Dostojewski Fiodor - Młodzik.pdf - Dostojewski Fiodor - mdarcym

Dostojewski Fiodor - Młodzik

Część pierwsza

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Nie wytrzymałem więc i siadłem, żeby opisać tę historię mych pierwszych kroków w szrankach

życia, mimo zew istocie mógłbym obejść się bez tego.

Jedno wiem na pewno: nigdy już więcej nie zasiądę do pisania autobiografii, choćbym nawet dożył

stu lat. Trzeba być zbyt podle zakochanym w siebie, żeby pisać bez wstydu o samym sobie. Tym

tylko się usprawiedliwię, że piszę nie po to co wszyscy, to znaczy, nie zależy mi na pochwałach

czytelników. Jeżeli nagle postanowiłem spisać słowo w slowo wszystko, co się ze mną zdarzyło od

zeszłego roku, skłoniła mnie do tego wewnętrzna potrzeba: tak bardzo poraziło mnie to wszystko,

co się stało. Spisuję tylko zdarzenia, unikając ze wszystkich sił spraw nieistotnych, a przede

wszystkim literackich ozdób. Literat pisze przez trzydzieści lat i w końcu sam nie wie dlaczego

pisał tak długo. Nie jestem literatem i być nim nie pragnę, a wywlekanie wnętrza mej duszy i

piękne opiewanie uczuć dla potrzeb rynku literackiego uważam za nieprzyzwoitość i podłość.

Doznaję jednak przykrych przeczuć, że nie można obejść się zupełnie bez opisywania uczuć i bez

rozmyślań (być może pospolitych), tak demoralizująco działa na człowieka wszelkie literackie

zajęcie, chociażby przedsięwzięte wyłącznie dla siebie.

Rozmyślania zaś mogą być nawet bardzo pospolite ponieważ to, co samemu się ceni, może nie

mieć żadnej wartości w oczach osoby postronnej.

Ale dość tego. Jednakże - oto i przedmowa. Niczego więcej tego rodzaju nie będzie. A więc do

rzeczy, chociaż nie ma nic trudniejszego niż rozpoczęcie jakiejś sprawy, być może nawet każdej

sprawy.

Zaczynam, to jest chciałbym zacząć wspomnienia od 19 września zeszłego roku, to znaczy akurat

od tego dnia, kiedy po raz pierwszy spotkałem...

Ale objaśniać z góry, kiedy jeszcze nikt nic nie wie, kogo spotkałem, będzie pospolitością. Nawet,

jak myślę, już i ten ton jest pospolity, dawszy sobie słowo unikać ozdób literackich, od pierwszego

wiersza wpadam w te upiększenia. Poza tym nie wystarcza zdaje się samo pragnienie, aby pisać z

sensem. Zaznaczę też, że jak się zdaje, w żadnym z europejskich języków nie jest tak trudno pisać,

jak po rosyjsku. Przeczytałem teraz to, com przed chwilą napisał i widzę, że jestem o wiele

mądrzejszy od tego co napisałem. Jak to się dzieje, że rzeczy wypowiedziane przez rozumnego

człowieka są głupsze niż to, co w nim zostaje? Niejednokrotnie zauważyłem to u siebie i w moich

rozmowach z ludźmi w ciągu tego ostatniego fatalnego roku i bardzo mnie to męczyło.

Choć więc zacznę od 19 września, wstawię jednak ze dwa słówka o tym, kim jestem, gdzie byłem

poprzednio, a wobec tego, co mniej więcej mogłem mieć w głowie w ten ranek 19 września, aby

wszystko było bardziej zrozumiałe dla czytelnika, a być może i dla mnie samego.

Ukończyłem gimnazjum i poszedł mi już rok dwudziesty pierwszy. Nazwisko moje Dołgorukij, a

moim prawnym ojcem jest Makar Iwano-wicz Dołgorukij, były sługa dworski panów

Wiersiłowów. Faktycznie pochodzę z nieprawego łoża i fakt ten nie podlega najmniejszej

wątpliwości.

