słownik literatury staropolskiej.pdf

SŁOWNIK

LITERATURY

STAROPOLSKIEJ

(ŚREDNIOWIECZE • RENESANS • BAROK)

pod redakcją:

TERESY MICHAŁOWSKIEJ

przy udziale

BARBARY OTWINOWSKIEJ, ELŻBIETY SARIMOWSKIEJ-TEMERIUSZ

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie

WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW

ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH

WYDAWNICTWO

1990

SŁOWO WSTĘPNE

Słownik literatury staropolskiej ogarnia około 700 lat dziejów piśmiennictwa narodowego.

Opis zjawisk rozpiętych na tak rozległej kanwie czasowej: średniowiecza, renesansu i baroku,

zakładał z natury rzeczy ujęcie diachroniczne, zmierzające do uchwycenia procesu rozwoju

historycznego.

Z założeniem tym krzyżowało się inne: dokonania wyboru problemów badawczych

pozwalających (przy respektowaniu możliwości wynikających z aktualnego stanu wiedzy)

nakreślić obraz dawnej literatury z zastosowaniem perspektywy różnej niż ta, do której

przywykliśmy po trosze, a która powstaje w wyniku łączenia charakterystyki sylwetek

twórców z analizą ich — indywidualnych i niepowtarzalnych — pisarskich dokonań.

Czytelnik łatwo zorientuje się, iż nie może poszukiwać w Słowniku ani biogramów autorów

staropolskich, ani też jednostkowych opisów nawet najwybitniejszych utworów poetyckich i

pro-zatorskich.

Zadaniem Słownika literatury staropolskiej stało się przedstawienie faktów literackich innej

natury, wykraczających poza pole problemowe mieszczące się między biegunami „życia" i

„twórczości". Można w nim wskazać następujące typy zjawisk podlegających

charakterystyce: 1) prądy i kierunki literackie; 2) formy literackie: podstawową jednostkę

opisu stanowi tu gatunek (np. hasła Apoftegmat, Epinicium, Facecja, Kazanie, Tren), ale i

tradycyjnie wyodrębniane całości rodzajowe (Liryka, Epika, Dramat), a nadto pewne

charakterystyczne dla dawnego piśmiennictwa typy i nurty literatury (np. Literatura

okolicznościowa, Poezja meliczna, Poezja polityczna, Publicystyka)', osobno ujęta została

także twórczość neołacińska; 3) dzieło literackie: podjęto tu próbę opisu zarówno pojęcia

utworu oraz wyobrażeń o jego strukturze uformułowanych w dawnej poetyce (Poema —

pojęcie), jak i poszczególnych elementów jego budowy i związanych z nimi konwencji

literackich (np. Bohater literacki — pojęcie, Fabuła — pojęcie, Kompozycja utworu, Opis —

pojęcie, Podmiot literacki — pojęcie. Styl — teorie, Wiersz); 4) wiedza o literaturze ujęta

wielopłaszczyznowo — w perspektywie głównych jej dyscyplin (np. Ars epistolandi,

Gramatyka, Krytyka literacka, Poetyka, Retoryka), jak też ważniejszych pojęć teoretycznych

(Gatunek literacki, Poeta, Poezja, Rodzaj literacki itp.), w tym wielu idei związanych z

dawnymi koncepcjami procesu twórczego (np. Furor poeticus, Imaginacja, Imitacja,

Ingenium, Mimesis, Reguły); 5) tradycje i związki literackie, gdzie w centrum uwagi znalazły

się główne nurty dziedzictwa europejskiego: grecko-rzymskiego (np. Antyk, Cyceronianizm,

Horacjanizm) oraz judeochrześcijańskiego (Biblia), a równocześnie relacje literatury

staropolskiej z nowożytnymi literaturami narodowymi (Erazmianizm, Francusko-polskie

związki literackie, Lipsjanizm, Marinizm, Petrarkizm, Wlosko-polskie związki literackie itd.);

wyłoniła się tu równocześnie potrzeba ogólnego ujęcia zjawiska względnej samodzielności

dawnego piśmiennictwa polskiego i jego stosunku do wzorów literackich (Oryginalność); 6)

szeroko rozumiane konteksty literatury, w tym a) prądy religijne i ideowe odciskające piętno

na kierunku rozwoju kultury i literatury w poszczególnych okresach rozwoju (np. Reformacja,

Kontrreformacja, Sarmatyzm), b) kierunki filozoficzne, estetyczne oraz koncepcje sztuki

(Arystotelizm, Literatura a sztuki plastyczne, Neoepikureizm, Neostoicyzm, Platonizm,

Scholastyka i in.); c) główne nurty, instytucje, przejawy i wytwory życia literackiego (np.

Biblioteki, Cenzura, Czytelnictwo, Drukarstwo, Ilustracja książkowa, Książka drukowana,

Książka rękopiśmienna, Literatura a kultura ludyczna, Teatr, Towarzystwa literackie i

naukowe).

Czytelnika uderzy zapewne rozpiętość objętościowa haseł, rozmaitość ujęć poszczególnych

problemów, a także zróżnicowanie wewnętrznej budowy kolejnych opracowań (pewną

jednolitość strukturalną udało się uzyskać tylko w obrębie grup tematycznych). Jeśli wahania

objętości można wiązać głównie z oceną doniosłości przedstawianych problemów, to sposób

ujęcia stanowi w dużej mierze wypadkową stopnia zaawansowania badań w poszczególnych

zakresach wiedzy. Niektóre hasła bowiem tylko podsumowują i systematyzują bogactwo

faktów w dziedzinach od dawna penetrowanych, w związku z tym obrosłych w olbrzymią

literaturę przedmiotu (np. Renesans, Barok, Reformacja), inne zaledwie inicjują badania,

wyodrębniając zagadnienia wcześniej nie dostrzegane lub po prostu nie doceniane przez

historię literatury. Te ostatnie (a dotyczy to zwłaszcza większości haseł z zakresu wiedzy o

poezji i prozie, teorii dzieła literackiego, niektórych opracowań gatunków i wielu innych)

mają przeważnie charakter rekonesansowy i roszczą sobie prawo wskazywania miejsc jeszcze

pustych badawczo oraz sugerowania kierunków dalszych poszukiwań.

Kompendium obejmuje ogółem 207 opracowań sporządzonych przez 54 autorów. Oznacza

to, że na obecny kształt Słownika złożyło się wiele indywidualności badawczych, a co za tym

idzie — rozmaite koncepcje literatury, sposoby myślenia oraz artykułowania myśli. Nie jest

to fakt, który można by przemilczeć. Ambicją i pragnieniem Redakcji było uszanowanie

swoistości każdego tekstu oraz indywidualnych zapatrywań i cech pisarskich poszczególnych

autorów. Jednakże nadrzędnym założeniem musiało stać się uzyskanie jednolitości dzieła.

Próbowano ten cel osiągnąć poprzez unifikowanie budowy haseł pokrewnych tematycznie, a

nadto poprzez spajanie artykułów pomiędzy sobą za pomocą systemu odsyłaczy

umieszczanych w tekstach lub pod nimi. Odsyłacze winny wskazywać więzi problemowe

rozrzuconych alfabetycznie arykułów, hierarchizować zagadnienia, wprowadzać

poszczególne opracowania w istotne dla nich konteksty. Dopełnienie tych wysiłków znajdzie

Czytelnik w zamykający książkę Indeksie pojęć, stanowiącym swoisty, merytoryczny

przewodnik po Słowniku, uwzględniający także, a nawet przede wszystkim te zagadnienia i

pojęcia, które nie uzyskały osobnych opracowań hasłowych, lecz zawarte są w materii haseł

obejmujących szerszy zakres problemowy.

Słownik powstał w Instytucie Badań Literackich PAN jako pierwsze (ze względu na

chronologiczny zasięg materiału) ogniwo serii słowników polskiej literatury. Wydawniczo

wyprzedził go Słownik literatury polskiego oświecenia (pod redakcją Teresy

Kostkiewiczowej, Wrocław 1977). Wykonanie dzieła zostało powierzone Pracowni Historii

Literatury Staropolskiej. Realizację autorską dużej części haseł wzięli na siebie pracownicy

Instytutu Badań Literackich, jednakże do współpracy zaproszono wielu badaczy z ośrodków

uniwersyteckich (z Poznania, Wrocławia, Krakowa, Lublina, Katowic, Gdańska, Torunia,

Warszawy), z instytutów PAN (Instytutu Historii, Instytutu Filozofii i Socjologii, Instytutu

Sztuki, Instytutu Historii Nauki), bibliotek i innych instytucji. Bez przesady można

powiedzieć, iż Slownik literatury staropolskiej stanowi efekt zbiorowego wysiłku i

współpracy całego środowiska naukowego zrzeszającego badaczy .dawnej literatury i kultury

narodowej.

Słownik jest adresowany przede wszystkim do studentów filologii polskiej, którzy zechcą

traktować go jako swoiste dopełnienie podręczników historii literatury — jakby spojrzenie z

innej strony na problematykę historycznoliteracką, podawaną im według programu studiów

uniwersyteckich, a także do nauczycieli polonistów — jako pomoc dydaktyczna. Pragnieniem

Redakcji, a zapewne i Autorów byłoby, aby okazał się nadto przydatny (choćby w niewielkim

procencie) badaczom — profesjonalistom, oraz zainteresowanym problematyką

przedstawicielom dyscyplin pokrewnych lub po prostu — wszystkim Czytelnikom, którym

bliska jest przeszłość narodowej literatury. Redakcja jest świadoma wielu niedoskonałości

przekazywanej Czytelnikowi książki; tylko w pewnym stopniu dają się one usprawiedliwić

stopniem trudności podjętego zadania. Wszelkie propozycje zmian, dopełnień czy korekt,

które zechcieliby zgłosić korzystający ze Słownika, będą przyjęte z uwagą i wdzięcznością.

Zarówno prace autorskie, jak redakcyjne toczyły się długo. Slownik powstawał w dwóch

fazach. Początkowo jako kompendium obejmujące tylko renesans i barok zawierał ok. 150

haseł i w takiej postaci został zredagowany przez trzyosobowy komitet: Teresę Michałowską,

Barbarę Otwinowską oraz Elżbietę Sarnowską-Temeriusz. Komitet ten przestał istnieć w r.

1978 i odtąd praca była prowadzona już jednoosobowo przez niżej podpisaną. W porównaniu

z pierwotną wersją koncepcja Słownika uległa w tym czasie dość istotnym zmianom. Przede

wszystkim zakres problemowy książki poszerzył się o problematykę średniowiecza;

uzupełnienia i korekty poszły także w innych kierunkach. Wprowadzono pokaźną liczbę

nowych haseł, rozbudowując jednocześnie niemal dwukrotnie objętość dzieła.

Niekonwencjonalne podziękowania należą się Recenzentom pierwszej wersji Słownika:

doc. dr hab. Janinie Abramowskiej, doc. dr hab. Marii Eustachiewiczowej, doc. dr hab.

Ludwice Ślękowej oraz profesorowi Jerzemu Ziomkowi.Trud zapoznania się z całością tekstu

w jego drugiej, ostatecznej redakcji, wzię- ła na siebie doc. dr hab. Ludwika Ślekowa.

Wymienieni byli krytykami wymagającymi i wnikliwymi, ale pełnymi życzliwej cierpliwości.

Ich łaskawym uwagom. Redakcja zawdzięcza nie tylko ciekawe inspiracje i pomysły, ale też

umkniecie wielu zasadzek, niedopatrzeń lub zwykłych omyłek i potknięć.

Teresa Michałowska

ADRESAT LITERACKI - POJĘCIE

Nazewnictwo. W staropolskiej terminologii literackiej nie istniała nazwa odpowiadająca

ogólnej kategorii adresata dzieła literackiego, można w niej natomiast znaleźć określenia

cząstkowe, sugerujące rozmaite formy percepcji tekstu i stosownie do nich — różne typy

wirtualnego odbiorcy. Mając na uwadze czytelnika, posługiwano się bądź terminami

łacińskimi: lector, legens i in., bądź polskim słowem „czytelnik", używanym często —

zwłaszcza we wstępach, dedykacjach lub wierszach zamykających zbiory poetyckie — wraz z

określeniami: „łaskawy", „uważny", „zacny", „ciekawy" itp. Dla słuchacza funkcjonowały

nazwy: auditor, ąui audit itp.; o widzu mówiono: spec-tator, „patrzacz", „przyględacz".

Używano też chętnie określeń sugerujących, iż odbiorcą dzieła jest zbiorowość: populus,

omnes, communio, homines, „wszytcy" itp. Wszystkie te nazwy wskazywały odbiorcę

pozbawionego cech szczegółowych, abstrakcyjnego czytelnika, słuchacza lub widza, na

którym koncentrował swą uwagę i z którego domniemanymi możliwościami percepcyjnymi

oraz przewidywaną reakcją liczył się w najwyższym stopniu przemawiający w utworze->

poeta lub -» mówca ( -»podmiot literacki — pojecie).

Równocześnie w utworach staropolskich można znaleźć zwroty do adresatów zupełnie

konkretnych, często tożsamych z osobami historycznymi. W tytule utworu, w dedykacji, a

nade wszystko w samym tekście poetyckim pojawiał się ktoś, do kogo była kierowana

wypowiedź. W funkcji tej oprócz osoby ludzkiej (np. Piotra Myszkowskiego, Hanny, Jana

Zamoyskiego) mogło pojawić się bóstwo (Apollo, ntuzy, Bóg), uosobione pojęcie (Prawda,

Cnota) czy też animizowany przedmiot (lira, lutnia, dzban) itp. Takiego adresata M. K.

Sarbiewski (Characteres lyrici, s. 75) nazwał: Ule ad quem scribitur — rozwijając następnie

teorię formowania zwróconej do niego wypowiedzi poetyckiej.

Koncepcje starożytne. Teoria adresata dzieła ma odległą tradycję. Jej przednaukowe

początki wiążą się z pierwotnymi, greckimi koncepcjami z zakresu psychologii odbioru,

odnoszącymi się zarówno do poezji, jak prozy oraz muzyki. Do istotnych składników owej

teorii należało m. in. pojęcie katharsis (oczyszczenia, wyładowania uczuć), mające swe źródło

w wierzeniach orfickich, a rozwinięte w V —IV w. p.n.e. przez pitagorejczyków, którzy

kultywowali przekonanie o oczyszczającym działaniu muzyki na dusze słuchaczy, a następnie

przez Arystotelesa w jego teorii tragedii (Poetyka VI 2). Obserwując działanie słowa i

dźwięku na psychikę odbiorcy, Grecy snuli refleksje na temat wywoływania iluzji: łudzenia

słuchaczy (apate) oraz czarowania ich (goeteia). Motyw apatetyczny, wprowadzony do

estetyki przez retora Gorgiasza (V w. p.n.e.), wiązał się z jego poglądem, iż sztuka wymowy

działa mamiąco i łudząco na odbiorcę, wywołując w jego umyśle stan iluzji. Motywy czaru i

magii występowały w rozważaniach poetów archaicznych na temat poezji (u Homera,

Hezjoda i in.); łączyły się z nimi mity o muzykach i poetach: Orfeuszu, Amfionie, Arionie i

Linosie, których śpiew i gra miały wywierać magiczny wpływ na zwierzęta, a nawet drzewa i

głazy (-»magia). Motyw ten został następnie rozwinięty przez Arystotelesa w Etyce

eudemejskiej, gdzie znajduje się opis stanu ulegania magii rzeczy pięknych, zbliżonego do

poddawania się czarowi rzuconemu na człowieka przez śpiewające syreny. Ważnym

pojęciem, które miało następnie oddziałać na antyczną oraz nowożytną teorię poezji, była

psychagogia. Motyw psychagogiczny wyłonił się z poglądów pitagorejczyków, którzy sądzili,

iż muzyka ma moc kierowania duszami słuchaczy i wprowadzania ich w dobry lub zły etos.

Teoria odbioru została w pełni rozwinięta w pismach greckich i rzymskich z zakresu

-»retoryki oraz -»poetyki. Koncentrowała się, biorąc najogólniej, na: osobie odbiorcy i

analizie jego właściwości; relacji między nadawcą i odbiorcą; wpływie odbiorcy na strukturę

utworu. W ujęciu teoretyków antycznych adresat był z zasady pojmowany jako pewna

zbiorowość; miało to oczywisty związek z ówczesnymi prawidłowościami komunikacji

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: