AJSCHYLOS – Oresteja
1. Wstęp
Ajschylos – najstarszy z trzech wielkich tragików ateńskich, ur.ok.525 r. przed Chrystusem w Eleusis; syn Euforiona; pochodził z zamożnej, prawdopodobnie arystokratycznej rodziny. W okresie jego wczesnej młodości została obalona w Atenach tyrania (514 r.), ustanowiono wówczas demokrację, zapoczątkowaną reformami Kleistenesa w 510 r. W roku 490, a więc w 35 roku życia, walczył Ajschylos jako hoplita przeciwko Persom pod Maratonem; w tej samej bitwie, jak podają źródła antyczne, zginął bohatersko jego brat Kynegeiros.
Prawdopodobnie Ajschylos brał również udział w bitwach pod Salaminą (480 r.)
i pod Platejami (479 r.). Po zakończeniu wojen perskich (ok.476 r.), na zaproszenie tyrana Syrakuz Pierona wyjechał ów poeta na Sycylię, na uroczystości związane z założeniem miasta Etna (476/5 r.). Pierwszy pobyt na Sycylii nie trwał jednak prawdopodobnie zbyt długo, ponieważ już w 472 r. tragediopisarz wystawił w Atenach dramat Persowie. Kolejną podróż na Sycylię odbył Ajschylos pod sam koniec życia; zmarł około 456 r. w sycylijskim mieście Gela.
Ostatni wyjazd Ajschylosa na Sycylię łączono z dobrze poświadczoną wiadomością, że poeta w jednej ze swoich sztuk zdradził pewne tajemnice misteriów i uwikłało go to w proces, który zakończył się jego uniewinnieniem. Źródła starożytne wskazują jeszcze inne powody wyjazdu Ajschylosa w tę ostatnią, bezpowrotną podróż: jednym z nich miało być wygnanie z Aten, spowodowane rzekomo zawaleniem się trybun podczas agonu tragediowego, w którym wystawiano jego sztuki; innym – rozgoryczenie poety w skutek porażki poniesionej w konkursie na elegie sławiącą poległych pod Maratonem; lub wreszcie - zwycięstwo Sofoklesa nad Ajschylosem w agonie w roku 468.
Dość wcześnie rozpoczął Ajschylos działalność dramatopisarską: po ukończeniu 25 roku życia ( w okresie 70 Olimpiady w latach 499-496) rywalizował podobno w konkursie tragicznym z Pratinasem i Choirilosem, a pierwsze zwycięstwo odniósł w roku 463. Twórczość Ajschylosa obejmowała mniej więcej 90 utworów: około 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych.
Oresteja- jedyna zachowana grecka trylogia tragediowa, zbudowana na podstawie jednego mitu. Trzy jej kolejne człony,
Agamemnon – Ofiarnice ( Choeforoi) – Eumenidy, odpowiadają trzem głównym problemom, jakim poświęcona jest całość owego cyklu: zbrodnia – kara – przebaczenie. Tworzywem tematycznym trylogii jest mit rodu Pelopidów, w którym zbrodnia stanowi przeklęte dziedzictwo, przechodzące z pokolenia na pokolenia: Atreus, syn Pelopsa, pozbawiony przez swego brata, Tyestesa, władzy, żony i syna, zemścił się na nim, podając mu pieczeń z jego zamordowanych dzieci; z kolei mścicielem Tyestesa był jego syn Aigistos.
Kiedy Agamemnon, syn Atreusa, przebywał na wyprawie trojańskiej, Aigistos uwiód jego żonę, Klitaimestrę (uosobienie zła i przewrotności kobiecej).
Agamemnon jest dramatem zbrodni, przede wszystkim dlatego, że cała struktura tego wstrząsającego utworu służy spełnieniu się zbrodniczych zamiarów głównej postaci tej tragedii – Klitaimestry. Ale jest nim także dlatego,że stanowi jeszcze jedno ogniwo w łańcuchu zbrodni rodu Peloidów: Aigistos, który przez cały czas tchórzliwie ukrywał się za plecami morderczyni, pojawia się jako triumfator
w końcowej scenie, by napawać się dziełem zemsty, dokonanej rękoma kochanki. Znamiona zemsty posiada również zbrodnia Klitaimestry: tłumacząc chórowi motywy tego czynu, królowa przypomina o śmierci swej ukochanej córki, Ifigenii, która Agamemnon złożył w ofierze Artemidzie po to, by zagniewana bogini zesłała pomyślny wiatr flocie greckiej płynącej pod Troję; dalej Klitaimestra żali się, że Agamemnon zbezcześcił świętość związku małżeńskiego przez zdradę w obozie pod Troją i przez przywiezienie do Argos Trojańskiej branki, na wpół obłąkanej prorokini Kasandry. Mordując Agamemnona i Kasandrę, Klitaimestra z jednej strony pomściła swe krzywdy, z drugiej zaś utorowała drogę dla swego zbrodniczego związku z Aigistosem. Tak więc zbrodnia rodzi zbrodnie po to, by wypełniły się wyroki bogów, by przekleństwo ciążące nad domem Peloidów mogło raz jeszcze zebrać swe żniwo.
