Literatura i my�l filozoficzno-religijna ukrai�skiego romantyzmu UNIWERSYTET JAGIELLO�SKI ROZPRAWY HABILITACYJNE NR 314 W�odzimierz Mokry Literatura i my�l filozoficzno-religijna ukrai�skiego romantyzmu Szewczenko, Kostomarow, Szaszkiewicz WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLO�SKIEGO REDAKTOR TOMU Zdzis�aw Niedziela RECENZENT Micha� �esi�w PROJEKT OK�ADKI I STRON TYTU�OWYCH Jacek Szczerbi�ski REDAKTOR Jerzy Hrycyk Na ok�adce: Jerzy Nowosielski, Golgota w pejza�u (35x45). 1990 Ksi��ka sfinansowana ze �rodk�w Wydzia�u Filologicznego oraz Instytutu Filologii Wschodnios�owia�skiej Uniwersytetu Jagiello�skiego �Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello�skiego Krak�w 1996 Nr og. 1979 ISBN 83-233-0975-2 ISSN O239-782X Spis tre�ci I. Wst�p............................................................. 9 II. Taras Szewczenko: mi�dzy Prometeuszem a Chrystusem ............ 35 1. W kr�gu kultury antycznej i idei Prometeusza ...................... 35 2. �Nie chc� uzna� Boga" czy �nie do�wiadczam Jego �aski"? - dylematy z odczytaniem Testamentu ...................................... 50 3. Prawda jako �r�d�o wyzwolenia................................... 62 4. Stosunek do Stw�rcy i Zbawiciela................................. 71 5. O �s�owo jak kadzid�o Bo�e..." ................................... 90 6. W stron� sacrum literackiego ..................................... 116 III. Ukrai�ski romantyzm jako model syntezy kultury elitarnej i ludowej . 131 IV. Filozoficzno-religijne i spoleczno-polityczne idea�y w dokumentach programowych romantyk�w ukrai�skich ........................... 149 V. Rosyjskie i polskie reakcje na odrodzenie ukrai�skie ................ 169 VI. Zako�czenie ..................................................... 187 Literatura............................................................ 195 Skorowidz nazwisk .................................................. 207 Drukarnia T.S., 31-150 Krak�w, ul. �w. Filipa 7 Je�eli j�zyk nazwiemy wielk� i harmonijn� wielog�osow� muzyk� narodu, to pi�miennictwo b�dzie jego najpi�kniejszym obrazem. Czuj� si� obecnie jak padaj�cy w otch�a�... przera�aj�ca beznadziejno��! tak przera�aj�ca, �e tylko jedyna filozofia chrze�cija�ska mo�e z ni� walczy�. Filozofia to wiedza o sprawach boskich i ludzkich. Markijan Szaszkiewicz Taras Szewczenko Marcus Tullius Cicero I. Wst�p Ze wsp�czesnych prac literaturoznawczych wynika, �e romantyzm cho� �w ka�dym kraju oznacza r�ne zjawiska" (Czes�aw Mi�osz)1, a jego nazwa wci�� wywo�uje �rozpacz semantyka" (W�adys�aw Tatarkiewicz)2, nie by� wy��cznie pr�dem literackim. Romantyzm, jako zjawisko bogate i z�o�one ju� ze swych za�o�e� wielokierunkowe i �rozwichrzone" (Czes�aw Zgorzel-ski), z zasady wy�amuj�ce si� spod dzia�ania jakichkolwiek formu�ek i nakaz�w narzuconych z g�ry, by� kierunkiem rozwijaj�cym si� bez przerwy. Jako pr�d, stale si� przekszta�caj�cy i zmieniaj�cy swoje oblicze3 w poszczeg�lnych fazach rozwoju, zosta� uznany przez badaczy za konstrukcj� wielopr�-dow�4. Ju� najbardziej og�lne zestawienie cech romantyzmu ukrai�skiego daje podstawy do konstatacji Henryka Markiewicza, kt�ry uwa�a, i� �odr�bno�ci rozwojowe poszczeg�lnych literatur s� tak du�e, �e tre�� tak szerokiego poj�cia musi sta� si� bardzo uboga albo te� sk�ada� si� z cech alternatywnych"5. A zatem romantyzm zw�aszcza na gruncie s�owia�skim nale�y -jak Cz. Mi�osz, Nacjonalizm, romantyzm, mesjanizm, [w:] Cz. Mi�osz, Historia literatury polskiej do roku 1939, Prze�o�y�a M. Tarnowska, Wydawnictwo �Znak", Krak�w 1994, s. 237. W. Tatarkiewicz, Romantyzm czyli rozpacz semantyka, [w:] M. Straszewska, Romantyzm, Warszawa 1977, s. 369-380. 