Uwagi na temat badań i dokumentacji historycznych więźb dachowych na etapie poprzedzającym opracowanie projektu budowlanego.pdf

P REZENTACJE – RAPORTY

P RESENTATIONS AND REPORTS

Dominik Mączyński, Beata Makowska,Tomasz Łuczak

Uwagi na temat badań i dokumentacji

historycznych więźb dachowych

na etapie poprzedzającym

opracowanie projektu budowlanego

Comments concerning research and historic

documentation of roof construction at the stage

preceding preparation of the building project

Tekst powstał wodpowiedzi na docierające do

Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabyt-

ków informacje związane z:

• wątpliwościami dotyczącymi niezbędnego, ze

stanowiska konserwatorskiego, zakresu doku-

mentacji zabytkowych drewnianych więźb

dachowych istropów,

• nieprawidłowościami związanymi zprzygo-

towaniem projektów budowlanych ich re-

montów,

• błędami popełnianymi wtrakcie realizacji in-

westycji iich nadzoru.

Poniższy zbiór uwag może posiadać praktyczne

zastosowanie przy sprawdzaniu poprawności ikom-

pletności przedstawianych wojewódzkim konserwa-

torom zabytków dokumentacji remontów zabytko-

wych drewnianych więźb dachowych lub takich

opracowań, wktórych projekt takiego remontu sta-

nowi jedną zczęści. Opisywany zakres naukowych

badań oraz związanych znimi rozwiązań technicz-

nych może podlegać modyfikacjom, wzależności

od wartości zabytkowej konstrukcji , po wstęp-

nym jej rozpoznaniu przez konserwatora iwydaniu

wytycznych konserwatorskich dotyczących zakre-

su remontu. Inaczej zatem będziemy traktować ty-

pową konstrukcję powstałą wXX w., inaczej kon-

strukcję np. zXVI w. rozbudowaną wXVIII w.

Zawarte wtekście uwagi powinny być traktowa-

ne jako forma instrukcji obowiązującej przy tego typu

pracach remontowych. Ze względu na dość po-

wszechnie spotykany niski stopień rozpoznania, zba-

dania iudokumentowania zabytkowych konstrukcji

drewnianych wPolsce, niewielki zasób zachowanych

archiwalnych dokumentacji oraz wynikający ztego

brak świadomości ich wartości historycznych ina-

ukowych – konieczność wprowadzenia tego typu

instrukcji jest wpełni uzasadniona. Przy jej opraco-

waniu uwzględniono doświadczenia iwnioski, wy-

pracowane wramach wewnętrznego programu

KOBiDZ rozpoczętego w2004r. imającego na celu

badanie idokumentację historycznych więźb dacho-

wych oraz programu europejskiego zainicjowanego

przez Uniwersytet wLiege (Belgia), noszącego tytuł

„Dach europejski”. KOBiDZ uczestniczył wlatach

2006-2007 wpierwszej części tego programu.

Należy podkreślić, że zabytkowe drewniane kon-

strukcje dachowe znacząco wpływają na oceną war-

tości zabytkowych całego obiektu. Bez przeprowa-

dzenia naukowego rozpoznania oraz szczegółowych

badań, między innymi inwentaryzacyjnych czy my-

kologicznych, brak jest podstaw do wykonania pro-

jektu budowlanego remontu, odpowiedniego do-

boru metod, atym bardziej – rzetelnej wyceny prze-

widywanych prac.

Projekt remontu wprzypadku zabytkowych kon-

strukcji dachowych powinien zakładać ich naprawę

zachowawczą , ograniczoną do miejsc, wktórych na-

stąpiło osłabienie konstrukcji. Demontaż odkształ-

conych iosłabionych elementów nie jest wskazany

izawsze będzie wiązać się zryzykiem ich uszkodze-

nia lub trudnościami zpowtórnym ich zamontowa-

niem (po konserwacji) wpierwotnym miejscu.

Europejskim trendem wnaprawach zabytko-

wych konstrukcji drewnianych, który powinien

137

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 25/2009

również dla nas wyznaczać obowiązujące standar-

dy, jest pełne poszanowanie zabytkowej substancji

iprzestrzeganie zasad tradycyjnej sztuki budowla-

nej, stosowanie tradycyjnych metod ciesielskich

iuzupełnianie drewna drewnem, zzachowaniem

pierwotnie zastosowanego gatunku.

zaniem miejsc nieciągłości poszczególnych ele-

mentów. Należy zwrócić uwagę, że niedopusz-

czalne jest wymiarowanie modularne elementów

występujących wielokrotnie, takich jak np. belki

stropowe. Trzeba podawać wszystkie odległości

pomiędzy elementami oraz ich szerokości. Na-

leży również dokonać wmiarę możności pomia-

ru przekątnych konstrukcji na poddaszach dla

udokumentowania odchyleń od regularnego

prostopadłego układu elementów.

