SŁOWNIK NIEKTÓRYCH POJĘĆ Z ZAKRESU
BIBLIOTEKOZNAWSTWA I KOMUNIKACJI
Opracowano na podstawie artykułu w „Bibliotece w szkole” nr 3/2000
ADMINISTRATOR BAZY DANYCH, database administrator, DBA, Inform. osoba
zajmująca się utrzymaniem i ochroną bazy danych, kontrolą przestrzegania
zasad dostępu do bazy danych przez poszczególnych jej użytkowników.
ADMINISTRATOR SIECI, inform. osoba odpowiedzialna za utrzymanie zasobów
sieci komputerowej, nadzorująca jej sprawne działanie oraz wykorzystywanie
przez poszczególnych użytkowników zgodnie z określonymi dla danej sieci
zasadami (zakładanie i usuwanie kont, zarządzanie oprogramowaniem,
przydzielanie użytkownikom prawa dostępu do informacji i sprzętu).
ADNOTACJA: l. Zwięzła charakterystyka dokumentu dotycząca jego treści i
(lub) cech pozatreściowych (formalno-wydawniczych) specyficznych dla
danego dokumentu Stosowana np. w bibliografii odnotowanej. katalogu
obrazkowym. Rodzaje adnotacji: wyjaśniająca, zawartościowa, księgoznawcza,
zalecająca. 2. Potocznie: uwaga, dopisek. przypis, notatka – sporządzone w
postaci pisemnej.
ADRES WYDAWNICZY, zespół danych określających miejsce i datę wydania
wydawnictwa oraz nazwę wydawcy. W przypadku książki umieszczany jest
najczęściej na dole karty tytułowej lub na jej odwrocie. W innych
wydawnictwach (np. kaseta magnetofonowa. dysk kompaktowy] pełny adres
wydawniczy umieszczany jest zazwyczaj na oprawie, obwolucie
AKCYDENS, druk okolicznościowy, użytkowy lub informacyjny (np. ulotka.
cennik, kalendarz, instrukcja. program, formularz, bilet, karta pocztowa,
prospekt) nie będący książką ani czasopismem.
ALMANACH: 1. Rocznik zawierający kalendarium wzbogacone informacjami lub
poradami, czasem krótkimi opowiadaniami oraz materiałami o charakterze
kronikarskim. 2. Publikacja o charakterze antologii, zawierająca materiały
z jednej dziedziny sztuki lub nauki, których wspólną cechą jest czas
powstania (np. almanach literacki za rok ...)
ANALIZA DOKUMENTACYJNA, abstrakt, zwięzłe streszczenie dokumentu
pierwotnego, towarzyszące jego opisowi bibliograficznemu lub tekstowi
dokumentu .Rodzaje: omawiająca (szczegółowa), wskazująca (tematyka. główne
tezy dokumentu). Obecnie coraz częściej powstają abstrakty w języku
informatycznym tworzone za pomocą deskryptorów lub słów kluczowych, a
używane zwłaszcza w tezaurusach. Analizę dokumentacyjną stosuje się
głównie w wydawnictwach informacyjnych, które ułatwiają poznawanie
literatury z danej dziedziny.
ANTYKWARIAT: 1. Sklep z antykami, np. dziełami sztuki. 2. Księgarnia
specjalistyczna ze starymi publikacjami Pierwsze zorganizowane
antykwariaty powstały w XVIII w. w W. Brytanii i Francji.
APARAT NAUKOWY WYDAWNICTWA, zespól elementów wydawnictwa (publikacji
naukowej) stanowiących wskazanie zródłowych materiałów cytowanych,
omawianych bądź wykorzystanych przez autora Należą tu m i n. przypisy
bibliografia załącznikowa, indeksy, a w przypadku publikacji opracowanych
metodą hipertekstu także np. odnośniki do innych tekstów.
ARCHIWUM: 1. Instytucja powołana do gromadzenia, opracowania,
przechowywania i udostępniania dokumentów przeznaczonych do
archiwizowania. 2. Miejsce przechowywania dokumentów archiwalnych.
