Historia Żydów w Lublinie.docx

Historia Żydów w Lublinie

[edytuj]

Z Wikipedii

Skocz do: nawigacji, szukaj

Historia Żydów w Lublinie – liczy około 700 lat i jest o rok dłuższa od uzyskania praw miejskich przez Lublin. Były w niej długie okresy religijnej tolerancji i pomyślnej koniunktury dla lubelskiej wspólnoty żydowskiej, ale również niemal całkowita eksterminacja (holokaust) podczas okupacji Polski przez nazistowskie Niemcy.

Lublin przez ten cały okres był symbolem żydowskiej ortodoksji, rozwoju kultury języka hebrajskiego i jidysz oraz rozwoju żydowskiej nauki, z tego powodu zaczęto go nazywać "żydowskim Oxfordem" czy "Jerozolimą Królestwa Polskiego".

Średniowiecze [edytuj]

Pierwsze wzmianki o ludności żydowskiej zamieszkującej na stałe Lublin pochodzą z 1316 roku. Zamieszkiwała ona wyznaczony rewir na przedmieściach miasta, zwany Piaskami Żydowskimi.

Prawdopodobnie w 1336 lub 1396 roku powstała samodzielna gmina żydowska, skupiająca w tamtym czasie kilkudziesięciu Żydów. W tym samym czasie król Kazimierz III Wielki nadał przywilej pozwalający na osiedlanie się Żydom na stoku wzgórza zamkowego, zwanym Podzamczem. Wkrótce na jej terenie rozwinęła się odrębna dzielnica żydowska. W 1453 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk nadał Żydom w Lublinie przywilej swobodnego handlu.

W 1475 roku w Lublinie schronił się zbiegły z Trydentu, oskarżony o mord rytualny na chrześcijańskim chłopcu, rabin Jakob.

XVI-XVII wiek [edytuj]

Na przełomie XVI i XVII wieku nastąpił największy rozwój lubelskiej gminy żydowskiej. W tym czasie gmina uzyskała szereg przywilejów królewskich, m.in. na budowę nowej murowanej synagogi oraz szpitala. W 1518 roku z inicjatywy Szaloma Szachny otworzono tu jesziwę, którą w 1567 roku zrównano z innymi wyższymi uczelniami. Jesziwa ta wkrótce stała się znana w całej żydowskiej Europie.

W 1523 roku lubelscy Żydzi uzyskali równe z mieszczanami prawa i przywileje w zamian za udział w budowie umocnień wokół miasta. W tym okresie zaczęły pojawiać się liczne jarmarki, na które zaczęli zjeżdżać z całej Polski liczni kupcy żydowscy, którzy w bardzo szybkim tempie zaczęli się bogacić, co stanowiło konkurencję dla kupców chrześcijańskich.

Ci ostatni zdołali uzyskać od króla Zygmunta Starego, przywilej De non tolerandis Iudaeis, znacznie ograniczający, wręcz zabraniający osobom wyznania mojżeszowego prowadzenia działalności gospodarczej oraz stałe osiedlanie się w obrębie murów miejskich. Około 1541 roku założono cmentarz, w późniejszym okresie zwany starym.

W 1547 roku z inicjatywy Chaima Szwarca założono pierwszą w Lublinie oraz jedną z pierwszych w Polsce, drukarnię hebrajską. Drugą drukarnię założono w 1578 roku przez Kalonimusa, syna Mordehaja Jaffe. Obydwie zdobyły wielką sławę w ówczesnej Polsce, jak i Europie Środkowej.

Jednym z największych dokonań gminy żydowskiej w tym czasie było wzniesienie w 1567 roku jesziwy oraz Wielkiej Synagogi, nazwanej w późniejszym okresie synagogą Maharszala, na cześć rabina i rektora Salomona Lurii. W 1581 roku powstał, działający do 1764 roku Sejm Czterech Ziem (hebr. Waad Arba Aracot).

W okresie XVI wieku w mieście działało wielu wybitnych talmudystów, m.in. Meir Aszkenazy, Mordehaj Jaffe czy Meir ben Gedalia. W 1568 roku mieszkało w Lublinie około 500 Żydów. W tym samym roku miasto żydowskie w Lublinie otrzymało przywilej De non tolerandis Christianis.

W 1587, wśród powszechnego entuzjazmu, rabin Saul Wahl został okrzyknięty przez szlachtę królem. Jego panowanie miało trwać tylko jedną noc, miał wtedy wydać wiele nowych praw i przywilejów poprawiających położenie Żydów w Polsce.

W 1602 roku w Lublinie żyło około 2000 Żydów. W 1616 roku wybudowano kolejną synagogę, nazwaną na cześć rabina lubelskiego Meira ben Gedalii, zwanego Maharamem.

Najtragiczniejszym momentem tamtego okresu w historii lubelskiej gminy żydowskiej jest najazd kozacko-moskiewski w 1655 roku. Wówczas wymordowano około 2000 Żydów oraz doszczętnie zniszczono miasto żydowskie i synagogę na Podzamczu. Ocaleni Żydzi zaczęli wynajmować lokale mieszkaniowe w dzielnicy chrześcijańskiej od bogatych mieszczan oraz duchowieństwa, którzy liczyli na duże zyski.

W XVII wiek duża grupa Żydów zaczęła się osiedlać również na Kalinowszczyźnie, która była podkahałem gminy lubelskiej. Wkrótce przy obecnej ulicy Towarowej wzniesiono synagogę.

XVIII i XIX wiek [edytuj]

Dzielnica żydowska i zamek na rysunku z 1810 roku.

W drugiej połowie XVIII wieku odrodziła się lubelska gmina żydowska i już w 1787 roku w mieście mieszkało 4231 osób wyznania mojżeszowego. Na początku XVII wieku Żydzi zaczęli się osiedlać na Piaskach, gdzie posiadali własną synagogę oraz w Wieniawie gdzie również była osobna synagoga.

Na początku XIX wieku w Lublinie za sprawą Jakuba Izaaka Horowitza nastąpił znaczny rozwój chasydyzmu. W 1794 otworzył on własną synagogę. Była to pierwsza legalna chasydzka bożnica w centralnej Polsce. W 1829 roku przy ulicy Walecznych założono nowy cmentarz żydowski.

W 1854 roku ze względu na fatalny stan techniczny doszło do katastrofy budowlanej synagogi Maharszala, w której zawaliły się stropy. W 1866 roku, zakończono odbudowę synagogi; ze starej bożnicy zachowano jedynie pierwotny obrys murów zewnętrznych.

Wkrótce również powstała lokalna chasydzka dynastia cadyków, której założycielem był Lejb Jehuda Eiger, zwany Płaczącym Cadykiem. Założył on również własną synagogę, mieszczącą się w jego prywatnym dworze przy ulicy Szerokiej 40. W 1886 z inicjatywy bogatych Żydów powstał Szpital Żydowski, przy ulicy Lubartowskiej 81. W 1939 roku był on najnowocześniejszym szpitalem w ówczesnej Polsce. W końcu XIX wieku w mieście istniały 43 chedery.

W 1865...