2. Rzut więźby dachowej przedstawiający układ

więźby dachowej zpominięciem pokrycia dachu.

3. Rzut dachu (wraz zkominami iinnymi elemen-

tami architektonicznymi np. wystawki, lukar-

ny itp.).

4. Przekroje podłużne iprzekroje poprzeczne

więźby dachowej. Oliczbie wykonanych prze-

krojów decyduje stopień skomplikowania bry-

ły budynku. Należy opracować taką liczbę prze-

krojów obiektu, aby zakres opracowania zapew-

nił jednoznaczne udokumentowanie wszystkich

zachowanych elementów. Przekroje powinny

zawierać informację dotyczącą poziomu

umieszczenia poszczególnych elementów

względem poziomu posadzki obiektu.

5. Rysunki pełnych iniepełnych wiązarów dacho-

wych, przedstawionych od strony, zktórej wi-

doczne są połączenia ciesielskie, zuwzględnie-

niem ich rodzaju oraz sposobu łączenia.

6. Szczegółowe rysunki pomiarowe fragmentów

ustroju oszczególnym znaczeniu iznacznym

stopniu skomplikowania, azwłaszcza inwenta-

ryzacja węzła przyokapowego więźby wraz zje-

go powiązaniem ze stropem iścianą.

7. Inne, występujące wprzestrzeni więźby dacho-

wej, elementy oryginalnego wyposażenia (np.

kołowroty, ryc.1).

Należy zwrócić uwagę, że wwypadku opracowa-

nia rysunków inwentaryzacyjnych wformie cyfrowej

praktyczną formą ich zapisu są pliki zawierające moż-

liwość edycji. Umożliwia to znacznie łatwiejsze wpro-

wadzanie korekt niż wprzypadku dokumentacji ist-

niejącej jedynie wformie papierowego wydruku.

Szerzej ozasadach wykonywania inwentaryza-

cji architektonicznych zabytków oraz więźb dacho-

wych można przeczytać wpublikacjach 1 .

Uwagi praktyczne dotyczące zakresu peł-

nej dokumentacji drewnianych ustrojów kon-

strukcyjnych ze szczególnym uwzględnie-

niem remontów zabytkowych drewnianych

więźb dachowych (do wewnętrznego stosowa-

nia wWUOZ)

Prace remontowe obiektu zabytkowego można

podzielić na trzy podstawowe fazy:

I. faza rozpoznania (badań idokumentacji

stanu istniejącego)

II. faza projektowa

III.faza wykonawcza

Każda zfaz wiąże się zopracowaniem doku-

mentacji konserwatorskiej odpowiedniej dla po-

szczególnych etapów pracy.

I. Faza rozpoznania

Tworzą ją przede wszystkim:

1. Kwerenda archiwalna

Kwerenda powinna być przeprowadzona wce-

lu opracowania historii obiektu wraz zrozpozna-

niem przekazów świadczących ojego kolejnych

przekształceniach, inicjatywach budowlanych,

zmianach własności itp. Oczywistość znaczenia

opracowania historycznego dla kolejnych omawia-

nych faz prac konserwatorskich pozwala na pomi-

nięcie szerokiego omawiania zakresu niezbędnej do

opracowania kwerendy archiwalnej.

Im starsza konstrukcja, tym większa potrzeba

wykonania dokładnej kwerendy.

2. Inwentaryzacja architektoniczno-

-konstrukcyjna

Ogólne zasady wykonywania rysunków tech-

nicznych inwentaryzacji architektonicznych okre-

ślają Polskie Normy.

