Globalizacja w społeczeństwie informacyjnym

a)  teoria społeczeństwa informacyjnego: geneza, założenia, ewolucja i dylematy

·      rozwinięte kraje Zachodu, a zwłaszcza Stany Zjednoczone, są dzisiaj określane jako społeczeństwa informacyjne;

·      termin „społeczeństwo informacyjne” pochodzi z Japonii [Ito, 1981], a do Europy dotarł on za pośrednictwem Simona Nory i Alaina Minca w raporcie złożonym prezydentowi Francji (1978);

·      społeczeństwo informacyjne opiera swą strukturę i działalność na wytwarzaniu, przechowywaniu, przekazywaniu, pobieraniu i wykorzystywaniu informacji;

·      w dzisiejszym społeczeństwie można mówić o rozwoju telematyki – połączenia techniki informacyjnej i telekomunikacji; kluczowe dla społeczeństwa informacyjnego jest powiązanie komputerów ze środkami łączności;

·      społeczeństwo informacyjne to społeczeństwo, które nie tylko posiada rozwinięte środki przetwarzania informacji i komunikowania, lecz przetwarzanie informacji jest podstawą tworzenia dochodu narodowego i dostarczania źródła utrzymania większości jednostek w społeczeństwie;

·      społeczeństwo informacyjne może przyjąć następujące warianty rozwoju:

·           wariant pesymistyczny:

Ä                       system Orwella (społeczeństwo kontrolowane);

Ä                       system rozproszony (społeczeństwo podatne na konflikty zbrojne, przemoc i terroryzm);

·           wariant optymistyczny:

Ä                       system wolności wyboru (społeczeństwo „uwolnione” od przymusu pracy, z nadmiarem wolnego czasu, sprzyjające pełnemu rozwojowi osobowości);

Ä                       system homeostatyczny: (sieć komunikacji wzmacnia homeostazę społeczną);

·           wariant „pośredni”:

Ä                       społeczeństwo informacyjne typu demokracji zachodniej;

Ä                       społeczeństwo quasi–informacyjne: (posiada strukturę zatrudnienia, jak w społeczeństwie informacyjnym, pozostałe elementy struktury społecznej jak społeczeństwie post–industrialnym, opisywanym przez Tofflera);

·      analiza procesu zmian prowadzących do społeczeństwa informacyjnego pozwala na sformułowanie następujących hipotez:

·           wysoka dynamika zmian (rozwoju) sieci komunikacji społecznej stanowi zasadniczą przyczynę powstania „społeczeństwa informacyjnego”;

·           wzrost efektywności systemów informacyjnych przynosi amplifikację zmian ilościowych i jakościowych w społecznej sieci komunikacji oraz w polityce informacyjnej w systemie społecznym;

·           zmiany w sieci komunikacyjnej „indukują” zmiany pozostałych „komponentów” struktury społecznej;

·           kierunek zmian społecznych oraz kierunek postępu w technologiach informacyjnych są silnie skorelowane (istnieje sprzężenie zwrotne);

·           wzrost efektywności systemów informacyjnych jest warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym do tego, aby powstało „społeczeństwo informacyjne”;

·           społeczeństwo, jako wielki system, charakteryzuje syntetyczna funkcja mocy społecznej, czyli potencjalnej siły, której system może użyć do zmiany istniejącej struktury społecznej na inną lub też do utrzymania aktualnej struktury;

·           jedną z ciekawszych hipotez jest hipoteza A. Charkiewicza: ilość informacji rośnie proporcjonalnie do kwadratu wartości potencjału gospodarczego;

·      Społeczeństwo informacyjne należy rozpatrywać jako formację cywilizacyjną otwierającą nową erę w rozwoju ludzkości, z właściwymi tej postaci wyznacznikami aksjologicznymi w postaci:

·           przechodzenia od mechanistycznej do systemowej wizji świata, w której nawet niewielkie zmiany warunków początkowych, a więc działania indywidualne. Mogą niekiedy w zasadniczy sposób wpłynąć na bieg historii;