ARTYKUŁ, utwór naukowy, publicystyczny, literacki, będący samodzielną
piśmienniczo częścią większej całości. (np. czasopisma, wydawnictwa
zbiorowego): z reguły omawia problem, wyprowadza wnioski i uogólnienia,
zmierzając do udowodnienia postawionej tezy lub uzasadnienia postulatów.
AUDIOWIZUALNE ŚRODKI PRZEKAZU, urządzenia i metody operujące dźwiękiem lub
obrazem, wykorzystujące elementy elektroniczne do wytwarzania sygnałów
(np. mikrofony, kolumny głośnikowe, magnetofony, kamery kamwidy, radia,
telewizory, magnetowidy, komputery)
AUTOR, osoba (lub ciało zbiorowe - organizacja, instytucja, grupa osób)
będąca głównym twórcą intelektualnej czy też artystycznej zawartości
utworu, Z różnej formy autorstwa wynika indywidualna (autorstwo
indywidualne) lub zbiorowa (autorstwo korporatywne) odpowiedzialność za
treść i formę utworu, a także zakres pożytków wynikających z prawa
autorskiego.
BAZA DANYCH, database, inform. zbiór wzajemnie powiązanych danych wraz z
oprogramowaniem umożliwiającym ich definiowanie, wykorzystywanie,
modyfikowanie, przeszukiwanie z uwzględnieniem różnych kryteriów (np.
informacje o zbiorach bibliotecznych w katalogu komputerowym). Powiązanie
tematycznie dane są grupowane w jednostki zwane rekordami i zapamiętywane
w plikach.
BELETRYSTYKA, utwory literatury pięknej, głównie powieści, nowele,
zwłaszcza o charakterze lekkim,
BELETRYSTYKA INTERAKTYWNA, elektroniczny gatunek fikcji literackiej
(beletrystyki), umożliwiający czytelnikowi (użytkownikowi?) samodzielne
dokonywanie wyboru wątków i elementów fabuły, a tym samym tworzenie
własnych, niepowtarzalnych wersji zdarzeń.
BESTSELLER, (ang. best najlepszy, sell sprzedawać) do niedawna książka,
dziś także kaseta magnetofonowa, płyta kompaktowa, gra komputerowa
ciesząca się wyjątkowym popytem na rynku. Pierwszą listę bestsellerów
książkowych opublikował (1895) amerykański magazyn „The Book-man".
BIBLIOFILSTWO, zamiłowanie do zbierania książek, kolekcjonowania rzadkich
i cennych druków.
BIBLIOGRAFIA (gr. biblion książka, grapho - piszę) uporządkowany (np.
alfabetycznie, chronologicznie) spis dokumentów dobranych według
określonych kryteriów (zakres bibliografii, zasięg bibliografii), którego
celem jest pełnienie funkcji informacyjnych (wydawnictwo informacji
bezpośredniej), Podstawowe rodzaje: bibliografia adnotowana, bibliografia
bieżąca, bibliografia narodowa, bibliografia osobowa, bibliografia
retrospektywna, bibliografia selekcyjna, bibliografia specjalna,
bibliografia załącznikowa.
BIBLIOGRAFIA ADNOTOWANA, bibliografia, w której opisy bibliograficzne
uzupełnione są adnotacjami,
BIBLIOGRAFIA BIEŻĄCA, bibliografia publikowana jako wydawnictwo ciągłe
rejestrujące materiały (wydawnictwa) ukazujące się w określonych bieżących
odcinkach czasu.
BIBLIOGRAFIA NARODOWA, bibliografia (lub zespół spisów bibliograficznych)
rejestrująca materiały opublikowane na terenie danego państwa.
Bibliografia narodowa bieżąca rejestruje materiały na podstawie autopsji
egzemplarza obowiązkowego, a opracowuje ją narodowa centrala
bibliograficzna (w Polsce Biblioteka Narodowa) w postaci pełnych
autorytatywnych opisów. Podstawowym wydawnictwem polskiej bibliografii
narodowej bieżącej jest „Przewodnik Bibliograficzny - Urzędowy wykaz
druków wydanych w Rzeczypospolitej Polskiej" (publikowany także w postaci
zapisu na CD-ROM).