Odbyło się to w sposób następujący: dwadzieścia dwa lata temu dwudziestopięcioletni obywatel

ziemski Wiersiłow (to jest właśnie mój ojciec) odwiedził swój majątek w Tulskiej guberni.

Przypuszczam, że w owym czasie był on jeszcze kimś bez określonej osobowości. Ciekawe, że

człowiek ten, który wywarł na mnie silne wrażenie już w dzieciństwie, wpłynął na cały mój ustrój

duchowy i nawet, być może, zaraził sobą całą moją przyszłość. Ten człowiek nawet teraz pod

bardzo wielo-

ma względami pozostaje dla mnie zupełną zagadką. Ale właściwie o tym potem. Tego opowiedzieć

niepodobna. I bez tego cały mój zeszyt będzie wypełniony tym człowiekiem.

Właśnie w tym czasie, to jest około dwudziestego piątego roku życia owdowiał. Był zaś żonaty z

osobą z wyższej sfery, lecz niezbyt bogatą, z domu Fanariotówną i miał z nią syna i córkę.

Wiadomości moje o tej małżonce, która go tak wcześnie opuściła, są dość niekompletne i gubią się

w mej pamięci. Wiele też okoliczności z osobistego życia Wiersiłowa wymknęło mi się, tak bardzo

był wobec mnie dumny, pyszny, zamknięty i lekceważący, mimo że chwilami traktował mnie z

uderzającą pokorą.

Muszę jednak najpierw zaznaczyć, że w przeciągu swego życia przepuścił trzy fortuny i to nawet

dość duże, na sumę przynajmniej czterystu tysięcy rubli, a bodaj i więcej. Teraz nie ma naturalnie

ani kopiejki...

Przyjechał wówczas na wieś „Bóg wie po co” - przynajmniej tak się sam później w rozmowie ze

mną wyraził. Jego małe dzieci jak zwykle były nie z nim, lecz pod opieką krewnych. Przez całe

życie w ten sposób urządzał się ze swoimi dziećmi prawymi i nieprawymi. Ludzi dworskich było w

tym majątku bardzo dużo. Między innymi był też ogrodnik Makar Iwanowicz Dołgorukij. Dodani

tu, aby się tego raz na zawsze pozbyć, mało kogo tyle złościło własne nazwisko, niż mnie w ciągu

całego życia. To było naturalnie głupie, ale tak już było. Ilekroć przyjmowano mnie gdziekolwiek

do szkoły lub spotykałem się z osobami, którym ze względu na mój wiek byłem obowiązany dawać

wyjaśnienia, jednym słowem, ktokolwiek bądź, każdy belfer, guwerner, inspektor, pop -

zapytawszy o nazwisko i usłyszawszy, żem Dołgorukij, zazwyczaj widzieli potrzebę dodać:

- Książę Dołgorukij?

I za każdym razem zmuszony byłem wszystkim tym ludziom wyjaśniać:

- Nie, po prostu Dołgorukij.

To „po prostu” zaczęło mnie doprowadzać do szaleństwa. Zauważę przy tym, jako fenomen, że nie

pamiętam ani jednego wyjątku, wszyscy pytali. Niektórym to zupełnie nie było potrzebne. Nie

wiem nawet, do jakiego diabła potrzebne to jest komukolwiek. Ale wszyscy pytali, co do jednego.

Usłyszawszy, że jestem „po prostu” Dołgorukij, pytający zwykle mierzył mnie tępym i głupawo-

obojętny m spojrzeniem, świadczącym, że sam nie wie, po co pytał i zwykle odchodził. Koledzy -

uczniowie pytali w sposób najbardziej obraźliwy. Uczniak jak pyta nowicjusza? Zagubio-

ny i zakłopotany nowicjusz w pierwszym dniu w szkole (jaka by nie była szkoła) staje się ogólną

ofiarą, starsi koledzy wydają mu polecenia, żartują z niego, obchodzą się z nim jak z lokajem.