·           odchodzenia od wielu paradygmatów oświeceniowych, w tym utożsamienia rozwoju z postępem;

·           ewolucji systemu wartości, prowadzącej do zwiększenia adaptacyjności zarówno jednostek, jak i całych społeczeństw do narastającej zmienności otoczenia jako conditio humanum początku XXI wieku;

W społeczeństwie informacyjnym wpływ nowych technologii komputerowych i telekomunikacji jest zauważalny w kolejnych płaszczyznach:

·      polityka;

·      podejmowanie decyzji;

·      struktury instytucjonalne;

·      struktury organizacyjne;

·      jakość życia codziennego;

Wymienione płaszczyzny można rozszerzyć do następujących kategorii:

·      praca – do jakiego stopnia praca może być wykonywana w domu przy użyciu nowych technologii;

·      zatrudnienie – do jakiego stopnia bezrobocie i zatrudnienie jest kształtowane przez wprowadzenie nowych technologii;

·      jakość życia – do jakiego stopnia jakość życia ulega poprawie dzięki nowej telekomunikacji i komputeryzacji;

·      dostęp – do jakiego stopnia dostęp do informacji jest ułatwiona lub utrudniona przez nowe formy telekomunikacji i komputeryzacji;

·      cenzura – do jakiego stopnia kontrola informacji jest ułatwiona lub utrudniona przez nowe formy telekomunikacji i komputeryzacji;

·      równość – czy nowe formy telekomunikacji i komputeryzacji czynią społeczeństwo równiejszym czy bardziej zróżnicowanym ?;

·      prywatność – czy nowe formy telekomunikacji i komputeryzacji naruszają i podważają prywatność?:

·      implikacje polityczne – czy nowe formy telekomunikacji i komputeryzacji pomagają demokratyzacji i redukują totalitaryzm i autokratyzm;

Szanse i zagrożenia społeczeństwa informacyjnego

·      pierwszy nurt ujawnia przewagę optymizmu, wskazuje na nadzwyczajne szanse rozwoju, kulturowego, zarówno dla społeczeństw zaawansowanych cywilizacyjnie, jak i „preinformacyjnych”;

·      drugi nurt – pozostający w sprzeczności z pierwszym – zawiera przestrogę przed rosnącym utechnicznieniem ludzkiej egzystencji; wysuwa się sporo poważnych argumentów i obaw przed zdominowaniem komunikacji międzyludzkiej przez maszyny, redukowaniem jej interakcji człowiek – maszyna; powiada się, że bez komunikacji nie ma wspólnoty, ale jednocześnie telekomunikacja może niszczyć takie ludzkie wspólnoty, bo nie ma czegoś takiego, jak „telewspólnota”; nie jest nią wszak wymieniona przez McLuhana global village, ta bowiem działa wedle reguł ustalonych przez wielkie światowe media, jak CNN czy MTV;

·      trzeci nurt opiera się na założeniu, że skutki społeczne są zależne w decydującym stopniu od tego, czy narzędzi używa się w dobrym, czy złym kierunku; ten sposób myślenia jest dość rozpowszechniony; trafia do przekonania przede wszystkim dlatego, że trzyma się zasady „złotego środka”, wyrażając argumenty za i przeciw; można by nań przystać, gdyby nie subiektywizował nadmiernie problemu, nie ujmował go tylko w kategoriach dobrej i złej woli człowieka, jego odpowiedzialności za użycie narzędzi, które stworzył, ale nad którymi często traci kontrolę;

·      czwarty nurt, który najbardziej trafia do przekonania autorom, opiera się na stwierdzeniu, że sposób, w jaki czynimy użytek z nowych technik informacyjnych i komunikacyjnych, tylko w części zależy od nas samych, w części zaś jest zdeterminowany przez naturę samej techniki; od twórcy i użytkownika techniki zależy jak minimalizować szkody, a maksymalizować korzyści;

