Prawo rzymskie – na podstawie ksiązki prof. Władysława Rozwadowskiego
Zagadnienia wstępne.
1. Pojęcie prawa
Rzymianie w odróżnieniu od wszystkich innych społeczeństw antycznych od niepamiętnych czasów odróżniali normy prawne od wszystkich innych norm postępowania i pojmowali je w sposób abstrakcyjny. Nie formułowali ich tez dla zdarzeń, które już miejsce, lecz ujmując je w sposób ogólny, precyzowali nakazy lub zakazy zachowań ludzkich w odniesieniu do zdarzeń, które miały dopiero nastąpić w przyszłości.
Sprawiedliwość pojmowano jako pojęcie absolutnie niezmienne. Nie było więc niczym gorszącym dla Rzymian, że jeden z mieszkańców Imperium, właściciel niewolników, korzystał w pełni z ogromnego bogactwa, a drugi mieszkaniec tego samego Imperium, będąc niewolnikiem, pozbawiony był wszelkich prawi traktowany był niemal na równi ze zwierzętami.
Znany był wśród Rzymian pogląd, iż prawo obowiązuje tak długo, póki nie zostanie uchylone. Świadomi też byli tego, że bezwzględne przestrzeganie prawa prowadzić może do bezprawia. Aby do tego nie doszło, nakazem samego prawa było też, aby je stosować w oparciu o zasady dobra, słuszności i humanizmu.
Prawem (przedmiotowym) był zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowany przez tę społeczność, albo przez organ wyposażony we władzę legislacyjną, a których przestrzeganie gwarantowane było w zasadzie w drodze przymusu.
2. Charakterystyka prawa epoki niewolnictwa.
Prawo epoki niewolnictwa jest najstarszym prawem w ogóle. Wyłaniającemu się na gruzach wspólnoty pierwotnej państwu typu niewolniczego towarzyszy pojawienie się norm prawnych, których celem jest przede wszystkim utrwalenie własności prywatnej właścicieli niewolników nad niewolnikami. Na gruncie prawa publicznego niewolnik pozbawiony jest wszelkich praw, a w prawie prywatnym traktowany jest niemal we wszystkich systemach prawnych jako rzecz.
Nierówność poszczególnych podmiotów wobec prawa znajdowała swój wyraz w prawie publicznym, zwłaszcza w prawie karnym, a także w prawie prywatnym, przede wszystkim w ocenie pełnej zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych. Poszczególne prawa starożytne ukazują się nam jako systemy bardzo zróżnicowane. Wynika to z jednej strony, z różnego stopnia rozwoju stosunków społeczno – gospodarczych oraz formy danego państwa, z drugiej strony.
Prawa despotii wschodnich – obejmując terytorialnie ogromne przestrzenie, służyły głównie gospodarce związanej z eksploatacją ziemi i handlem lądowym. Ponieważ źródłem ich był despotyczny władca, uważany często za bóstwo. Prawa przepojone były elementami sakralnymi. Prawo karne cechowała duża surowość (prawo talionu, częste zagrożenie przestępstw karą śmierci). Brak było ujęcia prawa w zwarty system. Każdy stosunek prawny musiał być przez strony uregulowany w najdrobniejszych szczegółach. Strony były tylko dak dalece zobowiązane i uprawnione, jak dalece dało się to ustalić z treści zawartej przez nie umowy.
Prawa greckie – gospodarka starożytnej Grecji miała charakter wybitnie morski, opierała się na żegludze i handlu. Mała polis grecka była państwem samym w sobie a jej rządy spoczywały w rękach ogółu obywateli (tzw. Grecka demokracja). W związku z tym w hierarchii praw stosunkowo wysoko uplasowały się tam prawa jednostki. Cechą charakterystyczną prawa greckiego jest partykularyzm wynikający z suwerennością poszczególnych polis.
Prawo rzymskie – rozpoczynało swój rozwój jako prawo małego miasta antycznego w określonym momencie historycznym. Podlegające niewątpliwie wpływom zewnętrznym, przeszło jednak specyficzny proces ewolucji, by stać się prawem uniwersalnym, ale jednocześnie i autonomicznym.