Inwentaryzacja więźby dachowej powinna za-

wierać następujące rysunki wykonane wskali 1:50:

1. Rzut poddasza przedstawiający powierzchnię

poddasza na poziomie cięcia bezpośrednio nad

stropem dokumentujący wszystkie elementy po-

ziome, takie jak namurnice (murłaty), podwali-

ny, górne lica belek stropowych, kominy, wymia-

ny przykominowe, wszystkie elementy piono-

we więźby, miejsca osadzenia krokwi iprzypust-

nic, deskowanie podłogi poddasza itp., ze wska-

3. Badania architektoniczne

Badania architektoniczne struktur drewnianych,

poprzedzone kwerendą archiwalną iinwentaryza-

cją, polegają na terenowym badaniu poszczególnych

elementów konstrukcji, prowadzącym do rozpozna-

nia faz jej funkcjonowania oraz opracowania wyni-

ków wformie dokumentacji konserwatorskiej.

Podkreślić należy, że badania więźby są ściśle

związane zrozpoznaniem stratygrafii całego obiek-

138

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 25/2009

Ryc. 4. Często stosowana forma ciesielskiego znaku montażowego

(fot. D. Mączyński)

Fig. 4. Frequently used form of acarpenter’s assembly mark (photo

D. Mączyński)

Ryc. 1. Widok ogólny poddasza z zabytkową więźbą dachową i ko−

łowrotem (fot. M. Warchoł)

Fig. 1. View of the attic with historic roof truss and awinch (photo

M.Warchoł)

Ryc.2.Inskrypcje handlowe (producenta, dostawcy) (fot.D.Mączyński)

Fig. 2. Trade inscriptions (of the producer and supplier) (photo D.Mą−

czyński)

Ryc. 5. Przykład daty wyciętej na powierzchni elementu (fot.

M.Warchoł)

Fig. 5. Example of adate cut out on the element surface (photo

M.Warchoł)

Ryc. 3. Ciesielski znak montażowy nawiązujący do cyfr rzymskich

(fot. D. Mączyński)

Fig. 3. Carpenter assembly mark alluding to Roman numerals (pho−

to D. Mączyński)

Ryc. 6. Ślady po rozszczepianiu drewna (fot. D. Mączyński)

Fig. 6. Traces after splitting timber (photo D. Mączyński)

tu, aobserwacja przestrzeni poddasza zazwyczaj

prowadzi do uzyskania wniosków badawczych

oszerszym zakresie niż historia jednego tylko ele-

mentu zabytkowej budowli.

Poza funkcjonującą metodą badań architekto-

nicznych, analiza powierzchni iprzestrzeni więź-

by dachowej istropu zawiera dodatkowo następu-

jące procedury badawcze:

wyprowadzonych zich analizy, ustalenie faz ispo-

sobu realizacji konstrukcji. Inwentaryzacji muszą

podlegać także inne ślady zachowane na po-

wierzchni drewna (znaki handlowe, inskrypcje

producentów, ślady po rozszczepianiu, po spła-

wianiu drewna, po transporcie pionowym –

ryc.2,3,4,5,6).

W razie ich zidentyfikowania należy umieścić

na rysunkach inwentaryzacyjnych informację olo-

kalizacji rozpoznanych znaków oraz ich formie

itreści. Znaki te mogą wymagać udokumentowa-

nia fotograficznego. Wskazane jest wtedy wykona-

nie fotografii wodpowiednio dobranych warun-

a) Inwentaryzacja znaków iinskrypcji ciesiel-

skich

Inwentaryzacja montażowych znaków ciesiel-

skich często umożliwia na podstawie wniosków

139

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 25/2009

kach oświetlenia, wraz zprzyłożoną obok znaku

ciesielskiego skalą metryczną.

Dokładne zlokalizowanie, oględziny idoku-

mentacja znaków ciesielskich na elementach, któ-

re zagrożone są wymianą, może przyczynić się do

zachowania ich wformie wypreparowanego zkon-

strukcji eksponatu iwykorzystania wdalszych ba-

daniach naukowych.

tach – wręcz konieczność) przeprowadzenia badań

dendrochronologicznych. Wykonywanie tych ba-

dań wobiektach zabytkowych jest obecnie standar-

dem europejskim przy rozpoznawaniu konstruk-

cji drewnianych.