Zdrowy i tęgi chłopczysko nagle zatrzymuje się przed swoją ofiarą. Długim, surowym i

pogardliwym spojrzeniem obserwuje ją przez kilka chwil. Nowicjusz stoi przed nim w milczeniu,

spogląda z ukosa, jeśli nie jest tchórzem i czeka, co będzie.

- Jak się nazywasz?

•1 - Dołgorukij. 1 - Książę Dołgorukij?

- Nie, po prostu Dołgorukij.

•z - A, po prostu! Głupiec.

I miał rację: nie ma nic głupszego, niż nazywać się Dołgorukij, nie będąc księciem. To głupstwo

wlokę na sobie, będąc niewinny. Później, kiedy zaczynało mnie to mocno gniewać, na pytanie:

jesteś księciem? Zawsze odpowiadałem: - Nie, jestem synem sługi dworskiego, byłego

pańszczyźnianego.

Potem, kiedy złość mnie ogarniała w najwyższym stopniu, na pytanie, pan jest księciem? Pewnego

razu odpowiedziałem twardo:

- Nie, po prostu Dołgorukij, nieprawy syn mego dawnego dziedzica, pana Wiersiłowa.

Wymyśliłem to już w szóstej klasie gimnazjum i mimo że już wkrótce przekonałem się, że jest to

nad wyraz głupie, lecz nie od razu przestałem popełniać głupstwa. Pamiętam, że jeden z

nauczycieli - zresztą był tylko ten jeden - stwierdził, że wypełnia mnie „mściwa i obywatelska

idea”. W ogóle koledzy przyjęli ten mój wybieg z pewnego rodzaju ob-raźliwym dla mnie

zamyśleniem. W końcu jeden z kolegów, bardzo złośliwy pacan i z którym tylko raz jeden w ciągu

roku rozmawiałem, z poważną miną, lecz nie patrząc mi w oczy, powiedział:

- Takie uczucia, kolego, przynoszą ci honor i oczywiście kolega ma czym się chlubić. Ale ja bym

na miejscu kolegi nie chwalił bym się tak bardzo , że pochodzę z nieprawego łoża...

Odtąd przestałem się „chwalić”, że jestem nieprawy.

Powtarzam, bardzo ciężko jest pisać po rosyjsku. Zapisałem całe trzy stronice o tym, jak złościłem

się przez całe życie z powodu nazwiska, a tymczasem czytelnik zapewne już wyciągnął wnioski, że

złoszczę się za to, że nie jestem księciem, a po prostu Dołgorukłj. Tłumaczyć się raz jeszcze i

usprawiedliwiać byłoby zbyt poniżające.

Kontynuując: w gronie tej służby, której było mnóstwo, oprócz Maka-ra Iwanowicza była jedna

panna. Ukończyła lat osiemnaście, kiedy pięćdziesięcioletni Makar Dołgorukij nagle nabrał chęci,

by się z nią ożenić. Związki małżeńskie służących, jak wiadomo, w czasach pańszczyźnianego

prawa odbywały się z przyzwolenia panów, a nieraz na ich polecenie. W majątku przebywała

wówczas pewna ciocia, to znaczy nie moja ciotka, ponieważ sama była dziedziczką. Nie wiem,

dlaczego całe życie nazywano ją ciocią, tak w ogóle, podobnie jak i w rodzinie Wiersiłowa. Zdaje

się, że była jego jakąś daleką krewną. To - Tatiana Pawłowna Prutkowa. Wtedy miała jeszcze w tej

samej guberni i w tym powiecie trzydzieści pięć dusz pańszczyźnianych chłopów. Nie tyle

zarządzała, co po sąsiedzku doglądała posiadłości Wiersiłowa (wielkości pięciuset dusz) i ten

nadzór, jak słyszałem, wart był nadzoru jakiegoś edukowanego administratora. Zresztą nic mi do

jej umiejętności. Chcę tylko dodać, odrzuciwszy na bok wszelką myśl o pochlebstwie i

przypodobaniu się, że ta Tatiana Pawłowna była istotą szlachetną i nawet oryginalną.