Już od czasów najdawniejszych oddzielano w Rzymie normy prawa świeckiego od norm sakralnych. Normy te stanowiono nie dla poszczególnych i konkretnych przypadków, lecz pojmowano je w sposób abstrakcyjny.
Sędzia w Rzymie, wydając wyrok, od czasów najdawniejszych stosował obowiązujące prawo, a nie jak najczęściej w innych państwach antycznych dopiero je tworzył. Rzymskie prawo prywatne jako jedyne spośród wszystkich praw antycznych tworzyło zwarty system opierający się na ideach i zasadach ogólnych, wypracowywało stopniowo konstrukcję poszczególnych instytucji prawnych.
3. Systematyka prawa rzymskiego.
Największe znaczenie w historii prawa odegrał podział prawa przekazany w Institutiones Gaiusa, prawnika rzymskiego z II w. n.e. Przyjęty następnie do Institutiones Justyniana system ten aż do XX wieku wywierał wpływ na rozmaite kodyfikacje prawa.
W XIX wieku w niemieckiej szkole pandektystów wykształcił się nowy system klasyfikacji norm prawa cywilnego, dotyczący jednak wyłącznie prawa materialnego.
Pandektyści prawo to podzielili na pięć podstawowych działów:
· Część ogólna, traktująca o podmiotach i przedmiotach stosunków prawnych oraz czynnościach prawnych.
· Prawo zobowiązań.
· Prawo rzeczowe.
· Prawo familijne.
· Prawo spadkowe.
4. Okresy historyczne rozwoju prawa.
· I okres prawa archaicznego (753 r. p.n.e. – połowa III wieku p.n.e.)
Początki państwa i prawa rzymskiego owiane są legendą. Rzymianie w tych czasach trudnili się głównie uprawą roli i pasterstwem. Prawo obywateli, Quirites, zwane kwirytarnym, to przede wszystkim prawo zwyczajowe, zastępowane stopniowo ustawami oraz działalnością magistratur jurysdykcyjnych. W drugiej połowie tego okresu, dzięki ustawie XII tablic oraz działalności interpretacyjnej uczonych – prawników, zaczyna stopniowo wyłaniać się system prawa.
· II okres rozwoju prawa klasycznego (połowa III wieku p.n.e. – 235 r. n.e.)
Prowadzone przez Rzymian zwycięskie wojny spowodowały nagromadzenie się dużych bogactw i napływ rzeszy niewolników. Kapitały nie były inwestowane tylko w produkcję rolną lecz także w przedsiębiorstwa przemysłowe. Występowała intensywna wymiana towarowa, także o charakterze międzynarodowym <-- dało to początek nowemu prawu ius gentium. Wprowadzono urząd pretora dla peregrynów. Przejście od republiki do pryncypatu spowodowało pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (senat, cesarz, nauka prawa).
· III okres schyłkowy, okres poklasyczny (lata 235 – 565 n.e.)
Ogólny upadek gospodarczy Rzymu powodowany rozkładem systemu niewolniczego, pociągał za sobą kryzys we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Spadek wartości pieniądza spycha obrót gospodarczy na tory wymiany naturalnej. Następuje zubożenia ludności. Państwo rozbija się za część wschodnią i zachodnią. Kryzys ogarnia także prawo. Jedynym źródłem prawa stają się konstytucje cesarzy jako władców absolutnych. Działalność jurysprudencji spowodował wzrost aktywności szkół prawniczych.
5. Rzymskie podziały prawa.
a) Ius civile, Ius peregrinorum, Ius gentium.
Ius civile – w starożytności obowiązywała zasada personalności albo osobowości prawa. Każdy obywatel, bez względu na to gdzie się znajdował musiał posługiwać się prawem civitas do której przynależał. Prawo rzymskie dostępne było tylko dla obywateli rzymskich. Prawo rzymskie dla obywatela rzymskiego to jego ius civile. Obejmowało ono: ustawy, plebiscita, uchwały senatu, konstytucje cesarskie i opinie jurysprudencji.
Ius prergrinorum – prawo, którym posługiwali się cudzoziemcy. Oni również w myśl zasady personalności, stosowali prawo gminy do której należeli. Dla perygryna było to jego ius civile, ale dla Rzymianinabyło to tylko ius peregrinorum.
