Jonathan H. Turner
Socjologia - Podstawowe pojęcia i ich
zastosowanie
Przekład
Ewa Różalska Zysk i S-ka
Wydawnictwo
Tytuł oryginału
SOCIOLOGY.
CONCEPTS AND USES
Copyright © 1994 by McGraw-Hill,
Inc.
Ali rights reserved
Copyright © 1998 for the Polish translation by
Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.. Poznań Copyright ©
for the cover illustration by A. 01ichwier/AXXA
Intemational Sp. z o.o., Agencja Fotogrz
Przedruk fotografii na podanych
stronach za zgodą:
7: Bettmann. 10: Bettmann, 12: linage Works. 13:
Bettinann. 15: Archiv/Photo Researchers. 16: Otto
Neuman 21: Barbara Rios/Photo Researchers. 35:
Fujifolos/Iinage Works. 49: Shmuci Thaler/Jeroboam,
62; Joel 75: Richard Fliedman/Photo Researchers. 93:
Mark Antmail/lmage Works, 110: Harvey Finkle/liTipact
133: Barbara Rios/Photo Researchess. 163: Spencer
Grant/Photo Researchers. 177: Roń Delany/Jero 194:
Uirike Welscli/1'hoto Researchers.Wydanie I ISBN 83-
7150-459-4
Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.
ul. Wielka 10, 61-774 Poznań
tel./fax 852-63-26, 853-27-51,
853-27-67 Dział handlowy
tel./fax 864-14-03, tel. 864-14-
04 Druk i oprawa: Zakłady
Graficzne KEN SA Bydgoszcz,
ul. Jagiellońska l, Fax (052) 21-
26-71
K-Ahe.
Moim wnuczkom,
Ghislaine Marie Roelant
i Katherine Marie
Mueller
PRZEDMOWA
Od dwudziestu pięciu lat uczę wstępu do socjologii. Muszę
przyznać, że bardzo lubię te zajęcia, choć zawsze byłem
odrobinę sfrustrowany podręcznikami z tej dziedziny, nie
wyłączając tego, który sam napisałem. Na ogół wykładowcom i
studentom nie są potrzebne wielkie i obszerne podręczniki, na
które studenci muszą wydać mnóstwo pieniędzy i które w
znacznym stopniu ograniczają możliwość wprowadzenia do
programu dodatkowej literatury. Dlatego też większość
preferuje najrozmaitsze podręczniki „broszurowe", wydane na
gorszym papierze, pozbawione kolorowych dodatków, a tym
samym tańsze, które jednocześnie zawierają wszystkie
wiadomości z zakresu wstępu do nauczanego przedmiotu. To
właśnie dla nich napisałem tę książkę.
Mój cel był prosty: napisać krótki tekst, który zawierałby ten
sam zasób podstawowych informacji, co znacznie
obszerniejsze podręczniki, a zarazem był tańszy. Aby to
osiągnąć, zrezygnowałem z wielu zdjęć, rysunków, kolorowych
wykresów, obszernej bibliografii i innych podobnych
,,wypełniaczy", typowych dla obszernych podręczników:
zrezygnowałem także z kredowego papieru. Połączyłem także
ze sobą wiele zagadnień, aby zmniejszyć liczbę rozdziałów i
stron, jednak bez szkody dla przedstawianego zakresu
tematów.
Uważam, że w wielu tekstach bardzo łatwo można się
zagubić w mnogości wykresów, ilustracji, odsyłaczy i innych
tego rodzaju dodatkach. Czytający wciąż odrywany jest od
głównego tekstu i często ma trudności ze znalezieniem
dalszego ciągu. I chociaż te dodatkowe materiały są bez
wątpienia interesujące, to nie jestem pewien, czy rzeczywiście
ułatwiają zrozumienie naszej dyscypliny. Myślę więc, że lepiej
jest zebrać i przedstawić prosto i przystępnie podstawowe
pojęcia i koncepcje socjologiczne, bez rozpraszania uwagi
czytelnika. Sądzę, iż tego rodzaju podejście może być nawet
znacznie ciekawsze z dwóch zasadniczych powodów: po
pierwsze, studenci szybciej przerabiają poszczególne rozdziały,
a tym samym łatwiej przyswajają sobie i dłużej zachowują w
pamięci zawarty w nich materiał; po drugie, ponieważ podczas
czytania studenci nie muszą wciąż odrywać się od głównego
tematu, łatwiej im dostrzec i zrozumieć sam przedmiot studiów
socjologicznych. Mam wrażenie, że w jakimś sensie obrażamy
studentów, zakładając, że wciąż musimy dostarczać im jakichś
nadzwyczajnych materiałów. Jestem przekonany, że sama
socjologia, bez upiększeń i ,,wypełniaczy" jest wystarczająco
ciekawa. Nie starajmy się upodobnić naszych tekstów do
programów MTV.