3 Cz. Zgorzelski, Od O�wiecenia ku Romantyzmowi i wsp�czesno�ci (Szkice historyczno-literackie), Krak�w 1978, s. 157-158. 4 Zwraca na to uwag� w odniesieniu do romantyzmu rosyjskiego L. Suchanek, Poezja rosyjska pierwszej polowy XIX wieku. Antologia, Krak�w 1976, s. 7�10. 5 Henryk Markiewicz, �wiadomy du�ych k�opot�w, jakie w praktyce literackiej wywo�ywa�a niewsp�mierno�� zasi�gu poj�� traktowanych jako pr�dy literackie, a zarazem wiedz�c, �e dysproporcje te dzia�aj� r�wnie� w p�aszczy�nie synchronicznej, m.in. pisze: �Mo�e najlepiej uwidoczni to por�wnanie zasi�gu romantyzmu polskiego z literatur� niemieck�: oka�e si� w�wczas, �e odpowiednikiem polskiego romantyzmu b�dzie nie deutsche Romantik, ale ca�o�� rozleg�ejsza, obejmuj�ca r�wnie� Sturm und Drang i klasyk�, kt�r� si� nazywa niekiedy deutshe Bewegung. St�d te� przy udoskonaleniu naszej aparatury poj�ciowejw celach syntezy Literatura i my�l filozoficzno-religijna ukrai�skiego romantyzmu ire��a Stefan Kozak - ujmowa� tak�e �jako formacj� kulturow�, jako sui ris ideologi� narodow�, dzi�ki kt�rej mo�na lepiej zrozumie� istot� men-i�ci narodowej", �dusz� narodu", sens historii, wreszcie antropologiczne zenie nowo�ytnej kultury i jej �r�de�6. Lomantyzm jest wi�c ruchem umys�owym, kt�ry w Polsce, a tak�e w in-i krajach, w tym r�wnie� na Ukrainie, okre�li� model kultury duchowej ferze tw�rczo�ci i w sferze warto�ci"7. Lomantyczny model kultury dawa� mo�liwo�� innego, ni� o�wieceniowe, rzegania �wiata, cz�owieka i Boga, dzi�ki czemu -jak podkre�la Dmytro >;ewski - cz�owiek m�g� naby� poczucia w�asnego znaczenia jako jeste-, maj�ce �cis�e zwi�zki z r�nymi sferami �ycia, i jako istota, kt�rej cha-:r oraz �ywy, zar�wno fizyczny, jak i duchowy organizm, odzwierciedla ibie struktur� innych sfer istnienia, gdy� ca�y �wiat jest �ywym organi-m. Cz�owiek jest tu bowiem tw�rcz� istot�, w kt�rej skoncentrowa�y si� ;romadzi�y wspomnienia i r�norodne wp�ywy spo�ecze�stwa8. V tym kontek�cie wa�ne miejsce zajmuje ksi��ka Juliana Ma�lanki Zo-Do��ga Chodak�wski. Jego miejsce w kulturze polskiej i wp�yw na pol-vi�miennictwo romantyczne9, kt�ra przekonuje nie tylko o prze�omowym zeniu dzie�a Adama Czarnockiego dla dziej�w umys�owo�ci i literatury tciej w okresie romantyzmu. Ten wybitny prekursor nowych metod ludo-/czych w zakresie etnografii, archeologii i toponomastyki stworzy� pod-y do bada� staro�ytnej kultury przed chrze�cija�stwem nie tylko pol- yczno-literackiej nale�a�oby zastosowa� pewn� hierarchizacj�, a wi�c konsekwentne wadzenie zar�wno jednostek podporz�dkowanych pr�dowi (jego kolejnych faz oraz r�w-:snych nurt�w lub kierunk�w) jak r�wnie� nadrz�dnych rozleglejszych od niego ci�gn�-si� przez kilka okres�w literackich". Takie r�wnoczesne i nadrz�dne kategorie wprowa-w odniesieniu do renesansu, baroku, klasycyzmu i realizmu krytycznego Tibor Klaniczaj, ilizmu i symbolizmu za� Werner Paul Friederich. Por. H. Markiewicz, G��wne