BIBLIOGRAFIA OSOBOWA, bibliografia rejestrująca: a) utwory jednego autora
lub zespołu osób (podmiotowa); b) utwory na temat jakiejś osoby lub
zespołu osób (przedmiotowa).
BIBLIOGRAFIA RETROSPEKTYWNA, bibliografia rejestrująca materiały
opublikowane w oznaczonym zamkniętym okresie.
BIBLIOGRAFIA SELEKCYJNA, bibliografia rejestrująca materiały, w których
doborze zastosowano z góry założoną selekcję w ramach przyjętego zakresu
bibliografii i zasięgu bibliografii.
BIBLIOGRAFIA SPECJALNA, bibliografia o ograniczonym zakresie lub zasięgu
autorskim bądź wydawniczo-formalnym (bibliografie dziedzin wiedzy, osobowe
oraz bibliografie materiałów o określonej formie wydawniczej lub
piśmienniczej).
BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA, bibliografia będąca spisem źródeł, które autor
wykorzystał przy pisaniu (opracowywaniu) utworu lub które poleca
czytelnikowi jako związane z tematem pracy. Zwykle zamieszczana jest na
końcu książki lub artykułu. Potocznie określana jako literatura przedmiotu
lub krócej - literatura.
BIBLIOGRAFICZNE ZESTAWIENIE TEMATYCZNE -zob. ZESTAWIENIE TEMATYCZNE.
BIBLIOLOGIA, księgoznawstwo, nauka o książce, dyscyplina wiedzy zajmująca
się książką od czasów najdawniejszych, problemami jej tworzenia, obiegiem
i odbiorem.
BIBLIOTEKA: 1. Instytucja powołana do gromadzenia (np. przez kup-no, dary,
depozyty, wymianę, egzemplarz obowiązkowy), opracowania (inwentaryzowanie,
katalogowanie, klasyfikowanie, przysposobienie), przechowywania i
udostępniania materiałów bibliotecznych. Ponadto współczesne biblioteki
prowadzą - w zależności od potrzeb działalność informacyjną, prace
dydaktyczne i wychowawcze, kulturalno-oświatowe, naukowo-badawcze.
Rodzaje: biblioteki ogólne (zajmują się gromadzeniem dokumentów ze
wszystkich dziedzin), biblioteki specjalne (zakres zainteresowań
ograniczony do jednej lub kilku dziedzin), biblioteki publiczne,
biblioteki nauko w e (zajmują się materiałami o charakterze naukowym,
prowadzą własne prace naukowo-badawcze i naukowo-usługowe); biblioteki
szkolne, biblioteki pedagogiczne (biblioteki specjalne gromadzące głównie
materiały z dziedziny pedagogiki, psychologii i innych nauk związanych z
dydaktyką i wychowaniem). Pierwsze biblioteki powstawały od III w. p.n.e.
w Egipcie, Chinach, Asyrii, Babilonii. Pierwsze biblioteki o charakterze
publicznym powstały w Grecji i Rzymie (np. Biblioteka Aleksandryjska - III
w.). Od IV w. zakładano w Europie małe biblioteki klasztorne, a od XI w.
biblioteki uniwersyteckie (pierwsze w Bolonii, Paryżu, Oksfordzie), Po
upowszechnieniu się druku funkcje bibliotek i zasięg ich oddziaływania
poszerzyły się. Od XVII w. niektóre biblioteki uniwersyteckie i dworskie
przekształcano w biblioteki publiczne. W XVIII w. zaczęły powstawać
pierwsze biblioteki narodowe. W Polsce pierwsze biblioteki katedralne
powstały w XI w., a pierwszą bibliotekę uniwersytecką (Biblioteka
Jagiellońska) założono w XIV w. 2. pot. miejsce przeznaczone do
przechowywania książek (budynek, pomieszczenie, mebel), a także zbiór
książek (księgozbiór). 3. inform. zbiór podzespołów programowych
(procedur, funkcji, struktur danych) służący osobom programującym do
budowania nowych programów i systemów.