PODZIĘKOWANIA
Pragnę podziękować tym, którzy pomogli mi poprawić i
ulepszyć rękopis tej książki. Są to: Lee K.Frank z Community
College of Allegheny College; Peter Kivisto z Augustana
College; Boyd Litticll z University of Nebraska, Omaha; Peter
Turner z Herkimer County Community College.
Rozdział l
ISTOTA I POCZĄTKI SOCJOLOGII
Kiedy rzeczywistość społeczna zaczyna podlegać
dramatycznym przemianom. takim jak przedstawione na
powyższej ilustracji przekształcenie krajobrazu przez procesy
industrializacji, wówczas ludzie zaczynają zwracać uwagę na
otaczający ich świat. Jak można objaśnić owe ciągle i
gwałtowne zmiany spowodowane zastępowaniem starego
feudalnego porządku przez nową organizację świata
społecznego? W Jakim stopniu jesteśmy za nie odpowiedzialni'
To właśnie wtedy narodziła się socjologia, zwłaszcza gdy
uczeni uznali, że społeczeństwo może być przedmiotem analizy
naukowej.
ZNACZENIE SOCJOLOGII
Socjologia bada społeczne zachowania się człowieka,
organizację społeczeństw oraz
zachodzące w nich interakcje. Można powiedzieć, że każdy z
nas jest socjologiem ponieważ nieustannie analizujemy nasze
zachowania oraz interpersonalne kontakty z innymi ludźmi w
zorganizowanych sytuacjach. Celem socjologii jest
usystematyzowanie i ściślejsze określenie owych codziennych
społecznych doświadczeń poprzez poszerzenie i pogłębienie
naszego indywidualnego oglądu społecznego świata, wyjście
poza doświadczenie jednostkowe. Każdy z nas bowiem
odgrywa niewielką rólkę w ogromnym i złożonym świecie
innych ludzi, symboli i struktur społecznych i jedynie
rozszerzając perspektywę poza tu i teraz, możemy poznać i
ocenić siły, które kształtują i ograniczają nasze życie.
Położenie nacisku na ograniczenia często stoi w
sprzeczności z przekonaniami wieli Amerykanów uważających
się za silne jednostki, które posługując się wolną wolą i własną
inicjatywą, kształtują swój los. Do pewnego stopnia tak jest. ale
nigdy nie będziemy wolni całkowicie. Działamy w środowisku
społecznym, które silnie oddziałuje na nasz stosunek do
samych siebie, do otaczającego świata, na sposób postrzegania
tego, co się wokół na;
dzieje, na nasze postępowanie i myślenie oraz na to, co
potrafimy osiągnąć w życiu Czasami te ograniczenia są
doskonale widoczne i odczuwane jako niezwykle uciążliwi i
osłabiające; znacznie częściej jednak są tak subtelne, że nie
zdajemy sobie sprawy z id istnienia. A jednak istnieją i
nieustannie oddziałują na kształt naszych myśli, uczuć ora;
sposób działania.
Przeanalizujmy sytuację studenta college'u. W naszej kulturze
wiele wartości i przekonań podkreśla wagę wykształcenia, tym
samym wyrabiając u młodych ludzi przeświadczenie, że trzeba
iść na studia. W wielu przypadkach presję, aby się kształcić,
zwiększaj; i jeszcze oczekiwania rodziców i wywierane przez
nich naciski. Istnieją także ograniczenia ;
które narzuca szkoła — obecność na zajęciach, listy
obecności, egzaminy, określające to co młody człowiek ma
robić. Istnieją także dodatkowe presje — finansowe, związane
z tym ile trzeba wydać na naukę pieniędzy — które decydują o
tym, czy studiując, trzebi' równocześnie pracować. A jeśli tak,
to istnieją ograniczenia związane z samą pracą, a taka i
problemy właściwego rozplanowania i pogodzenia ze sobą
nauki i pracy. Na dodatek rozkład zajęć może jeszcze
skomplikować założenie rodziny, pojawienie się dzieci i Istnieją
też ograniczenia natury ekonomicznej wynikające z istniejącego
rynku pracy, które także mają wpływ na decyzje dotyczące
kierunku studiów oraz celów życiowych młodego człowieka.