Kolejną epokową tendencją w społeczeństwie informacyjny jest ewolucja wartości:

·      od nauki pomijającej etykę do nauki odpowiedzialnej etycznie;

·      od panującej nad ludźmi technokracji do technologii służącej humanizacji;

·      od przemysłu niszczącego środowisko do przemysłu harmonizującego interesy i potrzeby człowieka oraz przyrody;

·      od demokratyzacji formalno–prawnej do demokratyzacji, która łączy w sobie wolność i sprawiedliwość;

Epokową tendencją jest zwrot ku gospodarce ekologicznej, czego wyrazem są następujące zjawiska:

·      zaostrzona odpowiedzialność za wybory z punktu widzenia ochrony środowiska, szkód i wypadków;

·      drastyczne podwyżki cen wszystkich nieodnawialnych nośników energii.

Nietrudno dostrzec, że wymienione procesy i zjawiska zależą od rozwoju sieci informacyjnych i od efektywnego wykorzystania zasobów informacyjnych w kształtowaniu nowych warunków rozwoju społecznego; dostęp do informacji stał się kluczem do dobrobytu i rozwoju; informacja jest podstawą integracji przemysłu, usług i rynków w jedną całość; telekomunikacja i informatyka stają się czynnikami decydującymi o przyszłej strukturze społecznej rozwiniętych krajów Zachodu; wyzwanie jest więc ogromne.

b)  globalizacja w społeczeństwie informacyjnym

Sedno przemian, które doprowadziły do globalizacji, polega na zakończeniu „wojny z przestrzenią” – wojny, która toczna była przez wiele stuleci.

·      Bauman zakłada, że wspólnota terytorialna i społeczna, oparta na wykonywaniu tej samej pracy, przestała istnieć z chwilą przyznania prawa w decydowaniu o losach pracowników, inwestorom. Nie są oni w żaden sposób powiązani z określonym miejscem w przestrzeni; akcje firmy mogą kupić na każdej giełdzie, za pośrednictwem maklera. Jeśli poczują oni szansę uzyskania większych zysków mogą przenieść firmę w inne miejsce i tym samym pozbawić pracy jej lokalnych pracowników i dostawców.

·      Nowym czynnikiem społecznym stała się więc mobilność, która oznacza nowe zjawisko oddzielenia władzy od związanych z nią obowiązków, na skalę do tej pory nie spotykaną; obowiązków wobec pracowników, ale także powinności wobec młodszych i słabszych, wobec pokoleń jeszcze nie powstałych; oznacza to zwolnienie z obowiązku uczestnictwa w życiu codziennym oraz tworzenia wspólnoty społecznej.

·      Pojawiła się asymetria między władzą a terytorialną naturą życia i jego przejawów. Pozbawiona lokalnego zakotwiczenia władza może bez żadnych konsekwencji porzucić dane terytorium. Ta swoboda przypomina sytuację „nieobecnych dziedziców”, którzy stale przebywali poza granicami swych posiadłości i skandalicznie zaniedbywali potrzeby społeczności lokalnych. Pod koniec XX wieku wzrosło poczucie braku odpowiedzialności za losy lokalnych zbiorowości. Współcześni ponowocześni kapitaliści odczuwają już jedynie ograniczenia administracyjne dotyczące swobodnego przepływu kapitału i pieniędzy.

·      W dzisiejszym świecie przestrzeń i czas nie mają już większego znaczenia, a koncepcję granicy geofizycznej coraz trudniej utrzymać. Można nawet mówić o „końcu geografii” (Paul Virilio). Czynniki geofizyczne, a także naturalne i sztuczne granice jednostek terytorialnych, różna tożsamość społeczeństw należących do odmiennych kręgów kulturowych oraz rozróżnienie na „położone w obrębie” i „poza granicami”, „tu” i „tam”, „blisko” i „daleko” są pochodną „ograniczenia prędkości”, które już nie istnieje.

·      Wśród wszystkich czynników technicznych stymulujących mobilność szczególnie ważną rolę odegrało przesyłanie informacji – sposób komunikacji, który nie wymaga fizycznego poruszania się. Środki techniczne, rozwijane konsekwentnie i bez przerwy, pozwoliły na przekazywanie informacji niezależnie od jej materialnych nośników. Informacja nabrała prędkości o wiele większej niż jej fizyczny nośnik i podróżuje szybciej, niż ulega zmianie sytuacja, o której informuje.

·      W końcu obsługiwana komputerowo sieć www położyła kres samemu pojęciu „podróży informacji”, a także odległości, na jaką ona wędruje, dostarcza danych, które dostępne są w tej samej chwili na całej planecie. Tak podjęta komunikacja  powoduje, że zdobyta wcześniej informacja jest szybko tłumiona, wypierana lub zalewa przez potok nowych doniesień. Najbardziej brzemienne w skutki wydaje się zniesienie różnicy kosztów przekazu informacji na skalę lokalną i globalną. Informacja, która do nas dociera, pochodzi zwykle z bardzo zróżnicowanych i niezależnych od siebie miejsc i zawiera komunikaty sprzeczne ze sobą lub wykluczające się nawzajem.

Przemiany, które doprowadziły do globalizacji:

Timothy Luke przedstawił zmiany pojmowania porządku przestrzennego w następującym porządku:

·      przestrzeń pierwszego rodzaju: zorganizowana wokół przyrodzonych możliwości ludzkiego ciała, w większości bezpośrednio zaangażowanego w działanie;

·      przestrzeń drugiego rodzaju została skonstruowana „przez technikę, (...) a nie dana od Boga; to przestrzeń sztuczna, a nie naturalna; przestrzeń określana za pomocą sprzętu mechanicznego, a nie bezpośrednio przez właściwości «żywego materiału»; rozumiana w kategoriach myślenia racjonalnego, a potocznego: narodowa, a nie lokalna”. Ta przestrzeń, wyznaczona pod względem terytorialnym, urbanistycznym i architektonicznym, nie uwzględniała porządku społecznego.

·      przestrzeń trzeciego rodzaju: globalna sieć informatyczna – cyberprzestrzeń, której elementy pozbawione są wymiaru przestrzennego (Paul Virilio) i są wpisane w proces błyskawicznego rozpowszechniania. Od tej pory ludzi nie dzielą już przeszkody natury fizycznej ani dystans czasowy. Jednak ostatnie zdanie nie dotyczy ogółu ludności, której duża część pozostaje nadal wobec wspominanych przeszkód bezsilna.

Organizacja cyberprzestrzeni:

·      dzisiejszy przepływ informacji jest niezależny od jej nośników; zniwelowanie odległości czasowych i przestrzennych dzięki technice nie tyle ujednoliciło ludzką kondycję, ile ją spolaryzowało; wyzwala ono niektóre jednostki z więzów terytorialnych i pewnym czynnikom konstruującym wspólnotę nadaje sens eksterytorialny, pozbawiony potencjału dla określenia ludzkiej tożsamości; dziś władza nabiera bezcielesności; nie przynależy już do świata fizycznego; za niezbędne elity uważają zabezpieczenie swej izolacji;

·      doświadczeniem nowej elity jest właśnie „pozaziemskość” władzy elity wybrały izolację i są gotowe płacić za nią słono; reszta społeczeństwa natomiast stwierdza, że jest odcięta i musi ponosić wysokie koszta ich nowej izolacji: koszta psychologiczne, kulturalne oraz polityczne;

Wojny o przestrzeń

·      Panoptyczny model nowoczesnej władzy Foucaulta opiera się na założeniu, że więźniowie są w pełni i zawsze widzialni, podczas gdy nadzorców absolutnie nigdy nie można zobaczyć; Panopticon w wersji idealnej nie dopuszczał istnienia przestrzeni prywatnej, a przynajmniej prywatności nieprzeźroczystej; przestrzeni nie objętej nadzorem, albo co gorsza nie dającej nadzorować; 1984 George’a Orwella opisywał sytuację, w której każdy miał prywatny telewizor, którego nie wolno było wyłączać, i nie wiadomo było, kiedy emitujący audycje używali go jako kamery;

·      obok Panopticonu pojawia się drugi model władzy Synopticon, który ma naturę globalną, ponieważ czynność oglądania odrywa patrzących od lokalnej rzeczywistości, przenosząc ich, przynajmniej duchowo, w cyberprzestrzeń, gdzie odległość przestaje mieć znaczenie, nadal jeśli ciało pozostaje nadal w jednym miejscu; nie jest już ważne, czy ci, którymi Synopticon rządzi, zmieniają miejsce pobytu czy też nie; Synopticon nie wymaga stosowania przymusu – on kusi ludzi, by go oglądali.

                        Globalna komunikacja w cyberkulturze

Rozwój technologii informacyjno–komunikacyjnych, Internetu, pojawienie i kształtowanie się środowisk wirtualnych w istotny sposób wpływa na sytuację kulturową:

·      przeobrażenia współczesnej kultury narodowej i modyfikacja statusu tożsamości, zarówno jednostkowej, jak i zbiorowej;

Globalizacja kultury:

·      jest najczęściej wskazywaną konsekwencją procesu medializacji współczesnego świata;

·      według Kłoskowskiej jest aktualizacją uniwersalnego, od dawna już występującego wzorca kulturowego;

·      jest wynikiem koncepcji global village McLuhana, który określił tak wspólnotę ludzką połączoną w jedną całość za pomocą elektronicznych środków komunikacji (telewizji); jej miejsce dziś zastępuje sieć Internetu;

·      jest efektem zapośredniczonej prze media komunikacji w świecie post–biologicznym (Ascott);

·      teza o nieuniknionej globalizacji nie wydaje się jedyną ani nawet najbardziej sensowną hipotezą na temat statusu kultury świata post–biologicznego; równie uprawomocniona wydaje się współczesna teoria, która zasadnicze tendencje widzi w pluralizacji;

·      w ramach tej koncepcji warto przypomnieć poglądy Tofflera, który przedstawił tezę o odmasowieniu mediów, o ich dostosowaniu do różnicującego się i pluralizującego środowiska odbiorców;

·      we współczesnej kulturze mamy do czynienia z przejściem od koncepcji  globalizmu McLuhana do teorii pluralistycznej Tofflera, której odpowiada opozycja pomiędzy tradycyjnymi mediami (telewizja), a interaktywnymi multimediami (Internet);

·      przeobrażenie kultury i kształtowanie się nowych wzorców tożsamości pod wpływem globalnej komunikacji, paradoksalnie prowadzi nie ku globalizacji, ale ku pluralizacji;

·      każda kultura ma charakter społeczny, jest tworem wzajemnego oddziaływania na siebie poszczególnych jednostek; jest produktem wspólnoty komunikacyjnej; ten aspekt kultury określamy socjetalnym; ten kontakt może być bezpośredni – kultura oralna lub zapośredniczony; w drugim przypadku pojawia się dystans;

·      McLuhan uważał, że poszczególne kultury i cywilizacje różnią się między sobą szybkością przepływu informacji w obrębie ich granic, ale to nie wewnętrzny przepływ informacji decyduje o trwałości kultury, a komunikowanie międzyludzkie, które może naruszyć równowagę i wewnętrzną równowagę spójność kultury;

·      telematyczność jest dziś jedną z podstawowych właściwości mediów komunikacyjnych, która staje się podstawową cechą kontaktów międzyludzkich i kontaktów ze światem, czego efektem są społeczności sieciowe;

·      każda taka wspólnota wirtualna łączy ludzi, częstokroć należących do odmiennych formacji kulturowych – erozja granic kulturowych, migracja wartości, symboli, reguł postępowania i zachowania, co może w efekcie doprowadzić do rzeczywistego ukształtowania się nowej odmiany kultur...