BIBLIOTEKA NARODOWA, biblioteka odpowiedzialna za gromadzenie, opracowanie
i trwałe przechowanie pełnej produkcji wydawniczej danego państwa (kraju)
oraz wydawnictw zagranicznych dotyczących tego państwa (kraju). BN w
Polsce została powołana do życia w r. 1928.
BIBLIOTEKA PUBLICZNA, biblioteka ogólnodostępna; posiada zbiory o
charakterze uniwersalnym.
BIBLIOTEKA SZKOLNA, biblioteka będąca częścią szkoły; służy przez swoje
zbiory i prowadzoną działalność informacyjną i pedagogiczną realizacji
szkolnego programu nauczania i wychowania. Nowoczesna biblioteka szkolna
(zwana mediateką lub medioteką) jest wyposażoną w sprzęt multimedialny
pracownią dydaktyczną, która udostępnia zbiory własne, umożliwia dostęp do
innych źródeł informacji (np. za pośrednictwem Internetu), organizuje lub
współorganizuje zajęcia programowe z różnych przedmiotów, a także pracę
samodzielną uczniów i nauczycieli.
BIULETYN: 1. Wydawnictwo (publikacja) o określonej lub nieokreślonej
częstotliwości ukazywania się, służące do użytku wewnętrznego instytucji
lub" organizacji, często wydane techniką tzw. „małej poligrafii" w postaci
broszury. Historycznie termin stosowany w znaczeniu czasopismo, używany
także współcześnie w tytułach czasopism lokalnych, środowiskowych lub o
charakterze naukowym. 2. Nazwa serwisów prasowych publikowanych (jako druk
lub w postaci cyfrowego pliku) na użytek redakcji prasowych.
BROSZURA, wydawnictwo zwarte o objętości do 48 stron; szyte przez grzbiet
lub z boku, oprawione w miękką kartonową okładkę lub papier; ma zwykle
jedną kartę tytułową, a tytuł jest często umieszczany na okładce.
Pierwszymi broszurami były druki polemiczne w czasach reformacji.
Potocznie broszurą nazywa się każdą cieńszą książkę oprawioną w papierową
lub niezbyt sztywną kartonową okładkę.
BUDOWA WYDAWNICTW, forma i elementy składowe wydawnictw decydujące o ich
wyglądzie zewnętrznym i zawartości treściowej. Podstawowymi elementami
budowy fizycznej każdego wydawnictwa są; główny nośnik treści (np. papier
tworzący blok książki, kaseta magnetofonowa, płyta kompaktowa, dyskietka
komputerowa) oraz oprawa (mająca czasem postać koperty, pudełka itp.).
Większość gazet i niektóre czasopisma pozbawione są oprawy. Światowa
standaryzacja cyfrowych i magnetycznych nośników informacji sprawia, że w
zasadzie tylko wydawcy publikacji drukowanych (w postaci książek, gazet i
czasopism) maja sporą dowolność fizycznego kształtowania głównych
nośników treści swoich produktów - ich wielkości (format książki) i budowy
(np. kodeks, skoroszyt, teka, harmonijka, zwój). Producenci innych
wydawnictw zdani są na obowiązujące znormalizowane kształty i rozmiary
wykorzystywanych nośników treści. Zawartość treściową książki i czasopisma
stanowią: tekst główny, materiały uzupełniające, tytulatura, materiały
wprowadzające oraz materiały pomocniczo-informacyjne. Podobne elementy w
mniejszym lub większym stopniu występują w przypadku innych wydawnictw, z
tym że odpowiednikami tekstu głównego jest przekaz główny wydawnictwa -w
postaci np. filmu, programu komputerowego, zestawu utworów muzycznych.
