Roman Drozd Igor Ha�agida Ukrai�cy w Polsce 1944 - 1989 (c) Copyright by Roman Drozd (Koszalin) & Igor Ha�agida (Gda�sk) 1999 Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced by any process. Except for private study, research or criticism, without the written permission of the publisher. (c) Copyright for this edition: Burchard Edition, Warszawa, 1999 Burchard Edition Ul. Podle�na 15 01-673 Warszawa tel/fax (0-22) 833 83 24 Nasz katalog w internecie: www.nepo.kom.pl/burchard ISBN: 83-87654-04-3 Projekt ok�adki (c) Piotr Kwasieborski Redakcja: Seweryn Motylewski Redaktor techniczny: Jan Misiaczek Korekta: Helena Myko�enko Sprzeda� wysy�kowa dla klient�w w kraju i zagranic�: Ksi�garnia Wysy�kowa NEPO, skrytka 105, Warszawa 45 Tel/fax (0-22) 633 53 15, e-mail: ksi�garnia@.nepo.kom.pl Sk�ad i �amanie: INTERGRAF Druk i oprawa: KODRUK s.c. WPROWADZENIE W ostatnich latach wzros�o, tak�e i w Polsce, zainteresowanie problematyk� mniejszo�ci narodowych. Wynika to zar�wno z jawno�ci �ycia politycznego oraz z faktu, �e stosunek pa�stwa do swych mniejszo�ci jest jedn� z g��wnych miar, jak� spo�eczno�� europejska ocenia stopie� demokratyzacji danego pa�stwa. Organizuje si� sesje naukowe, na p�kach ksi�garskich pojawiaj� si� wci�� nowe publikacje. Przyczyna ich poczytno�ci wynika i st�d, �e przez kilka dziesi�cioleci realnego socjalizmu tematyka tycz�ca mniejszo�ci, zw�aszcza ukrai�skiej, by�a b�d� wstydliwie przemilczana, b�d� jaskrawo wypaczana i fa�szowana. Okres 1944-1947, tzn. kszta�towanie si� polityki komunist�w w Polsce wzgl�dem Ukrai�c�w oraz masowe deportacje maj�ce znamiona czystek etnicznych (do ZSRR i w ramach akcji "Wis�a") doczeka� si� ju� sporej literatury1. Opublikowano tak�e niema�o dokument�w2. Niewiele natomiast napisano o losach Ukrai�c�w po 1947 r. Jedn� z g��wnych przyczyn by� brak dost�pu do wielu archiwali�w. Aby zape�ni� t� luk�, przedstawiamy oto zbi�r dokument�w dotycz�cych mniejszo�ci ukrai�skiej w Polsce w ca�ym okresie rz�d�w komunistycznych3, a wi�c od 1944 do 1989 r. Przygotowanie niniejszego tomu postawi�o autor�w wobec nie lada trudno�ci. Ogrom materia�u i zarazem, ograniczona obj�to�� ksi��ki wymusi�y selekcj� archiwali�w i skoncentrowanie si� na wybranych tematach. 1 Wzgl�dy redakcyjne uniemo�liwiaj� pe�ne jej przedstawienie. 2 Akcja Wista. Dokumenty, opr. Eugeniusz Misi�o, Warszawa 1993; Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukrai�c�w z Polski do USSR1944-1946, pod red. E Misi�y, t. 1: dokumenty 1944-45, Warszawa 1996; t. 2: dokumenty 1946, Warszawa 1999; Roman Drozd, Ukrai�ska Powsta�cza Armia. Dokumenty-struktury, Warszawa 1998; Litopys UPA, t. 22; UPA w switli pol�kych dokumetiw, knyha persza: Wij�kowyj sud Operatiwnoj hrupy Wis�a, opraciu-waw J. Misy�o, Toronto 1993. 3 Inne dokumenty tego okresu zob.: B. �ukaszewicz, Kwestia ukrai�ska na Warmii i Mazurach w latach 1955-1958, "Komunikaty Mazursko-Warmi�-skie" 1988, nr 4, s. 19-82; Ukrai�cy w Polsce wobec Solidarno�ci, Warszawa 1985. Zdecydowali�my si� wi�c na uwypuklenie stosunku komunistycznych w��dz Polski do Ukrai�c�w oraz walki tych ostatnich o nale�ne im praw^; a tak�e roli, jak� odegra�o istniej�ce w latach 1956-1989 Ukrai�skie Towarzystwo Spo�eczno-Kulturalne (UTSK). Natomiast materialne warunki �ycia ludno�ci ukrai�skiej, kwestie religijne oraz jej