problemy y o literaturze, wyd. IV, Krak�w 1976, s. 202-204. S. Kozak, U �r�de� romantyzmu i nowo�ytnej my�li spo�ecznej na Ukrainie, Warszawa s. 5. M. Janion, M. �migrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978, s. 5. D. Czy�ew�kyj, Istorija ukrajin�koji literatury. Wid poczatkiw do doby realizmu, New 1956, s. 357-361. Por. J. Ma�lanka, Wst�p, [w:] Zorian Dolega Chodakowski, O S�awia�szczy�nie przed �cija�stwem oraz inne pisma i listy, Opracowa� i wst�pem opatrzy� J. Ma�lanka, Warsza-967; ten�e, Wst�p, [w:] Zorian Do��ga Chodakowski, �piewy S�owia�skie pod strzech� k� zbierane, Opracowa� z r�kopisu, wst�pem i komentarzem opatrzy� J. Ma�lanka, przed-X poprzedzi� J. Krzy�anowski, Warszawa 1973; ten�e, Zorian Do��ga Chodakowski. Jego ce i wp�yw na polskie pi�miennictwo romantyczne, Krak�w 1963. 1. Wst�p 11 skiej, ale zw�aszcza ukrai�skiej oraz bia�oruskiej i rosyjskiej, co wynika z pracy OJ. Deja i �.A. Ma�asz10. Z. Do��ga-Chodakowski, jako �wiadomy przedstawiciel nowocze�nie rozumianego �stosunku do ludu, w kt�rym z uniesieniem prawdziwego romantyka dostrzega� wi�cej bogactw serca i rozumu i wi�cej prawdy wewn�trznej ni� w warstwach spo�ecze�stwa o�wieconego"11, wywar� przemo�ny wp�yw tak�e na m�odzie� polsk� i ukrai�sk�, szczeg�lnie grupuj�c� si� wok� lwowskiej �Ziewonii" i �Ruskiej Tr�jcy". Ci m�odzi literaci prac� Z. Chodakowskiego czytali jak porywaj�cy poemat oraz w�drowali po kraju, by zbiera� szcz�tki dawnej kultury przechowywanej przez lud. Znaczeniu autora wydanej w 1818 roku w Krakowie w 5 numerze ��wicze� Naukowych" rozprawy O S�awia�szczy�nie przed chrze�cija�stwem w rozwoju studi�w ludoznawczych oraz roli zebranych przez niego pie�ni rodzimych w rozwoju pi�miennictwa ukrai�skiego po�wi�ci�em odr�bn� prac� pt. Wk�ad Zoriana Do��gi Chodakowskiego w �ycie naukowe i literackie Ukrainy i Rosji12. Tkwi�ce u podstaw dzie� romantyk�w tre�ci filozoficzno-religijne i uniwersalne warto�ci chrze�cija�skie wci�� przyci�gaj� uwag� literaturoznaw-c�w, interesuj�cych si� kierunkami i pr�dami, preferuj�cymi duchowe sfery �ycia, zar�wno samych pisarzy-my�licieli, jak i kreowanych przez nich postaci. Badania znawc�w kultury duchowej czy filozofii literatury zmierzaj� w tym wypadku do rekonstrukcji i ustalenia tej my�li filozoficzno-religijnej, kt�ra b�d� to inspirowa�a dzie�o danego pisarza-my�liciela, b�d� wp�ywa�a na ewolucj� jego �wiatopogl�du, b�d� te� stanowi�a niezb�dn� potrzeb� i trwa�� podstaw� do oparcia si� zar�wno samych pisarzy, jak i ich bohater�w o takie �najwy�sze warto�ci jak: prawda, dobro i pi�kno", w kt�rych �wietle-jak podkre�la W�adys�aw Str�ewski - pozosta�e, bardziej szczeg�owe warto�ci staj� si� bardziej zrozumia�e13. Pojawiaj� si� wci�� nowi badacze, kt�rzy staraj� si� wskaza� na filozoficzne podstawy poszczeg�lnych dzie� literatury i sztuki oraz pr�buj� wydoby� L. Ma�asz-Aksamitowa, Pionier folklorystyki s�owia�skiej Zorian Do��ga Chodakowski, �Literatura Ludowa", 1967, R. II, nr 1-3; OJ. Dej i L.A. Ma�asz, Ukrajin�ki narodni pisni w zapysach Zoriana Do��hy-Chodakow�koho, Kyjiw 1974, s. 782; por. te� recenzj� z tego wydania W. Mokrego, �Slavia Orientalis", 1976, nr 2, s. 269-275. 11 Cz. Zgorzelski, Z dziej�w S�awy Zoriana Do��gi Chodakowskiego, [w:] Od O�wiecenia do romantyzmu i...
michaal