BURZA MÓZGÓW, metoda zespołowego twórczego myślenia polegająca na
zgłaszaniu przez uczestników jak największej liczby propozycji rozwiązania
określonego problemu, przy wstępnym założeniu, że każdy pomysł jest dobry,
a żadnych pomysłów, choćby pozornie wydawały się absurdalne, nie wolno
oceniać przed wyczerpaniem inwencji uczestników.
CENZURA: 1. Oficjalna, urzędowa kontrola widowisk, publikacji i
przekazywanych publicznie informacji polegająca na ich weryfikacji
dokonywanej przez organy państwowe lub kościelne z punktu widzenia
zgodności z obowiązującym prawem, interesami i polityką władz państwowych,
zasadami wiary. Rodzaje cenzury: prewencyjna (przed upowszechnieniem
wypowiedzi),represyjna (kontrola publikacji będących w obiegu pod kątem
ich zgodności z przepisami prawa, interesami państwa i obywateli,
wszczynana na wniosek zainteresowanych osób lub instytucji). W Polsce
cenzura prewencyjna w 1. 1946-1990. Poza cenzurą po polsku nadawało tylko
kilka zagranicznych rozgłośni radiowych (BBC, Głos Ameryki, Radio Wolna
Europa), ukazywały się nielegalne publikacje - początkowo nieliczne o
ograniczonym zasięgu, od połowy 1. 70. z większym nasileniem (drugi obieg
wydawniczy). 2. W języku potocznym wszelkie przejawy wpływania z zewnątrz
na działalność twórczą. Cenzura wewnętrzna twórcy określana bywa jako
autocenzura.
COPYRIGHT (by...), (prawa autorskie zastrzeżone przez...), formuła
umieszczana wraz z nazwą właściciela "prawa autorskiego (nie zawsze jest
nim "autor) i wskazaniem roku pierwszego wydania na karcie tytułowej lub
na odwrocie karty tytułowej.
CURRICULUM VITAE, C. V., (lac. bieg życia), życiorys osoby starającej się
o pracę. Rozróżnia się c.v. chronologiczne (lista wykonywanych prac w
odwróconym porządku) i funkcjonalne (osobiste doświadczenia, umiejętności,
osiągnięcia w pracy).
CYMELIA (gr. keimelion 'klejnot'), grupa zbiorów bibliotecznych
szczególnie cennych, udostępniana często tylko w postaci fotokopii,
mikrokopii lub zapisów techniką cyfrowa. Należą tu rękopisy, inkunabuły,
pierwsze edycje dzieł klasyków, wyroby sławnych oficyn drukarskich,
zabytki sztuki introligatorskiej itp.
CZASOPISMO, pismo, wydawnictwo periodyczne ukazujące się (drukiem lub w
innej postaci) nie częściej niż dwa razy w tygodniu. Podział ze względu na
częstotliwość ukazywania się: tygodniki, dwutygodniki, miesięczniki,
kwartalniki, półroczniki, roczniki. Podział ze względu na treść:
popularnonaukowe, naukowe, społeczno-polityczne, społeczno-kulturalne,
literackie, techniczne, turystyczne, satyryczne itp. Podział ze względu na
adresatów: dla dorosłych, dziecięce, młodzieżowe, kobiece, fachowe itp. W
czasopiśmie istotną rolę odgrywają: ukształtowanie redakcyjne (tytulatura,
teksty, działy, stopka redakcyjna), rodzaj i układ elementów
typograficznych i graficznych (krój pisma, liczba łamów na kolumnie,
ilustracje, tabele, tytuły). Kształtują one układ graficzny czasopisma
(dynamicznym, statycznym, mieszanym) odróżniają dany tytuł od innych
czasopism.
CZYTANIE, proces psychofizyczny polegający na przyswajaniu treści
wyrażonych za pomocą umownych znaków graficznych. Rodzaje: integralne
(całościowe) - poznawanie pełnego tekstu; selektywne (wybiórcze) -
wyszukiwanie w tekście fragmentów lub słów związanych z określonym
tematem; pobieżne (przegląd) - ogólne zapoznanie się z tekstem.
CZYTELNICTWO: 1. Czytanie "książek i "czasopism jako zjawisko społeczne.
2. Proces społecznej komunikacji, polegający na przyswajaniu sobie przez
czytelników piśmienniczego dorobku kulturalnego. 3. Uwarunkowane
czynnikami społecznymi i psychofizycznymi zjawiska i procesy związane ze
stosunkiem czytelników do książek i prasy, korzystaniem z nich i
oddziaływaniem lektury na odbiorców.
DOKUMENT PIERWOTNY, dokument w postaci nadanej lub przewidzianej przez
autora (np. książka, mapa, film, program komputerowy). Stanowi podstawą do
sporządzenia dokumentu pochodnego lub dokumentu wtórnego.
DOKUMENT POCHODNY, dokument opracowany na podstawie dokumentu pierwotnego,
zawierający jego charakterystykę formalną i (lub) treściową (np. opis
bibliograficzny, karta dokumentacyjna).
DOKUMENT WTÓRNY, dokument sporządzony na podstawie dokumentu pierwotnego
lub dokumentu pochodnego, identyczny z nim pod względem zawartości, ale
różniący się postacią zewnętrzną (np. kopia wykonana techniką kserografii,
mikrokopia).
DOMENA INTERNETOWA, nazwa internetowa komputera występującego w sieci
Internet, część adresu skrzynki pocztowej. Domeny internetowe są
podzielone pod względem instytucjonalnym i geograficznym (m.in. com -
organizacje handlowe, edu - edukacja, gov - organy rządowe, mil -
organizacje militarne, int - organizacje międzynarodowe, us - Stany
Zjednoczone, de - Niemcy, pl - Polska).
DYSKOGRAFIA, piśmiennictwo z zakresu muzyki mechanicznej - encyklopedie,
czasopisma, antologie płytowe.
DZIAŁ CZASOPISMA, stała część czasopisma wyodrębniona ze względu na
tematykę, źródło informacji, gatunek dziennikarski, funkcją, adresata; z
reguły wyróżniony odrębnym elementem graficznym, często także tytułem.
DZIAŁALNOŚĆ INFORMACYJNA BIBLIOTEKI, rodzaj usług bibliotecznych, mających
głównie formę informacji: 1) bibliograficznej (zawiera dane
bibliograficzne dokumentu/ów); 2) bibliotecznej (o zasadach korzystania z
biblioteki i rozmieszczeniu zbiorów); 3) rzeczowej (objaśnianie lub
podawanie faktów, np. dat nazwisk, terminów); 4) katalogowej (o sposobie
korzystania z katalogów bibliotecznych).
E-BOOK, książka elektroniczna, cyfrowa wersja książki rozpowszechniana
gównie przez "Internet. Niektórzy miłośnicy cyberprzestrzeni
przepowiadają, że w niedalekiej przyszłości książka tradycyjna w zasadzie
zniknie, a do poduszki czy do podróży pociągiem będzie się zabierało
specjalny czytnik (urządzenie elektroniczne z małym ekranem) e-booków.
Wydaje się to mało prawdopodobne, choćby ze względu na większą szkodliwość
takiej formy oddawnia się lekturze od czytania tradycyjnej „książki
papierowej".
EDYTOR: 1. inform. program użytkowy służący do redagowania danych: tekstów
(edytor, tekstów), rysunków (edytor graficzny) itp. 2. zob. "WYDAWCA.
EDYTORSTWO, zespół czynności związanych z wydaniem tekstu (prace
organizacyjne, redakcyjne, adiustacja, opracowanie graficzne, współpraca z
"autorem itp.). W szerszym znaczeniu - kształtowanie poziomu
merytorycznego i artystycznego książek.
EGZEMPLARZ OBOWIĄZKOWY, dokument biblioteczny (np. czasopismo, nagranie na
kasecie magnetofonowej) przekazywany nieodpłatnie na podstawie
...
Iwa.4