dzia�alno�� kulturalno-o�wiatow� jedynie zasygnalizowano. Zre-zygnowaji�my tak�e z publikacji referat�w sprawozdawczych Zarz�du G��wnego UTSK na kolejne zjazdy Towarzystwa (ka�dy z nich m�g�by Nape�ni� ca�y tom). Przedstawiane przez nas materia�y pochodz� ze zbior�w Archiwum Akt Nowych (Komitet Centralny PPR, Komitet Centralny PZPR, Ministerstwo Administracji Publicznej, Ministerstwo Ziem Odzyskanych, U^-z�d Rady Ministr�w), Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw \Vewnetrznych i Administracji (MSW), Archiw�w Pa�stwowych w: Gda�sku, Koszalinie, Lublinie, Szczecinie, Wroc�awiu i Zielonej G<5rze (Urz�dy Wojew�dzkie, Komitety Wojew�dzkie PZPR, Prezydi^ Wojew�dzkich Rad Narodowych), Centralnego Archiwum Wojsko%eg0 (Sztab Generalny Wojska Polskiego), Archiwum Zwi�zku Ukrai�c�w w Polsce (nieuporz�dkowany zesp� Ukrai�skiego To-warzyst,wa Spo�eczno-Kulturalnego) oraz ze zbior�w prywatnych. Z przyczyn od autor�w niezale�nych (obowi�zuj�ca w archiwach 30-letn^a karencja), lata 1970-1989 przedstawiono g��wnie w oparciu o zasoby Archiwum Zwi�zku Ukrai�c�w w Polsce, o nieliczne archiwalia w zbiorach prywatnych i na dokumentach ju� opublikowanych^ " sz,ystkie dokumenty opatrzono kolejnymi numerami porz�dkowym^ oraz nag��wkami, zawieraj�cymi: dat� powstania dokumentu (o ile jest znana), miejsce i tytu�. Po tek�cie podano �r�d�o pochodzenia dokumentu. Zachowano j�zyk i pisowni� orygina�u, ujednolicono jedynie interpunkcj�, poprawiono b��dy ortograficzne i rozszfyfrowano niekt�re skr�ty. Wszelkie ingerencje uj�te zosta�y w nawiasy kwadratowe. Trzema kropkami, r�wnie� w nawiasach kwadratowych, zaznaczono opuszczone fragmenty tekst�w; przypisy ogranniczono do minimum. Dzi�kujemy wszystkim, kt�rzy przyczynili si� do powstania tego zbioru dokument�w. Roman Drozd Igor Ha�agida POLITYKA NARODOWO�CIOWA w�adz komunistycznych w Polsce wobec Ukrai�c�w w latach 1944-1989 Wymuszone przesuni�cie granicy polskiej na rzek� Bug dawa�o okazj� dla w�adz komunistycznych rozwi�zania problemu ukrai�skiego wed�ug sowieckich wzor�w. Cel ten zamierza�y one osi�gn�� metod� czystki etnicznej, obejmuj�cej (wed�ug dzisiejszych danych szacunkowych) oko�o 700 ty�. Ukrai�c�w. 9 wrze�nia 1944 marionetkowy Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego podpisa� z r�wnie� marionetkowym rz�dem Ukrai�skiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej umow� o "wymianie ludno�ci". Obejmowa�a ona Polak�w osiad�ych na Ukrainie i Ukrai�c�w w Polsce. Wed�ug s��w umowy wymiana ludno�ci mia�a mie� charakter dobrowolny. Jednak obie strony stosowa�y r�ne formy przymusu. 15 pa�dziernika rozpocz�o si� przesiedlanie Ukrai�c�w. Pocz�tkowo wyje�d�a�y osoby, kt�re utraci�y rodziny i mienie w wyniku walk polsko-ukrai�skich. Jednak ogromna wi�kszo�� Ukrai�c�w, nawet mimo wcze�niejszych deklaracji, chcia�a pozosta� na swym terenie, by�a to bowiem ich ziemia ojczysta. Przesiedlenie nie mog�o by� w zwi�zku z tym uwa�ane za jak�� form� repatriacji. Ojczyzna1 bowiem - Patria - by�a dla Ukrai�c�w tam, gdzie mieszkali od wiek�w. Do pozostania na miejscu wzywa�a te� Ukrai�ska Powsta�cza Armia. Nic wi�c dziwnego, �e liczba wyje�d�aj�cych drastycznie spad�a. W�adze komunistyczne rozpocz�y wi�c zmuszanie Ukrai�c�w do wyjazdu, zrywaj�c z zasad� dobrowolno�ci. Stosowano przymus fizyczny i krwawy terror. Przyk�adem mo�e by� mordowanie Ukrai�c�w (w tym kobiet i dzieci) przez 2 Samodzielny Batalion Operacyjny Korpusu Bezpiecze�stwa Wewn�trznego, dowodzony przez pp�k. Stanis�awa Szopi�skiego. Dnia l marca 1945 oddzia� ten 1 Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukrai�c�w z Polski do USSR 1944-1946, pod red. E Misi�y, t. 1: dokumenty 1944-1945, Warszawa 1996, s. 15 zamordowa� we wsiach Stary i Nowy Lubliniec co najmniej 59 os�b, a 5 kwietnia we wsi Gorajec co najmniej 155 os�b . 3 wrze�nia 1945 r. na teren po�udniowo-wschodniej Polski skierowano 3 dywizje Ludowego Wojska Polskiego, kt�rych g��wnym zadaniem by�a deportacja Ukrai�c�w. Wojsko wysiedla�o ca�e wioski. Cz�sto dzia�ania te mia�y cechy pacyfikacji, a ca�a operacja mia�a charakter czystki etnicznej. Krwawy terror stosowano nagminnie. Tak np. 25 stycznia 1946 r. pododdzia�y 34 pu�ku piechoty (d-ca pp�k. Stanis�aw Pluto) przeprowadzi�y pacyfikacj� wsi Za-wadka Morachowska, powtarzaj�c napady w dniach 28 marca i 13 kwietnia 1946 r. - morduj�c ��cznie 96 os�b. W dniu 9 lipca 1946 r. oddzia� 36 Komendy WOP z Wo�kowyi zamordowa� we wsi Terka 33 Ukrai�c�w (28 os�b spalono �ywcem)3. Przez stosowanie krwawego terroru wojsku uda�o si� wysiedli� og�em przesz�o 260 ty�. os�b4, co dawa�o ��cznie liczb� oko�o 500 ty�. Ukrai�c�w deportowanych do USSR w latach 1944-46. Przesiedleniem obj�to r�wnie� duchowie�stwo grekokatolickie. Obrz�dek ten by� zakazany w ZSRR, wi�c i komunistyczne w�adze Polski musia�y go likwidowa�. 25 czerwca 1946 r. aresztowany zosta� ordynariusz diecezji przemyskiej bp Josafat Kocy�ow�kyj, a nast�pnie wydany w�adzom sowieckim. Taki sam los spotka� jego sufragana bpa Hryhorija �akot�. Deportowano oko�o 300 ksi�y5 oraz duchowie�stwo prawos�awne6 i cz�onk�w Konsystorza Autokefalicznego Ko�cio�a Prawos�awnego z Che�ma7. Po aresztowaniu hierarchii grekokatolickiej, zwierzchnikiem grekokatolik�w, z nominacji papie�a Piusa XII, zosta� Prymas Polski kardyna� August Hlond. 2 1947. Propamiatna knyha, opr. B. Huk, Warszawa 1997, s. 160 i 393. 3 M. Siewicki, Dzieje konflikt�w polsko-ukrai�skich, t. III, Warszawa 1994, s. 315-319 i 332-347. 4 P. Skrzynecki, Wysiedlenie ludno�ci ukrai�skiej z Polski w latach 1944-1946, Warszawa 1988, s. 31. 5 E. Misi�o, Hrekokato�y�ka Cerkwa u Polszczi 1944-47), [w:] Ukraina i Pol-szcza mi� mynu�ym i majbutnim, Lwiw 1991, s. 104. 6 AAN, MAP, sygn. 1051. Pismo Departamentu Wyznaniowego MAP do Urz�du Wojew�dzkiego w Lublinie w sprawie duchowie�stwa prawos�awnego z 15 XII 1945 r. 7 AAN, MAP, sygn. 1051. Pismo Departamentu Wyznaniowego MAP do Wojewody Lubelskiego w sprawie duchowie�stwa prawos�awnego z 15 K 1945 r. 8 U�ycie wojska do akcji przesiedle�czej nie doprowadzi�o jednak do wyzbycia si� wszystkich Ukrai�c�w. Wed�ug wsp�czesnych danych szacunkowych pod koniec 1946 r. na terenie po�udniowo-wschodniej Polski pozosta�o jeszcze oko�o 200 ty�. os�b narodowo�ci ukrai�skiej. Dla w�adz komunistycznych oznacza�o to, �e "problem ukrai�ski" nie zosta� rozwi�zany. W�wczas powsta�a koncepcja przesiedlenia Ukrai�c�w z ich ziem ojczystych na zachodnie i p�nocne tereny Polski. Oficjaln� motywacj� by�o zniszczenie oddzia��w UPA przez pozbawienie ich zaplecza zaopatrzeniowego, w rzeczywisto�ci chodzi�o jednak o wynarodowienie Ukrai�c�w w nowym miejscu osiedlenia. W tajnej instrukcji dotycz�cej zasad rozmieszczani...
pribambasy