Ale w łańcuchu zbrodni jest także miejsce dla kary. Koncepcja drugiego członu trylogii Ajschylosa, Ofiarnic, opiera się właśnie na owym motywie kary, pojętym jako konsekwencja czynu Klitaimestry i Aigista w Agamemnonie. Otóż po wielu latach przybywa do Argos z rozkazu Apollona syn Agamemnona, Orestes, wraz z wiernym przyjacielem Piladesem, by wywrzeć zemstę na mordercach swojego ojca i odzyskać zagarnięte przez nich królestwo. Wola, jaką objawił delficki Apollo Orestesowi, nie budzi żadnych wątpliwości: ma zamordować matkę-zbrodniarkę i jej kochanka, w przeciwnym razie grożą mu straszliwe kary:
Nie zdradzi nas niemylne słowo Apollona:
jego wieszczba kazała na ten czyn się ważyć.
Nawoływał wielokroć, zimny dreszcz przenikał
gorące moje serce, gdy mówił o karach,
co spadną na mnie, jeśli rodzica niedoli
nie pomszczę, śmiercią płacąc za śmierć jego zbójcom.
Orestes jest więc w istocie tylko narzędziem owej kary, jego czyn stanowi jedynie spełnienie obowiązku wobec cienia zamordowanego ojca, poddanie się woli boga.
W ostatniej scenie przed zamordowaniem matki , scenie pełnej prawdziwego patosu, wystarczy jedno zdanie Piladesa, który przypomina Orestesowi przysięgę złożoną delfickiemu Apollonowi: na nic nie zdadzą się błagania matki, by oszczędził pierś, która go wykarmiła. Ale matkobójstwo jest zbrodnią zbyt straszną, zbyt sprzeczną z naturą człowieka i prawami ustanowionymi przez bogów, by Orestes nie musiał za nią zapłacić: „Zwyciężyłem! – mówi Orestes – Zwycięstwo zmazą kala dłonie…”.
Oto w wyobraźni matkobójcy pojawiają się czarne duchy Zemsty, Erynie mszczące śmierć matki; mąci się rozum zabójcy, ogarnia go mrok szaleństwa. We wspaniałym epilogu tej tragedii Orestes, czując zbliżanie się obłędu, zapowiada, że jako ofiarnik pójdzie z gałęzią oliwna do Delf, by błagać Apollona o oczyszczenie z tej straszliwej winy.
I wreszcie przebaczenie: w ostatnim członie tragedii, Eumenidach, Orestes za wstawiennictwem Apollona i Ateny zostaje przez ateński Areopag uwolniony od winy i kary. Erynie – mścicielki i matki – zmieniają się w duchy przebaczenia; odtąd jako patronki i opiekunki Attyki, zwane Boginiami Łaskawymi – Eumenidami, będą błogosławić Atenom, które staną się głównym miejscem ich kultu. Bogowie przerwali straszliwe koło zbrodni, zdjęli klątwę ciążącą nad rodem Peloidów: obowiązkiem człowieka jest wdzięczność wobec bogów za tę łaskę, która stała się jego ocaleniem.
Kilka ogólnych uwag na temat twórczości Ajschylosa:
- powszechnie uważa się Ajschylosa za twórcę tragedii greckiej: pogląd ten opiera się nie tylko na fakcie, iż Ajschylos wprowadzając drugiego aktora przyczynił się w sposób istotny do rozwoju dialogu dramatycznego i akcji scenicznej, potwierdzenie swe znajduje również w tym, że zdołał się on wznieść w swych utworach na wyżyny poezji.
- tragedie Ajschylosa rozgrywane są zawsze w kręgu największych problemów moralnych i religijnych, dla których wyrażenia poeta umiał znajdować w micie (lub historii) odpowiedni materiał fabularny i tworzyć potężne postaci, zdolne udźwignąć ciężar reprezentowanych przez siebie idei.
- uderzającym rysem tragedii Ajschylosa jest z jednej strony głębia i waga głoszonych idei, z drugiej zaś majestatyczność i dostojeństwo stylu, prostota i liryczność języka. Twórca Orestei jest mistrzem w ewokowaniu scen pełnych najwyższego napięcia dramatycznego i prawdziwego tragizmu; nawet tam, gdzie akcja wykazuje wyraźną statyczność, a pieśni chóru czy lament głównego bohatera razi pewną monotonią, potężne wrażenie wywiera niefałszowana poetyckość, subtelny liryzm wyrażanych uczuć, piękno języka, umiejętność wywołania niepowtarzalnego
i niesłychanie sugestywnego nastroju.