Ius gentium – po przekształceniu Rzymu z małego miasta w imperium o zasięgu światowym zaczęli Rzymianie wchodzić w liczne stosunki z obcokrajowcami, a potrzebom obrotu gospodarczego nie wystarczało już sformalizowane ius civile. Wykształciły się zasady prawne o zasięgu między narodowym. Jego zasady pozbawione były uciążliwej formalistyki. Podstawą obowiązywania było wzajemne zaufanie stron, zasady słuszności i sprawiedliwości.
b) Ius publicam – Ius privatum.
Ius publicam – prawo publiczne. Do jego zakresu należały normy dotyczące organizacji ludu rzymskiego w postaci państwa.
Ius privatym – prawo prywatne. Były to normy ustanowione w interesie pojedynczych obywateli
Najwyższą powinnością prawa jest pomyślność rzeczypospolitej (państwa).
Cały porządek prawny jednak miał na względzie ochronę interesów pojedynczego obywatela i jedną z największych zasług prawa rzymskiego było kojarzenie interesu jednostki z interesem społecznym.
c) Ius commune – Ius singulare.
Ius commune – prawo powszechne. Prawo powszechne obejmuje normy mające powszechne zastosowanie.
Ius singulare – prawo wyjątkowe. Prawo wyjątkowe ma zastosowanie wyjątkowe. Może ono dotyczyć osób (np. w prawie rzymskim zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy), rzeczy (np. rzymski zakaz usucapio na rzeczach skradzionych) albo czynności (np. odstąpienie w prawie rzymskim od obecności świadków przy tzw. testamencie holograficznym).
W pewnych przypadkach prawo wyjątkowe ma na celu uprzywilejowanie pewnej kategorii osób, w innych zaś ma na względzie interes pewnej określonej osoby.
6. Prawo względne i bezwzględne.
Prawo względne – jest to wierzytelność wobec określonego dłużnika. Obowiązek podmiotu zobowiązanego polegać może zarówno na działaniu pozytywnym (obowiązek zerotu rzeczy oddanej w przechowanie) jak i negatywnym (zakaz używania rzeczy oddanej w przechowanie).
Prawo bezwzględne – sytuacja w której ogól podmiotów prawnych ma obowiązek określonego zachowania się wobec podmiotu uprawnionego. Podmiot uprawniony (np. właściciel) może wymagać określonego zachowania się od kogokolwiek, a to zachowanie się ma z reguły charakter negatywny i polega na wstrzymywaniu się od ingerencji w sferę cudzego władztwa. Naruszenie tej sfery daje podmiotowi uprawnionemu roszczenie o zaniechanie dalszych naruszeń albo o przywrócenie stanu poprzedniego, bądź też o odszkodowanie, przy czym pozwanym może być teoretycznie każdy.
7. Prawo bezwzględnie obowiązujące – Prawo względnie obowiązujące
Prawo bezwzględnie obowiązujące – obejmuje przepisy prawne, które każdy podmiot musi w konkretnym przypadku bezwzględnie respektować, nie mając żadnej możliwości uchylenia się od ich zastosowania przez oświadczenie woli (przepisy regulujące wymóg sporządzania testamentu)
Prawo względnie obowiązujące – obejmuje przepisy prawne, których zastosowanie może być w konkretnym przypadku wyłączone przez oświadczenie woli zainteresowanego podmiotu. Mają one znaczenie pomocnicze. Ustawodawca wprowadza je po to, aby miały zastosowanie gdy zainteresowana osoba nie postanowi inaczej (przepisy o dziedziczeniu beztestamentowym)
8. Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym.
Prawo w znaczeniu przedmiotowym – składa się na nie całokształt norm, regulujących, za pomocą przymusu państwowego pewien zakres zewnętrznych zachowań ludzkich.
Państwo może z własnej inicjatywy kontrolować przestrzeganie normy prawnej, gdy dana norma chroni interes ogółu (bezpieczeństwo państwa), albo też zastosowanie przymusu za przekroczenie jakiejś normy pozostawia w gestii osób zainteresowanych.