Otóż, nie tylko nie stanęła na przeszkodzie wobec małżeńskich zamiarów ponurego Makara

Dołgorukiego (mówiono, że był wówczas ponury), lecz przeciwnie, dla jakichś powodów wydatnie

poparła je. Sofia Andriejewa (ta osiemnastoletnia dworka, to jest moja matka) była całkowitą

sierotą już od wielu lat. Nieboszczyk zaś ojciec jej, niezmiernie szanujący Makara Dołgorukiego i

czymś wobec niego zobowiązany, również sługa dworski, sześć lat przedtem, umierając, na łożu

śmierci, mówią nawet, że na kwadrans przed oddaniem ostatniego tchnienia, tak że od biedy można

to było wziąć za bredzenie, tym bardziej, że jako poddany pańszczyźniany nie miał do tego

stosownych uprawnień, zawezwawszy Makara Dołgorukiego wobec całej czeladzi i w obecności

kapłana zlecał mu na głos stanowczo, wskazując na córkę: „wychowaj ją i weź ją sobie za żonę”.

Wszyscy to słyszeli. Co się tyczy Makara Iwanowicza, to nie wiem, z jaką myślą on się potem

żenił, to czy z wielkim zadowoleniem, czy tylko spełniając obowiązek. Najprawdopodobniej

udawał obojętność. Był to człowiek, który wtedy już umiał „pokazać się”. Nie był wprawdzie ani

rachmistrzem, ani nie znał pisma (chociaż znał wszystkie sprawy cerkiewne, a w szczególności

żywoty niektórych świętych, ale to raczej ze słuchu), nie był też kimś w rodzaju, że się tak wyrażę,

dworskiego rezonera, lecz po prostu był uparty, a czasem nawet zuchwały. Mówił z godnością,

sądził arbitralnie i na koniec „żył

przyzwoicie” - według jego własnego dziwnego określenia, oto kim był w tym czasie. Naturalnie

pozyskał ogólny szacunek, ale mówią też, że był dla wszystkich nieznośny. Inna rzecz, że kiedy

opuścił służbę dworską, nikt inaczej go nie wspominał, jak jakiegoś świętego, który dużo

wycierpiał. To wiem na pewno.

Co się tyczy mej matki, to do lat osiemnastu Tatiana Pawłowna, wbrew naleganiom rządcy, żeby

oddać ją na naukę do Moskwy, trzymała ją przy sobie i dała pewne wychowanie, to znaczy

nauczyła ją szycia, kroju, panieńskich manier a nawet czytania. Pisać znośnie nigdy moja matka nie

umiała. W jej oczach małżeństwo z Makarem Iwanowiczem było już rzeczą dawno zdecydowaną i

wszystko, co wtedy się z nią stało, uznała za doskonałe i najlepsze. Do ślubu poszła z największym

spokojem, jaki tylko można mieć w takich wypadkach, tak, że sama Tatiana Pawłowna nazwała ją

wówczas rybą. To wszystko o ówczesnym usposobieniu mej matki usłyszałem od samej Tatiany

Pawłowny. Wiersiłow przyjechał na wieś akurat w pół roku po tym ślubie.

Chcę tylko powiedzieć, że nigdy nie mogłem dowiedzieć się, ani dostatecznie domyśleć, od czego

to się między nim a matką zaczęło. W zupełności gotów jestem wierzyć, jak on sam zapewniał

mnie zeszłego roku, z rumieńcem na twarzy, mimo że opowiadał o tym wszystkim swobodnie i

dowcipnie, iż nie było w ogóle żadnego romansu, a wszystko stało się „tak jakoś”. Wierzę w to i to

słówko rosyjskie „tak” - jest zachwycające. Jednak zawsze chciałem się dowiedzieć, jak to między

nimi stać się mogło. Osobiście przez całe życie nienawidziłem i nienawidzę tych wszystkich