- Ajschylos, osadzając swe dramaty w świecie mitu lub historii, wypowiadał się językiem sztuki w wielu doniosłych zagadnieniach swej epoki, wykazywał wyraźną sympatię dla demokracji ateńskiej, nienawidził tyranii i wszelkich form despotyzmu.
2. Treść
ORESTEJA
Tragedia w trzech częściach.
Prapremiera około 458 r. p.n.e.
CZĘŚĆ I
Agamemnon (kara)
Osoby:
Agamemnon
Klitaimestra
Aigistos
Kasandra
Herold
Strażnik
Chór starców argejskich
Orszak zbrojny Agamemnona. Przyboczni kopijnicy Aigistosa. Służebne Klitaimestry. Lud.
Rzecz dzieje się w Argos, przed pałacem Agamemnona.
Od dziesięciu lat, noc w noc, na dachu pałacu Atrydów w Argos na polecenie Klitaimestry czuwa strażnik. Pan tego zamku, Agamemnon, jest pod Troją, na wojnie.
W końcu daleki blask ognia daje umówiony znak – Troja padła! Lud argejski ogarnia radość, tylko Chór starców, który wspomina dzieje wyprawy trojańskiej, sceptycznie przyjmuje tę wieść, bowiem źle dzieje się w domu Atrydów, nad którym ciąży klątwa wygnanego króla Tyesta. Klitaimestra wyprawiła z domu syna, Orestesa, spadkobiercę Agamemnona, a sama związała się z Aigistosem.
Resztką sił nadbiega goniec, zapowiadający powrót bohatera (Agamemnona). Króla wita rozradowany lud i królowa, ścieląc mu pod nogi purpurę. Razem z królem przybywa trojańska branka, wieszczka Kasandra. W proroczym natchnieniu widzi ona nadciągającą śmierć swoja i Agamemnona. Wie, że tak musi się stać, bo zbrodnia Atrydów woła o świeżą krew.
Niebawem z pałacu dobiegają jęki – Klitaimestra, za namową kochanka (Aigistosa), morduje męża i jego brankę.
Morderczyni śmiało staje przed osłupiałym Chórem. Nie zapiera się zbrodni, mówi o zemście – przypomina, że nikt nie potępił Agamemnona, gdy przed wyprawą, w Aulidzie, poświęcił bogom córkę Ifigenię. Nikt także nie zarzucał mu jego nałożnic – Chryzeidy i Kasandry.
Struchlały Chór zawodzi: Tu śmierć – tam śmierć, płaci krwią, kto zabił! Zatruty szał wżarł się w ten lud głęboko…
Przybywa kochanek królowej ,Aigistos. Przechwala się, ze zbrodnia została popełniona z jego namowy, bo ojciec Agamemnona, król Artej/ Atreus, wyzuł z ojcowizny jego ojca, króla Tyesta, a gdy ten powrócił ze zgodą i przebaczeniem, nakarmił go potrawą sporządzoną
z jego pomordowanych dzieci. Ta zbrodnia ściągnęła przekleństwo na dom Atrydów. Aigistos, pewny miłości Klitaimestry, grozi starcom: kto nie ugnie się przed nim i nie uzna go za pana, zgnije w więziennym lochu. Nietrwożliwy chór zapowiada zemstę przebywającego na Parnasie królewicza Orestesa.
CZĘŚĆ II
Eumenidy (kara)
Apollon
Atena
Orestes
Cień Klitaimestry
Pytia
Chór Erynij
Chór procesyjny
Hermes. Sędziowie. Herold. Trębacz. Służba. Kapłanki Ateny. Pochodnionoścy. Uczestniczki i uczestnicy procesji. Lud ateński.
Rzecz dzieje się początkowo w Delfach, potem w Atenach.
Z długoletniego wygnania, z dalekiego Parnasu wraca do Argos Orestes
w towarzystwie przyjaciela, Piladesa. Na świeżym grobie ojca składa w sakralnym obrzędzie pukiel swoich włosów.
Wraz z Chórem służebnic nadchodzi jego siostra, Elektra, by złożyć na mogile przysłane przez matkę ofiary. Z ich żałobnego lamentu Orestes dowiaduje się o znieważeniu przez królową zwłok Agamemnona i o tym, jak zginął. Elektra znajduje promień włosów brata, równocześnie on sam daje się jej poznać. Łzy radości i bólu mieszają się w ich powitaniu. Siostra żali się, że matka zepchnęła ją do roli sługi, brat mówi o rozkazie Apollona, który polecił mu rozprawić się z mordercami ojca, mścicielowi zapewniając bezkarność. Elektra z Chórem zagrzewają wahającego się Orestesa do czynu. Jednak jemu trudno jest ważyć się na tak okropną zbrodnię – zabójstwo matki. Wreszcie jednak postanawia: Zabiję ją!... Potem niechaj zginę.
[ Dokończeniem części II zajął się Olaf, do niego również należy opracowanie ostatniej części Orestei. Za wszelkie błędy i literówki przepraszam ;). ]
1
iza02042000