Miejsca pobrania próbek drewna powinny być

ściśle udokumentowane ikonsultowane zauto-

rem badań architektonicznych. Wprzeciwnym

razie wartość merytoryczna badania będzie

znacznie ograniczona lub wynik badania może

być niemiarodajny. Zwracamy uwagę, że jedy-

nie poprawnie wykonane badania dendrochro-

nologiczne stanowią szczególnie cenny materiał

pomocniczy dla badań architektonicznych, uści-

ślający ich wyniki.

b) Badania dendrochronolgiczne

W przypadku występowania drewnianych ele-

mentów wbudowli istotnych dla bezwzględnego

jej datowania istnieje możliwość (a wwielu obiek-

c) Inwentaryzacja śladów pozostawionych

przez narzędzia ciesielskie na powierzchni

obrabianych elementów

Traseologia jest nowym kierunkiem badań zaj-

mującym się analizą śladów narzędzi ciesielskich,

które zachowały się na powierzchniach obrabianych

elementów drewnianych. Pozwala ona na wniosko-

wanie, jakimi metodami ciesielskimi dany element

został pozyskany iobrobiony. WPolsce traseologia

jest rzadko stosowana, wodróżnieniu od Czech,

Słowacji, Belgii iFrancji, gdzie standardowo pro-

wadzi się te badania, zwłaszcza przy starych kon-

strukcjach (wPolsce od końca XIX w. drewno co-

raz częściej było obrabiane mechanicznie) –

ryc.7,8,9.

Podstawowe opracowania powierzchni drew-

na, możliwe do odróżnienia pod względem obrób-

ki, to powierzchnie: okorowane (ślady ośnika), po

rozłupaniu klinami, ze śladami cięcia trakiem ręcz-

nym, obrabiane toporem, obrabiane ciosłem (cieś-

licą), powierzchnie ze śladami cięcia trakiem me-

chanicznym.

Poszczególne płaszczyzny tej samej belki mogą

posiadać różne ślady obróbki.

Wnioski zanalizy tych śladów są pomocne przy

ustalaniu, czy konstrukcja została wykonana przez

jedną czy przez więcej ekip ciesielskich, oraz wktó-

rych jej częściach dokonano przebudów lub napraw.

Rozpoznanie iinwentaryzacja charakterystycz-

nych śladów pozostawionych przez narzędzia cie-

sielskie na powierzchni obrabianych elementów

zawiera dla każdego typu powierzchni (jeśli jest to

możliwe): dokumentację fotograficzną wraz zopi-

sem (i ewentualnie wprzypadkach niejednorod-

nych wyników – opis lokalizacji poszczególnych,

odmiennie obrabianych elementów, np. na inwen-

taryzacyjnym rysunku rzutu więźby dachowej).

Przeprowadzone badania skonfrontowane zty-

pologią znanych struktur konstrukcyjnych prowa-

dzić powinny do opracowania stratygrafii poszcze-

Ryc. 7. Ślady po pile ręcznej (fot. S. Cramer)

Fig. 7. Traces of ahandsaw (photo S. Cramer)

Ryc. 8. Ślady po obróbce tra−

kiem mechanicznym (fot.

M.Warchoł)

Fig. 8. Traces of processing

with aframe sawing machine

(photo M. Warchoł)

Ryc. 9. Ślady ostrza topora na

powierzchni belki (fot. S. Cra−

mer)

Fig. 9. Traces of an axe bla−

de on the beam surface (pho−

to S. Cramer)

140

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 25/2009

gólnych elementów więźby izależnie od uzyska-

nych wyników do wykonania teoretycznej rekon-

strukcji drewnianego ustroju istotnego dla przyję-

cia rozwiązań projektowych wnastępnej fazie prac.

Traseologia jest częścią naukowej analizy po-

wstawania konstrukcji inie we wszystkich obiek-

tach jest konieczna. Natomiast usuwanie bez od-

powiedniego rozpoznania iudokumentowania ory-

ginalnych elementów zkonstrukcji lub ociosywa-

nie powierzchni drewna może wprzyszłości takie

badania uniemożliwić.

zentacją zniszczeń iuszkodzeń na rysunkach in-

wentaryzacyjnych. Każdemu elementowi powi-

nien towarzyszyć opis uszkodzenia zpodaniem

jego zasięgu iwstępną kwalifikacją remontową.

Opinia mykologiczna powinna uwzględniać

wszystkie, aw szczególności zabytkowe wartości

konstrukcji, podawać metody naprawy konstruk-

cji zpełnym poszanowaniem zabytkowej substan-

cji. Wskazane jest, aby we wnioskach izaleceniach

wykonawczych uwzględniać ustalenia dotyczące

wcześniej zastosowanych środków chemicznych

do konserwacji konstrukcji.