świństw. Naturalnie nie jest to z mojej strony tylko bezwstydna ciekawość. Zaznaczam, że aż do

zeszłego roku niemal zupełnie nie znałem mojej matki. Dla wygody Wiersiłowa od małego dziecka

byłem oddany do obcych ludzi, o czym zresztą opowiem później i nie mogę sobie w żaden sposób

wyobrazić, jaka ona mogła być w owym czasie. Jeśli bynajmniej nie była tak piękna, to czym w

niej mógł się zachwycić taki człowiek, jak ówczesny Wiersiłow? Pytanie to dlatego jest dla mnie

ważne, że w nim bardzo ciekawie zarysowuje się sylwetka tego człowieka. Dlatego pytam, a nie z

pobudek perwersyjnych. Ten ponury i skryty człowiek z miłą prostotą, którą diabli wiedzą skąd

brał (jakby wyciągał z kieszeni), zwłaszcza kiedy widział, że jeist konieczna, sam mówił mi, że

wówczas był bardzo „głupim młodym

:a&

szczeniakiem” i nie, żeby sentymentalnym, lecz „tak jakoś”. Tylko co był przeczytał „Antoniego

Goremykę” i „Polinkę Saks”, dwa utwory literackie, mające wielki, cywilizacyjny wpływ na

ówczesne, podrastają-ce pokolenie nasze. Dodawał, że pod wpływem „Antona Goremyki” być

może wtedy na wieś przyjechał - i dodawał to zupełnie poważnie. W jaki sposób mógł zacząć ten

„głupi szczeniak” z moją matką? Wyobraziłem sobie teraz, że gdybym miał choć jednego

czytelnika, ten zapewne wyśmiał by mnie jak śmiesznego młodzika, który, zachowując swoją

głupią niewinność, pcha się by roztrząsać i decydować, o czym nie ma najmniejszego pojęcia. Tak,

rzeczywiście jeszcze nie mam pojęcia, choć przyznaję się nie pod wpływem dumy, ponieważ

wiem, do jakiego stopnia głupi jest w takim dryblasie brak doświadczenia. Lecz powiem takiemu

panu, że sam nie ma pojęcia i udowodnię to. Istotnie, na kobietach zupełnie się nie znam i nie chcę

się znać, dlatego też całe życie będę gwizdać na nie i na to daję słowo. Lecz wiem na pewno, że

niektóre kobiety urzekają urodą swą w jeden moment. Inne trzeba nieraz przez pół roku badać,

zanim się pojmie, co w nich siedzi. I żeby przyjrzeć się takiej i zakochać się - mało patrzeć i mało

być gotowym na cokolwiek, lecz trzeba mieć ponadto specjalne uzdolnienie. Jestem o tym

przekonany, mimo że nic nie wiem, a jeśli jest inaczej, wtedy trzeba wszystkie kobiety sprowadzić

do poziomu zwierząt domowych i w takiej tylko postaci trzymać je przy sobie. Być może wielu

mężczyzn tylko o tym marzy. Wiem z kilku źródeł, że matka moja nie była pięknością, choć

portretu z tamtych lat, który gdzieś jest, nie widziałem. Od pierwszego spojrzenia nie można więc

było w się niej zakochać. Wiersiłow mógł wybrać inną i taka też była, jeszcze niezamężna, Anfisa

Konstantinowna Sa-pożkowa, dziewczyna pokojowa. A człowiekowi, który przyjechał z „An-

tonem Goremyką” rujnować świętość związku małżeńskiego, choć nawet u siebie we dworze,

byłoby wstyd przed samym sobą, ponieważ, powtarzam, o tym „Antonie Goremyce” mówił

zupełnie poważnie jeszcze kilka miesięcy temu. Przecież Antonowi uprowadzono konia, a tu -żonę!

Zaszło więc coś szczególnego, w związku z czym przegrała ma-demoiselle Sapożkowa (według

mnie, wygrała). Zasypywałem go pytaniami raz i drugi zeszłego roku, kiedy można było z nim

jeszcze rozmawiać (ponieważ nie zawsze można z nim było rozmawiać) i zauważyłem, że mimo

jego światowości i dwudziestoletniego oddalenia, jakoś próbował się wykręcać. Lecz byłem uparty.