Na rodzaj oraz zakres finansowania studentów (czynsze,
pożyczki, granty stypendia), a także danego college'u bądź.
całego uniwersytetu mają wpływ czynnika rządowe. Z kolei
owe rządowe i ekonomiczne ograniczenia powiązane są ze
światów, i polityką ekonomiczną, która jest wynikiem
czynników geopolitycznych i cykli światowe e gospodarki. Z
tego wszystkiego jasno wynika, że wszyscy żyjemy w
skomplikowany!] r układzie sił, które w znacznym stopniu
wpływają na to, co widzimy, czujemy i robimy)c Nikt z nas nie
jest w pełni wolny; owszem, na co dzień dokonujemy
wyborów, ale są oni l zawsze ograniczone,
s
Socjologia bada te ograniczenia, przez co jest niezwykle
szeroką dyscypliną, albowiem i bada wszystkie kulturowe
symbole, które ludzie tworzą i wykorzystują do kontaktowani, r
się ze sobą i organizowania społeczeństw; odkrywa i bada
wszystkie społeczne struktur)'p które porządkują życie
społeczne; poddaje także badaniu wszystkie procesy, takie jak
dewiacje, zbrodnie, odstępstwa, bunty, migracje i wszystkie
ruchy społeczne, które naru
8
szają społeczny porządek; dąży także do zrozumienia
transformacji, które owe procesy wywołują w kulturze i
strukturach społecznych.
W okresie przemian, kiedy kultura i struktura poddawane są
dramatycznym transformacjom, socjologia nabiera
szczególnego znaczenia (Nishet, 1969). Kiedy zmieniają się
obowiązujące od dawna sposoby działania, życic jednostek
ulega niszczącym wstrząsom, na skutek czego ludzie zaczynają
poszukiwać odpowiedzi na pytanie, dlaczego ustalone w
przeszłości zasady i sposoby postępowania przestają być
skuteczne. Współczesny świat podlega dramatycznej
transformacji — upadek imperium sowieckiego, rozwój
zdawałoby się zanikających więzi etnicznych, przepływ
stanowisk pracy do krajów, gdzie jest tańsza siła robocza,
przemieszczanie się kapitału płynącego z handlu i produkcji,
trudności z finansowaniem państwowych usług, zmieniający się
rynek pracy, szerzenie się nieuleczalnej choroby (AIDS),
narastające zjawisko głodu związanego z przeludnieniem, zała-
manie się równowagi ekologicznej, zmiana definicji ról
pełnionych przez kobietę i mężczyznę oraz wicie innych zmian.
Dopóki istnieje zgodność pomiędzy życiem społecznym a
codzienny mi ustalonymi formami postępowania, nic docenia
się potrzeby socjologicznego spojrzenia na to, co nas otacza.
Dopiero kiedy zmienia się podstawowa struktura społeczna i
kultura, ludzie zaczynają poszukiwać wiedzy socjologicznej.
Prawda ta nie dotyczy tylko czasów nam współczesnych,
ponieważ taka właśnie była prawdziwa przyczyna wyłonienia
się na początku wieku dziewiętnastego socjologii jako odrębnej
dyscypliny naukowej.
POWSTANIE SOCJOLOGII
Nie ulega wątpliwości, iż w ciągu całej historii swego
istnienia człowiek zawsze zastanawiał się nad sobą i nad
otaczającym go światem. Jednak dopiero pod koniec
osiemnastego wieku rozwój wydarzeń w Europie przyczynił się
do powstania socjologii. Kiedy umożliwiono swobodny
przepływ siły roboczej z feudalnych posiadłości ziemskich do
przemysłu rozwijającego się w miastach, a nowe formy rządów
zaczęły zastępować władzę monarchii, podstawy
funkcjonowania społeczeństw — zatrudnienie i dochody,
warunki życia, społeczności lokalne, rodzina i religia— zostały
na zawsze zmienione. Jak można było oczekiwać, nowy
porządek, który wówczas powstał, przerażał i niepokoił, więc
ludzie zaczęli poważniej zastanawiać się nad tym, jaki wpływ
będą miały te zmiany na ich przyszłość (Turncr, Bceghley,
Powers, 1989).
W wyniku tego powstał ruch intelektualny zwany
oświeceniem, ponieważ zerwano z uzależnieniem myśli
intelektualnej od religii, tradycji i dogmatów. Dzięki temu mogła
w pełni rozwijać się nauka jako określony sposób myślenia o
świecie, a fizyka i wkrótce potem biologia wreszcie uodporniły
się na prześladowania, których wcześniej doznawały, i stały się
prawomocną drogą poznania. Wraz z rosnącym znaczeniem
nauki nastąpiła erupcja myśli na temat świata społecznego. W
większości były to teoretyczne rozważania nad naturą
człowieka i społeczeństwami pierwotnymi pozbawionymi
złożoności współczesnego świata. Było to po części myślenie
moralistyczne, ale nie w sensie religijnym. Polegało ono raczej
na tym, że określano na nowo, jaki powinien być właściwy
model społeczeństwa i podstawowych stosunków pomiędzy
ludźmi, biorąc pod uwagę polityczne i ekonomiczne zmiany
wywołane rozwojem handlu i uprzemysłowieniem. W Anglii ten
rodzaj myślenia nazwano wiekiem rozumu, a uczeni, tacy jak
Adam Smith (1776), który pierwszy sformułował rynkowe
prawo popytu i podaży, również zastanawiali się nad skutkami
społecznymi gwałtownego wzrostu ludzkiej populacji,
specjalizacji w zakresie gospodarki, zanikania wspólnot
lokalnych i osłabienia poczucia moralności. We Francji
9
grupa myślicieli, zwanych les philosophes, zaczęła
popularyzować wizję takiego świata społecznego, w którym
jednostki nie są zależne od samowolnej władzy politycznej;
w społeczeństwie takim obowiązują jedynie wspólnie
uzgodnione normy moralne, a kieruje nim demokratyczny rząd.
Na pojawienie się socjologii miał wpływ jeszcze jeden
czynnik, a mianowicie rewolucja francuska 1789 roku —
przyspieszyła ona rozwój systematycznego, naukowego
myślenia o świecie społecznym. Jej siła wstrząsnęła całą
Europą, obalając bowiem stary porządek, zrodziła pytanie,
czym należy go zastąpić. W jaki sposób odbudować stosunki
społeczne, aby uniknąć w przyszłości takich katastrof? I w tym
właśnie czasie, na przełomie osiemnastego i dziewiętnastego
stulecia narodziła się socjologia jako samodzielna dyscyplina
naukowa.
August Comte (1798-1857) i podwaliny socjologii
Dorobek myśli oświeceniowej we Francji oraz odległe skutki
rewolucji skłoniły Augusta Comte'a w jego pięciotomowym
Kursie filozofii pozytywnej (1830-1842) do powołania nowej
dyscypliny, która miała zajmować się naukowym badaniem
społeczeństw. Pierwotnie chciał nazwać ją ,,fizyką społeczną",
aby podkreślić, że jej przedmiotem są podstawowe zasady
funkcjonowania świata społecznego, jednak w końcu zdecy-
dował się na łacińsko-grecką hybrydę, socjologia.
Podstawowy problem, z którym musiała uporać się
socjologia, został sformułowany przez wcześniejszych
myślicieli oświecenia i brzmiał następująco: Co sprawia, że
społeczeństwo nie rozpada się, w miarę jak staje się coraz
większe, bardziej złożone, zróżnicowane, wyspecjalizowane i
podzielone? Wedle Comte'a muszą powstać wspólne, po-
wszechnie uznawane idee i przekonania — określał to mianem
consensus universalis —
August
Comte
(179S-
1857)
10
aby dać społeczeństwu „uniwersalną" moralność. Ten temat
nigdy nie został rozwinięty, jednak zainteresowanie symbolami i
kultura jako siłami jednoczącymi stało się podstawą francuskiej
myśli socjologicznej a/, do dnia dzisiejszego.
Wkład Comte'a w rozwój socjologii polega nic tyle na
znaczeniu jego koncepcji, ile na zdecydowanym dążeniu do
tego, aby socjologia została uznana za pełnoprawną dziedzinę
badali naukowych. Ustanowienie nowej dyscypliny nigdy nie
jest łatwe, ponieważ zawsze nowy sposób myślenia narusza
czyjeś interesy. Miała to być dyscyplina zajmująca się
badaniem społeczeństwa, toteż istniejące od dawna
akade...
BezpieczenstwoNarodoweUjZaoczne