LITAK
Natomiast uczniem sofistów (w szczególności Gorgiasza), a także Sokratesa był współczesny Platonowi, słynny nauczyciel wymowy w Atenach Isokrates (436-338). Jego życie przebiegało w cieniu wielkiego filozofa nie tylko dlatego, że był przez niego lekceważony, lecz także z powodu jego fizycznej i psychicznej ułomności: miał słaby głos i z natury był bardzo nieśmiały. Przez 55 lat był nauczycielem. Stał się nauczycielem Greków i świata hellenistycznego IV wieku przed Chrystusem. Był niezrównanym mistrzem i teoretykiem wymowy, choć sam mów nie wygłaszał tylko je pisał. Kształcił nauczycieli zdolnych do prowadzenia dyskusji i przekonywania innych. Miał wielu uczniów. Jego uczniem był m.in. słynny mówca grecki Demostenes. Reprezentował pogląd, że wychowywać należy przez literaturę, przez słowo - logos. Mowa bowiem jest tym, co człowieka odróżnia od zwierzęcia i pozwala wcielić w życie zasady sprawiedliwości. Od niego datuje się starożytny ideał mówcy, jako ideał wychowawczy spełniający trzy podstawowe funkcje: pouczenie (docere), poruszenie (movere) i zachwycenie (delectare). Tak rozumiana kultura pedagogiczna nie odnosiła się do abstrakcyjnego państwa i wąskiej elity, jak u Platona, lecz do państwa istniejącego i do jego obywateli. Isokrates nadawał wychowaniu praktyczne znaczenie. Podobnie jak sofiści sądził, że w wychowaniu powinno się mieć na uwadze praktyczne jego skutki. Nawiązywał do sofistów, ale równocześnie nie zgadzał się np. z nihilizmem filozoficznym swego nauczyciela Gorgiasza. Był także przeciwnikiem "nieodpowiedzialnej" retoryki. Wymowa według niego musi uwzględniać Demostenes zasady moralności. Swoich uczniów chciał widzieć jako urzędników i polityków, zdolnych do sprawowania dobrych rządów w państwie.
Isokrates o retoryce i społeczeństwie
Pomimo swojego zainteresowania sprawami polityki oraz problemami, powiedzielibyśmy dziś, politologii, takimi jak dzieje ustrojów greckich poleis oraz teoria i praktyka retoryki, Arystoteles pozostał, podobnie jak Platon, teoretykiem. Był wrogiem ateńskiego ustroju demokratycznego, w którym udział w rządzeniu brali wszyscy mężczyźni-obywatele, a najwyżej cenioną umiejętnością była sztuka przekonującego publicznego przemawiania. To wszystko postawiło Arystotelesa poza najważniejszym w IV wieku p.n.e. trendem w rozwoju edukacji, kładącym nacisk na praktyczną wiedzę oraz te umiejętności, które można było bezpośrednio wykorzystać w życiu publicznym demokratycznej polis. W tak pojętym systemie edukacji najważniejszym przedmiotem była retoryka, sztuka publicznego przemawiania i argumentacji. Od mówców wymagano nie tylko oratorskiego doświadczenia, ale także znajomości świata i wiedzy o ludzkiej psychologii.
Ludzie przykładający wagę do wiedzy praktycznej i retoryki znajdowali się nawet w otoczeniu Sokratesa, chociaż on sam nie należał do admiratorów demokracji i sztuki retorycznej. Na przykład Ksenofont, który dobrze znał Sokratesa i w swoich obszernych pamiętnikach zawarł relacje z rozmów z wielkim filozofem, pisał prace historyczne, biograficzne, poświęcone teorii zarządzania gospodarstwem i publicznym finansom Aten, uważając, że przekazywanie wiadomości z tych dziedzin jest bardzo ważne dla właściwej edukacji młodych ludzi.
Z kolei Isokrates (436-338 p.n.e.) podkreślał znaczenie retoryki jako umiejętności o praktycznym zastosowaniu. Pochodzący z zamożnej rodziny Isokrates uczył się i u sofistów i u Sokratesa. Wojna peloponeska zniszczyła jego majątek i zmusiła go do podjęcia działalności pisarskiej i dydaktycznej. Ponieważ miał zbyt słaby głos, by przemawiać do dużego audytorium, i przedkładał spokojną pracę naukową nad działalność polityczną, tworzył mowy dla innych oraz usiłował oddziaływać na opinię publiczną i przywódców politycznych Aten (i nie tylko Aten) poprzez publikowanie traktatów poświęconych edukacji i polityce. Isokrates, uznając edukację za przygotowanie do użytecznego życia, którego celem jest czynienie dobra, starał się znaleźć dla niej miejsce pomiędzy teoretycznym studiowaniem abstrakcyjnych idei a czysto technicznym nauczaniem retoryki, mającym dać możliwość wpływania na innych dla przeprowadzania swoich zamiarów. W ten sposób Isokrates stanął pomiędzy ideami Platona a obietnicami pozbawionych wszelkich skrupułów sofistów. Niekiedy krytykował ateńską demokrację, przede wszystkim za to, że dopuszczała wszystkich obywateli do sprawowania rządów, nigdy jednak nie przestał być dumny ze swojej polis. Mając już ponad dziewięćdziesiąt lat, napisał Mowę panatenajską (Panathenaikos), w której domagał się dla Aten przywództwa w świecie greckim i przekonywał o ich wyższości nad Spartą na bezlitosnej scenie polityki międzynarodowej.
Isokrates twierdził, że mówca musi posiadać naturalny talent oraz praktyczne doświadczenie pozwalające mu zrozumieć problemy i sposób myślenia ludzi, których dla wspólnego dobra zamierza o czymś przekonać. Uważał więc, że retoryka nie jest sposobem na powiększanie własnego znaczenia, lecz potężnym środkiem przekonywania, który w rękach osoby właściwie wyposażonej przez naturę i odpowiednio wykształconej staje się narzędziem służącym dobru publicznemu. Retoryką nie mogły zajmować się kobiety, ponieważ były odsunięte od uczestnictwa w życiu politycznym. Poglądy Isokratesa na retorykę i jej zastosowanie w świecie realnej polityki zyskały sobie znacznie więcej zwolenników wśród Greków, a później wśród Rzymian, niż platońska wizja życia w zgodzie z filozofią. Również w dwa tysiące lat później, w epoce europejskiego renesansu, poglądy Isokratesa cieszyły się wielką popularnością.
wenaa