Ze zniecierpliwieniem, na jakie niejednokrotnie sobie pozwalał w rozmowach ze mną, pewnego

razu wybąkał jakoś dziwnie, że matka moja była taką osobą

„bezbronną”, którą nie tyle się kocha, może nawet wcale, a która jakoś wzbudza uczucie

serdeczności, za lagodność, dokładnie trudno to określić, ale uczucie to trwa długo. Użalisz się nad

nią i przywiążesz się... „Jednym słowem, mój drogi, nieraz bywa tak, że się i nie odwiążesz.” Oto,

co mi powiedział. I jeśli było tak rzeczywiście, zmuszony jestem nie traktować go jako jakiegoś

głupiego szczeniaka, za jakiego sam siebie wówczas uważał. Tego mi właśnie było trzeba.

Ponadto wówczas zaczął mnie zapewniać, że matka pokochała go przez „uniżoność”. Szkoda, że

nie wymyślił, że z powodu pańszczyźnianego prawa! Zełgał dla szyku, zełgał na przekór sumieniu,

na przekór czci i szlachetności.

Wszystko to opowiedziałem jakby na pochwałę mojej matki, a także już oświadczyłem, że jej, z

tamtych lat, nie znałem zupełnie. Mało tego, właśnie znam dobrze ową nieprzekraczalność tego

środowiska i tego żałosnego pojmowania, w jakim sczerstwiała od dzieciństwa i w którym

pozostała potem na całe życie. Tym nie mniej stało się nieszczęście. Nawet muszę się poprawić.

Ulatując pod obłoki zapomniałem o fakcie, który należałoby umieścić najpierw, a mianowicie,

zaczęło się u nich wszystko wprost z „nieszczęścia”. (Mam nadzieję, że czytelnik pojmuje, o czym

chcę powiedzieć.) Jednym słowem zaczęło się u nich po pańsku, minno że została pominięta

mademoiselle Sapożkowa. Lecz tu wtrącę i zawczasu ogłaszam, że zupełnie sobie nie przeczę.

Bowiem o czym, o Boże, o czym mógł rozmawiać w tym czasie taki człowiek jak Wiersiłow z taką

o:sobą, jak moja matka nawet w wypadku nieprzezwyciężonej miłości? Słyszałem od ludzi

zepsutych, że bardzo często mężczyzna, spotykając się z kobietą, zaczyna w zupełnym milczeniu,

co naturalnie jest szczytem potworności i obrzydliwości. Niemniej jednak, gdyby nawet Wiersiłow

chciał, to, zdaje się, nie mógłby z moją matką zacząć inaczej. Czyliż można było zacząć z nią od

objaśniania „Polinki Sachs”? I poza tym, nie o literaturę rosyjską im chodziło. Przeciwnie, według

jego własnych słów (raz się jakoś tak rozpędził) chowali się po kątach, czekali na siebie na

schodach, odskakiwali jak piłki, z zarumienionymi policzkami, jeślli ktoś przechodził, a „tyran-

dziedzic” drżał przed ostatnią pomywaczką mimo swego pańszczyźnianego prawa. Ale choć

zaczęło się po pańsku, lecz ostatecznie wyszło niby tak, lecz nie tak i w rzeczywistości niczejgo nie

daje się wytłumaczyć. Nawet przeciwnie, jeszcze większy mrok. Już choćby rozmiary, do jakich

rozwinęła się ich miłość, stanowią zagadkę, ]ponie-waż zwykle pierwszym warunkiem takich ludzi

jak Wiersiłow jest porzucenie z chwilą osiągnięcia celu.

Jednakowoż nie tak to wyszło. Zgrzeszyć z ładniutką trzpiotką ze dworu (a moja matka nie była

trzpiotką) dla rozpustnego „młodego szczeniaka” (a oni wszyscy co do jednego byli rozpustni i

Dostojewski Fiodor - Młodzik.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: