaimkową -nyë, a Namárië wyraźnie wskazuje, że elyë odpowiada końcówce -lyë. (Szkice Namárië posiadają w to miejsce zaimek ellë i końcówkę -llë. Niektórzy sądzą, że ma ono inne znaczenie, być może "wy" a nie "ty". Początkowo byłem wobec tego sceptycznie nastawiony, ale może być to poparte materiałami z VT43, s. 36, najwyraźniej wskazującymi, że -lyë i -llë współistniały jako końcówki dla "ty" i "wy" w jednej z wersji quenyi.)
Przykłady te wskazują wyraźnie, że zaimki emfatyczne można wywieść od odpowiadających im końcówek zaimkowych przez dodanie samogłoski. Ale jakiej samogłoski? Mamy e- w elyë "ty", ale i- w inyë "ja". Zaimek "ja" może być wyjątkiem w preferencji dla i- jako samogłoski początkowej. Czytelnik może pamiętać, że końcówką "mój" -nya preferuje -i- jako samogłoskę łączącą, gdy jest ona konieczna (jak w atarinya "mój ojciec", LR, s. 61). Ścisły związek zaimków pierwszej osoby w samogłoską i zdaje się odzwierciedlać samogłoskę najbardziej podstawowego rdzenia NI "ja", wymienionego w Etymologiach. Możemy zaryzykować wniosek, że inne zaimki emfatyczne miałyby samogłoskę e- jako w elyë. Potwierdza to quenejskie tłumaczenie Ojcze Nasz, gdzie Tolkien użył emmë jako zaimka emfatycznego odpowiadającego końcówce zaimkowej -mmë dla wyłącznego "my" (tłumaczenie to zostało napisane zanim Tolkien zmienił tę końcówkę na -lmë). Pojawia się on w linijce "i odpuść nam nasze grzechy jako i my odpuszczamy naszym winowajcom". Tutaj zaimek ten jest emfatyczny, aby przyciągnąć szczególną uwagę (podkreślenie analogii: "My" chcemy, aby Bóg odpuścił nam tak jak my odpuszczamy innym). Naturalnym wydaje się akcentowanie tego zaimka także w polskim, chociaż jedynie przez wymawianie go z naciskiem. Quenejski zwyczaj używania osobnych zaimków emfatycznych jest niewątpliwie bardziej elegancki.
Podczas gdy ilyë, elyë (ellë będące albo wariantem, albo zupełnie oddzielnym "wy") oraz emmë wszystkie pojawiają się w opublikowanych materiałach, możemy z dużą dozą pewności wywieść przynajmniej część pozostałych form. Po pierwsze, Tolkien ostatecznie poprawił końcówkę dla wyłącznego "my" z -mmë na -lmë, musimy więc założyć, że odpowiadający mu zaimek emfatyczny podobnie zmieni się w emmë na elmë. Potwierdzona forma emmë jest wciąż poprawna, ale oznacza teraz "my" podwójne (czy włączne czy wyłączne - nie wiemy), wiążące się z nowym znaczeniem końcówki -mmë.
Jako że w ostatniej znanej wersji quenyi końcówką dla włącznego "my" stało się -lvë (odmiana -lwë), możemy założyć, że odpowiadającym jej zaimkiem emfatycznym "my" jest elvë (albo elwë). Te wywiedzione formy, elmë i elvë dla włącznego i wyłącznego "my" są używane w poniższych ćwiczeniach - chociaż należy rozumieć, że nie są one tak pewne, jak formy potwierdzone. Być może końcówce -ntë "oni" odpowiadałby zaimek emfatyczny entë.
Forma elyë może funkcjonować jako pojedyncze "ty", jak wskazuje tłumaczenie "ty właśnie" w Namárië. Jak sugerowałem wcześniej, formy drugiej osoby z L mogą wskazywać na grzecznościowe "ty". Formy drugiej osoby z T, których przykładami są zaimek dopełnieniowy tye i końcówka -t używana w trybie rozkazującym, mają oznaczać "ty" poufałe, ale nie jest pewne jak brzmiałaby jego forma emfatyczna. Zależy ona od tego, w jaki sposób zrekonstruujemy dłuższą formę końcówkę -t. Jeśli jest to -tyë, zaimek emfatyczny brzmiałby najprawdopodobniej etyë. Ale mamy również powody by uważać, że według Tolkiena -t miało odzwierciedlać dawniejsze -k, w którym to przypadku dłuższy wariant mógłby także brzmieć -ccë...
laczek777