Prawo w znaczeniu podmiotowym – nazywamy przyznaną komuś przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby.
9. Obowiązywanie normy prawnej w miejscu i w czasie.
Norma prawna nie ma zastosowania do zdarzeń, które miały miejsce przez jej ustanowieniem, lecz z zasady odnosi się do zdarzeń przyszłych. W historii prawodawstwa rzymskiego zdarzały się też przypadki, iż normy obowiązujące w określonym czasie zostały później uchylone i to z mocą wsteczną. Działo się tak np. wówczas, gdy po ustąpieniu lub śmierci jakiegoś cesarza jego następca ogłaszał wsteczną nieważność wszystkich konstytucji wydanych przez poprzednika.
W terminologii prawników rzymskich pierwotni obywatele rzymscy to Quirites, a prawo, którym się posługują się, to ius Quiritum. Quirites posługują się swoim prawem niezależnie od tego, gdzie się znajdują i to z wyłączeniem od nich nie obywateli rzymskich.
Nowe podboje dokonane przez Rzymian nie powodowały automatycznie rozprzestrzenienia się prawa rzymskiego wśród ludów podbitych. Te posługiwały się nadal swoim prawem, tak stanowionym jak i zwyczajowym.
Z biegiem czasu starej koncepcji prawa związanego integralnie z obywatelstwem rzymskim zaczęto stopniowo przeciwstawiać koncepcję ius civitatis jako prawa stanowiącego twór określonego państwa, którego suwerenność rozciąga się na określonym terytorium.
Bywały też przypadki, iż moc obowiązująca pewnych konstytucji cesarskich ograniczona była do jednej lub kilku prowincji. Niektóre z nich przejęte do Kodeksy Teodozjańskiego i Justyniańskiego uzyskały tym samym moc obowiązującą w całym imperium.
10. Interpretacja prawa.
Interpretacja to faza wstępna poprzedzająca zastosowanie normy prawnej, a polega na ustaleniu znaczenia określonej normy albo przepisu prawa w toku ich stosowania.
Interpretacja jest procesem technicznym, który ma poprzez słowa zawarte w przepisach prawa, przy uwzględnieniu rozmaitych elementów doprowadzić do rekonstrukcji myśli prawodawcy.
Interpretacja autentyczna – dokonuje jej sam prawodawca. W Rzymie okresu dominatu te zarezerwowali dla siebie cesarze.
Interpretacja legalna – dokonuje jej desygnowany do tej funkcji inny niż prawodawca organ państwowy.
Interpretacja sądowa – dokonują jej sądy w toku stosowania prawa.
Interpretacja doktrynalna – w państwie rzymskim dokonywali jej juryści. Niektórzy z nich od czasów Augusata, otrzymywali od cesarzy specjalny przywilej zwany ius publice respondendi. Dokonywana przez tak autoryzowanych jurystów wykładnia prawa miała moc wiążącą wobec organów państwowych.
Interpretacja językowa lub gramatyczna – treść przepisu ustalamy wychodząc od analizy języka, w którym przepis jest sformułowany.
Interpretacja logiczna – gdy analizujemy myśl prawodawcy z punktu widzenia zasad logiki.
Interpretacja systemowa – treść normy ustala się ze względu na system prawa, w którego skład wchodzi dana norma.
Interpretacja celowościowa lub teologiczna – uwzględnia cel, jaki przepis interpretowany ma do osiągnięcia.
Interpretacja historyczna – uwzględnia historyczny kontekst, w jakim ukształtowało się prawo.
11. Prawo materialne i formalne.
Prawo materialne – reguluje obowiązki określonych podmiotów, których spełnienie ma podstawową doniosłość społeczną.
Prawo formalne – reguluje postępowanie organów państwowych powołanych do wymiaru sprawiedliwości.
12. Źródła poznania i powstania prawa.
Termin „źródło prawa” :
1 znaczenie – jest to określenie przekazów, którymi najczęściej będą zachowane pomniki prawa pozwalające na rekonstruowanie jego stanu w poszczególnych epokach historycznych – źródła poznania prawa.
2 znaczenie – określenie faktów prawotwórczych, pochodzących od organów wyposażonych we władze legislacyjną – źródła powstania prawa.
Źródła prawa
1. Prawo zwyczajowe.
W czasach najdawniejszych źródłem prawa był zwyczaj. Ukształtowane na jego podstawie ukształtowało sie prawo zwyczajowe. Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania. Zostawał podniesiony do rangi normy prawnej jeśli uznany jest przez większość jako konieczny i stosowany był przez dłuższy czas w sposób niezmieniony.
Rola prawa zwyczajowego słabnie w wyniku pojawienia sie nowych czynników prawotwórczych (edykt pretoski, działalność jurysprudencji).
Wg koncepcji prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu. Prawo zwyczajowe jako niepisane nie sprzyja poczuciu pewności prawnej.
Spisanie prawa nie wykluczało zwyczaju jako czynnika prawotwórczego. Przyznano mu moc równą ustawie, a także moc uchylania ustaw (źródła są tu niejednoznaczne).
2. Ustawa
Ustawą (lex) - jak powiada Gaius, jest to co lud nakazuje i ustanawia. Ciałem ustawodawczym było zgromadzenie ludowe (comitia). Z inicjatywą ustawodawczą występował magistratus (konsul, pretor) zapytując zgromadzonych (rogatio) czy przyjmują projekt ustawy. Głosowanie odbywało się najpierw jawnie, a w okresie późniejszym tajnie, według centurii lub tribus. Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat.
Ustawa składała się z trzech części:
· Praescripto – zawierała nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania,
· Rogatio – sam tekst ustawy,
· Sanctio – dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie.
Ustawa mogła być ze względu na sankcje:
· Lex perfecta – sankcją nieważności dotyka czynność zdziałaną wbrew jej postanowieniom (zakaz darowizn między małżonkami)
· Lex minus quam perfecta – uznaje wprawdzie czynność za ważną, ale za jej sporządzenie przewiduje sankcje karne (zakaz zawarcia ponownego małżeństwa [rzez wdowę w okresie rocznej żałoby po śmierci męża)
· Lex imperfecta – pozbawiona jest jakiejkolwiek sankcji .
Ustawa XII tablic:
W roku 451 p.n.e. wybrano 10 osobowy zespół, którego zadaniem było spisanie prawa zwyczajowego. W pierwszym roku urzędowania zespołu spisano dziesięć tablic, a w roku następnym kolejne dwie.
Poza niewielką liczbą przepisów sakralnych, trzon jej stanowi prawo świeckie. Ustawa regulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, unormowała spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania, a zwłaszcza te powstałe z przestępstw. Traktowała też o czynnościach prawnych, a nadto o prawie karnym. Jej treść jest wyrazem poziomu ówczesnego stanu gospodarki, stąd wiele przepisów dotyczących ochrony interesów drobnych rolników. Redakcja poszczególnych przepisów jest w wielu przypadkach prymitywna, jednak ustawa jako całość dowodzi, że lud który ja uchwalił, miał wrodzony szacunek dla prawa.
3. Edykt pretorski
Wymiar sprawiedliwości w okresie republiki znajdował się najpierw w rękach konsula, a od roku 367 p.n.e. w gestii specjalnie do tego celu powołanego pretora. Kiedy w roku 242 p.n.e. powołano urząd drugiego pretora dla peregrynów. Urząd pretora sprawowany był przez jeden rok. Nie miał on władzy ustawodawczej, ale wydawał własny edykt.
Edykt – zawarte w nim były zasady, jakich zamierzał się trzymać w czasie swego jednorocznego urzędowania pretor.
Treść edyktu podana była do publicznej wiadomości i początkowo nie wiązała pretora. Od czasów lex Cornelia z roku 67 p.n.e. pretor związany był tym co przyrzekł w swoim edykcie.
Obejmując urząd, kolejny pretor najczęściej przejmował główne zręby edyktu swojego poprzednika. W ten sposób wykształciła się stała część edyktu zwana edictum tralaticum.
Edykt pretorski składał się z dwóch części: normatywnej i formularnej. Część pierwsza zawierała zapowiedzi udzielenia ochrony procesowej w określonych sytuacjach, w cz...
lety123