W ramach ekspertyzy mykologicznej można

wskazywać elementy uszkodzone do wymiany lub

naprawy, ale osposobie naprawy lub okonieczno-

ści wymiany powinno decydować rozpoznanie

konstrukcyjne uwzględniające wyniki badań my-

kologicznych. Często zdarza się bowiem, że my-

kolog sugeruje rozwiązania ocharakterze konstruk-

cyjnym przekraczające jego kompetencje iupraw-

nienia (chyba, że jest to orzeczenie mykologiczno-

budowlane, aosoba je wykonująca posiada odpo-

wiednie uprawnienia).

4. Opinie (orzeczenia, ekspertyzy)

a) Opinia mykologiczna (mikologiczna) okre-

śla uszkodzenia konstrukcji drewnianej spowodowa-

ne przez oddziaływanie czynników biologicznych.

Weryfikuje stan zachowania drewna waspek-

cie występowania korozji biologicznej oraz okre-

śla jej zasięg iprzyczyny, rozpoznaje szkodniki

biologiczne iich aktywność oraz podaje metody

ich zwalczania. Orzeczenie mykologiczne musi

być wykonane przez osoby posiadające świadec-

twa ukończenia odpowiednich specjalistycznych

szkoleń.

Opinia mykologiczna powinna zawierać:

1. Rozpoznanie gatunku drewna, zktórego wy-

konano konstrukcję, precyzyjny, pozbawiony

jakichkolwiek uogólnień opis rodzaju izakre-

su występowania stwierdzonych uszkodzeń;

sformułowanie właściwej diagnozy często wią-

że się zkoniecznością wykonania odkrywek

konstrukcji.

2. Ustalenie, czy korozja biologiczna jest aktywna

(wprzypadku grzybów domowych ipleśnio-

wych ustalenia powinny być poparte pomiara-

mi wilgotności wykonanymi za pomocą skalo-

wanych urządzeń).

3. Rozpoznanie aktywności żeru larw owadów, co

wiąże się wyborem iwskazaniem stosowania

właściwych środków imetod – do zwalczania

szkodników lub zabezpieczania drewna przed

ich atakiem.

4. Potwierdzenie dostępności idopuszczenia do

stosowania zaproponowanych środków che-

micznych (wycofane zużycia iobecnie zabro-

nione są wszelkiego rodzaju Xylamity, awięk-

szość środków dawnego INCO-Veritas (Imprex

W, Imprex Z, Antox B) nie jest od wielu lat pro-

dukowana. Wszelkie preparaty przewidziane do

zastosowania muszą posiadać aktualne świadec-

two dopuszczające do ich stosowania na tere-

nie Rzeczypospolitej Polskiej.

5. Dokumentację fotograficzną miejsc uszkodzo-

nych zopisem uszkodzenia ijego zasięgu wraz

ztzw. mapą zniszczeń iuszkodzeń – czyli pre-

b) Opinia konstrukcyjna

Powinna zawierać:

1. Opis konstrukcji wykonany na podstawie in-

wentaryzacji, opinii mykologicznej iprzeprowa-

dzonych dokładnych oględzin.

2. Rzetelny, opracowany bez uogólnień opis

uszkodzeń wszystkich elementów więźby ina

całej ich długości (utrudniony dostęp poszcze-

gólnych elementów, powodujący ograniczenie

zakresu badania musi być zaznaczony wopisie;

jeśli występuje konieczność lub możliwość zdję-

cia pokrycia dachu, atym samym odsłonięcia

powierzchni elementów lub ich połączenia, któ-

re dotąd nie były dostępne, badanie stanu tech-

nicznego tych miejsc należy dodatkowo wyko-

nać po uzyskaniu dostępu, ale przed podjęciem

ostatecznej decyzji oich sposobie naprawy).

Wopisach konstrukcji należy stosować przyję-

tą specjalistyczną terminologię 2 .

3. Obliczenia konstrukcyjne wraz zprzyjętymi

schematami statycznymi wcelu ewentualnej we-

ryfikacji wniosków przyjętych wopracowaniu.

4. Pomiary wielkości utrwalonych deformacji

podstawowych elementów układu nośnego, ta-

kich jak tramy, płatwie, krokwie koszowe itd.

5. Dokumentację fotograficzną miejsc uszkodzo-

nych zopisem uszkodzenia ijego zasięgu wraz

ztzw. mapą zniszczeń iuszkodzeń – czyli pre-

zentacją zniszczeń iuszkodzeń na rysunkach in-

wentaryzacyjnych. Każdemu elementowi powi-

nien towarzyszyć opis uszkodzenia zpodaniem

jego zasięgu iwstępną kwalifikacją remontową

141

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 25/2009

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: