Słownik symboli - Władysław Kopaliński.doc

WŁADYSŁAW KOPALIŃSKI

SŁOWNIK SYMBOLI

Wiedza Powszechna Warszawa

Redaktorzy

BOŻENA CHICIŃSKA. BARBARA GERS .1ANUARA SIKORSKA

Okładka, obwoluta, karla tytułowa BARBARA BAJSAROWICZ

Redaktor techniczny BOGUMIŁ MARCZAK

Korektorzy

EWA GARBOWSKA ALICJA MORYS

© Copyright by Wydawnictwo ..Wiedza Powszechna" Warszawa 1990

Wydawnictwo ..Wiedza Powszechna" — Warszawa 1991 r. Wydanie II. Nakład 49800+200 egz.(oprawa twarda). 49800+200 egz. (oprawa broszurowa). Objętość 52.6 ark. wyd.. 32 ark. druk. Łódzka Drukarnia Dziełowa. 90-215 Łódź. ul. Rewolucji 1905 r. nr 45. Zam. 113/1100/91.

ISBN 83-214-0746-3 dla nakładu oprawionego ISBN 83-214-0872-9 dla nakładu zbroszurowanego

SPIS TREŚCI

Wstęp .................              7

skróty ..................              10

Tekst słownika (A—Z) .............              13—509

Indeks ..................              510-512

WSTĘP

..Żyjemy w świecie symboli, a świat symboli żyje w nas."

Jean Cheyalier

Termin symbol pochodzi od st.gr. symbolon, oznaczającego pierwotnie niewielki, rozłamany na pół przedmiot z metalu, kości, wypalonej gliny, drewna, jak np. pierścień czy tabliczka. Połówki te stanowiły znak roz­poznawczy dla dwóch osób, które łączył jakiś interes, wiązała umowa, kojarzyło pokrewieństwo, jednoczyły obowiązki przymierza, przyjaźni, gościnności czy pomocy. Gdy przybywał z odległych stron ktoś niezna­jomy, syn, przyjaciel, wspólnik czy rządca drugiej osoby, przywożąc z sobą połówkę pierścienia czy tabliczki, wystarczyło przypasować do siebie (gr. symballein) krawędzie obu części, aby mieć pewność, że przybysz jest godny zaufania.

Wyrazu ,,symbol" używano w różnych znaczeniach. I dziś nie prze­stał być terminem wieloznacznym. Całkiem z grubsza, praktycznie, sym­bole dzieli się zazwyczaj na:

1) znaki konwencjonalne (jak flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabrycz­ne, drogowe, matematyczne itd.) oraz

2) przedmioty, pojęcia, wyobrażenia, przeżycia związane jakimś we­wnętrznym stosunkiem (współbrzmiące, kojarzące się, mające ,,wspólny rytm") z innym przedmiotem, pojęciem itd.

Tylko ten drugi rodzaj symbolu jest tu przedmiotem naszego zainte­resowania.

Na obszarach tych samych lub pokrewnych tradycji kulturowych czy religijnych pewne rzeczy, wyrazy i znaki przywoływały w umysłach, uczuciach i wyobraźni naszych przodków inne rzeczy, wyrazy i znaki. W zjawisku tym istotne jest nie to, jakie są rzeczywiste związki między tymi rzeczami i pojęciami, ale to, w co wierzono i jak kojarzono.

Związki te mogą być do dziś żywe i oczywiste w naszej kulturze:

lew symbolizuje królewskość i odwagę; lis — chytrość; dom — schro­nienie, bezpieczeństwo; chleb i sól — gościnność. Ale mogą też być dla nas trudne do zrozumienia, a nawet zgoła niepojęte, gdyż groma­dzone przed wiekami przez dawne, często nie istniejące już kultury.

Również definiowanie tego zjawiska było zawsze kłopotliwe, utrud­niał je bowiem nieodłączny od symbolu element tajemniczości. Także rozszerzanie się czy zawężanie zakresu związków symbolicznych nie da się przewidzieć. Wydają się one „naturalne" dopiero po fakcie. „Anali­zować symbol rozumowo to obłuskiwać cebulę, aby odnaleźć cebulę" (Pierre Emmanuel).

Już w swym pierwotnym greckim znaczeniu symbolon zawierał tak charakterystyczną dla siebie do dziś dwoistość, zasadę dzielenia i łącze­nia, rozstawania się i spotykania, zapominania i ponownego rozpozna­wania. Te cechy znacznie się jeszcze wzbogaciły: wszystko, co symbo­liczne ma skłonność do wielowartościowości, do stałości i zmienności, do wyrażania dobra i zła, życia i śmierci, rozkwitu i więdnięcia, wzno­szenia się i opadania, jest zarazem ezoteryczne i egzoteryczne, zasłania i odsłania. Właściwością symbolu jest niedookreśloność, mglistość; jest często płynny, migotliwy, pełen sprzeczności, nieraz dostępny tylko wta­jemniczonym.

Historia, teoria i filozofia kultury, estetyka, językoznawstwo, plasty­ka, medycyna, psychologia, prahistoria, etnografia, socjologia, religio­znawstwo interesują się żywo działaniem, wpływami i wykładnią symboli. Czynią to także we własnym, dobrze zrozumianym interesie, polityka, propaganda, marketing i reklama. Symbole stały się również przedmio­tem zainteresowania osób nie trudniących się zawodowo żadną z tych dziedzin. Spowodowało to pojawienie się w ciągu ostatnich lat licznych dzieł popularnych z tego zakresu — w Europie i Ameryce.

*    *    *

Słownik niniejszy nie zamierza być przewodnikiem po labiryncie na­ukowych i pseudonaukowych, zwalczających się teorii symboli. Służyć ma tylko jako praktyczna pomoc dla niespecjalisty szukającego rozezna­nia w głównych kierunkach symboliki jakiegoś przedmiotu czy pojęcia. Nie wprowadza też ścisłych podziałów między (nieostrymi zresztą) po­jęciami symbolu, metafory i alegorii, które to rozróżnienia niezbyt by obeszły użytkownika, choć mogą być istotne dla specjalisty.

Symbole nie pozwoliły się dotychczas w sposób przekonywający usyste­matyzować i sklasyfikować, nie dały się uporządkować ani chronolo­gicznie, ani pod względem ważności. Stąd konieczność zastosowania innych, znacznie elastyczniejszych, bardziej literackich metod prezen­tacji niż te, jakich normalnie używają leksykony i encyklopedie.

Spośród wielu możliwych układów Słownika wybrano taki, jaki wy­dawał się najwłaściwszy dla pierwszej tego rodzaju próby w literaturze

polskiej: zakres dość szczupły (około trzystu haseł), ale wybór dający pierwszeństwo hasłom przynoszącym bogaty plon odniesień. Aby uniknąć symboliki wielopiętrowej i tautologii pominięto większość haseł, które same już funkcjonują głównie jako symbole. Ograniczono też znacznie materiały spoza kręgu kultury bliskowschodniej, śródziemnomorskiej i europejskiej. Szeroko potraktowano natomiast symbolikę przejętą z tradycji folkloru, z baśni i mitu przez literaturę.

Władysław Kopaliński

SKRÓTY

a.              albo

amer.              amerykański

ang.              angielski

Ap.              Apostoł, Apostolskie

Apok.              Apokalipsa (Objawienie

              św.Jana)
arab.              arabski
aram.              aramejski
archit.              architektura
b.              bardzo
babil.              babiloński
bryt.              brytyjski
celt.              celtycki
chin.              chiński
chrześc(ij). chrześcijański
cyt.              cytowane(y)
cz.              część
czes.              czeski
dawn.              dawniej, dawny
Deut.              Deuteronomium •
dł.              długość
dosł.              dosłownie
dpn.              dopełniacz
egip.              egipski
europ,              europejski
Ew.              Ewangelia
Ex.              Exodus
fenie,              fenicki
fiz.              fizyczny
flam.              flamandzki
fr.              francuski
Gen.              Genesis
germ.              germański
gł.              głównie, główny
gr.              grecki
hebr.              hebrajski
hist.              historyczny
hiszp.              hiszpański
hol.              holcniicrski
i in.              i iniK
ind.              indyjski
indiań.              indiański

indoeurop. indoeuropejski

irań.              irański

irl.              irlandzki

iron.              ironicznie

isl.              islandzki

jap.              japoński

jw.              jak wyżej

kat.              katolicki

Kor.              (List do) Koryntian

kość.              kościelny, kościół

Ks.              Księga (Biblii)

Lev.              Leviticus

lit.              literacki

litew.              litewski

l.mn.              liczba mnoga

l.pój.              liczba pojedyncza

lud.              ludowy

łac.              łaciński, łacina

Luk.              Łukasz

M.              Morze

Mat.              Mateusz

mat.              matematyczny

med.              medycyna

m.in.              między innymi

mit.              mitologia

Mł.              Młodszy

muz.              muzyczny
muzułm. muzułmański

n.              nowo-, nowy

n.e.              naszej ery

nm.              niemiecki

norw.              norweski

np.              na przykład

Num.              Numeri

O.              Ocean

ok.              około

pers.              perski

pierw.              pierwotnie

piast,              plastyka

płd.              południowy

płn.              północny

p.n.e.              przed naszą erą

pocz.              początek

poet.              poetycki

poi.              polski

polit.              polityczny

pop.              popularnie, popularny

por.              porównaj

port.              portugalski

pot.              potocznie

późn.              późno-, późny

prawdop.              prawdopodobnie

przen.              w przenośni

przest.              przestarzały

przysł.              przysłowie

publ.              publiczny

relig.              religijny

roś.              rosyjski

rozdz.              rozdział

rz.              rzymski

rz.-kat.              rzymskokatolicki

sanskr.              sanskryt

skand,              skandynawski

skr.              skrót

Słowian,              słowiański

społ.              społeczny

st. (St.)              staro-, stary. (Starszy)

staroż.              starożytny

szer.              szeroki

śrdw.              średniowieczny, średniowiecze

św,              święty

...