г. І Pożegnanie z imperium Ukraińskie dyskusje o tożsamości олызшдауоАА SDWn ^^^^i Ola Hnatiuk Pożegnanie z imperium Ukraińskie dyskusje o tożsamości Lublin 2003 Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Recenzenci / prof. Natalia Jakowenko, prof. Michał Lesiów Redakcja / Filip Modrzejewski Projekt okładki / Jerzy Durakiewicz Praca ta powstała w Ośrodku Badań nad Tradycją Antyczną w ramach programu Międzynarodowej Szkoły Humanistycznej Europy Środkowej i Wschodniej Książka ukazuje się dzięki wsparciu flnasowemu Fundacji Katedr Ukrainoznawstwa (Cambridge, Massachusetts) © Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003 ISBN 83-227-2070-Х Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej pi. Marii Curie-Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin tel. (0-81) 537-53-02, 537-53-04 Internet: http://press.umcs.lublin.pl Druk i oprawa / Petit sc, Lublin ш Pamięci Sołomiji Pawłyczko ...... Ukraina: pod względem obszaru największa w Europie obiektywna przestrzeń, która z tego właśnie fatalnego powodu nie może zmieścić się w Europie. [...] Koegzystencja z Rosją oznacza dla Ukrainy zgubę, duchową i fizyczną śmierć, o czym można się było przekonać przez ostatnie trzy i pół stulecia. Możliwe, że współistnienie z Europą oznacza to samo, ale co do tego warto się jeszcze przekonać. Jurij Andruchowycz Spis treści Przedmowa ............................................................. 9 Podejścia metodologiczne .............................................. 18 Struktura pracy ................................................... 19 Podziękowania.................................................... 21 I. Tożsamość ........................................................... 25 Uwagi teoretyczne.................................................... 25 Tradycja i nowoczesność............................................ 28 Kultura narodowa ................................................. 31 Tożsamość narodowa i kulturowa..................................... 32 Dyskurs tożsamościowy ............................................ 38 Tożsamość własna wobec Innego: „My" i „Oni" ......................... 40 Wobec Europy i wobec Rosji - relacje swojskosci i obcości.................... 42 Europa .......................................................... 43 Zachód i Wschód, Europa i Azja...................................... 47 Między Wschodem a Zachodem ...................................... 50 Europa i Rosja .................................................... 51 Pytania o tożsamość................................................... 52 O tożsamości pozytywnie........................................... 54 II. Przed zmierzchem imperium. Intelektualiści wobec wyzwania akulturacji..... 61 Kultura jako całość.................................................... 65 W zaklętym kręgu .................................................... 73 Duchowy Czarnobyl............................................... 74 Natura, lud i autentyzm............................................. 76 Duchowa Republika ............................................... 82 O konsolidację narodu.............................................. 85 Mankurt ......................................................... 90 Pamięć narodowa.................................................. 92 Język duszą narodu ................................................. 96 A Europa?............................'........................... 101 Modernizacja kontra restauracja ........................................ 103 Image kultury.................................................... 104 Dwie kultury..................................................... 108 Osamotnienie.................................................... 116 III. „Natywisci" kontra „modernizatorzy": zmiany i stale punkty w europejskiej debacie ............................................................ 121 Trochę socjologii życia literackiego...................................... 122 Europa czy Proswita? raz jeszcze......................................... 125 Centrum i peryferie................................................... 131 Fenomen stanisławowski.............................................. 133 Jak powstają literackie szkoły .......................................... 137 Jezuici, Małorusini i mankurci w nowej roli.............................. 148 Posttotalitarny syndrom .............................................. 151 Encyklopedyści ..................................................... 152 8 Pożegnanie z imperium. Ukraińskie dyskusje o tożsamości Cele............................................................ 154 Postmodernizm .................................................. 154 Kanon.......................................................... 158 Tradycja w poszukiwaniu Organiczności i Uniwersalności................... 161 Kraina baroku....................................................... 163 Galicja............................................................. 165 Regionalizm ........................................................ 170 IV. W Europie Środkowej, czyli Zachód porwany raz jeszcze.................. 173 Europa Środkowa w debatach.......................................... 173 Galicja w Europie Środkowej .......................................... 184 Ukraińskie dyskusje o Europie Środkowej bez... Ukraińców .............. 186 Pochwała peryferii.........'....................................... 189 Europa Środkowa versus Rosja ...................................... 192 Jedność czy różnorodność? ......................................... 194 Powrót do Europy czy ucieczka ze Wschodu?.......................... 197 Nowy mit....................................................... 203 Austria felix raz jeszcze............................................. 205 Lwiw-Lemberg-Lwów ............................................ 210 Nowe miasto - stare miasto......................................... 213 Koniec złudzeń?.................................................. 214 Pamięć historyczna ............................................... 216 Barbaria interna .................................................. 220 V. Między Wschodem a Zachodem........................................ 231 Harmonia czy chaos? W stronę tożsamości złożonej ........................ 234 Na krawędzi cywilizacji............................................... 240 Janusowe oblicze .................................................... 242 Powrót do Europy................................................... 252 Dyskurs dominacji................................................... 255 Nie ma Itaki? ....................................................... 262 Psychologiczna Ameryka.............................................. 264 W centrum świata.................................................... 269 Zamiast podsumowania: o nowoczesną Ukrainę ........................... 282 VI. Ani Zachód, ani Wschód. Dyskurs natywistów .......................... 285 Młode wino w starych bukłakach ....................................... 288 Europa za drutem kolczastym.......................................... 296 Wieś jako metafora................................................... 299 Nowe średniowiecze .............................................. 302 Ex Oriente lux, ex Occidente lex ...................................... 305 Bohaterowie i zdrajcy. Zderzenie mitów.................................. 307 Orda, Iwan Mazepa i... Konrad Wallenrod............................. 309 Jasyr i janczarzy.................................................. 317 „Kreole i „patrioci"................................................ 320 Pożegnanie z imperium ............................................... 323 Zamiast zakończenia ................................................... 327 Summary ............................................................. 329 Bibliografia............................................................ 331 Indeks osób............................................................ 345 Ш^Ші & r ' . Przedmowa Rok 1991 przeszedł do historii jako data upadku ostatniego wielkiego imperium. Za równie przełomowe wydarzenie stulecia Zbigniew Brzeziński uznał powstanie niepodległej Ukrainy. Miejscowe elity polityczne stanęły wówczas przed poważnym wyzwaniem przeobrażenia republiki, która była integralną częścią Związku Radzieckiego, w niepodległe państwo. Zadanie elit intelektualnych było równie poważne: stworzenie nowej tożsamości zbiorowej, odmiennej od radzieckiej, a zarazem takiej, która jednoczyłaby społeczeństwo o zróżnicowanej historii, języku, religii i kulturze. Owo symboliczne zerwanie z niedawną przeszłością, określone w tytule jako pożegnanie z imperium, okazało się jednak trudniejsze, niż można było przypuszczać. Książka ta poświęcona jest współczesnym refleksjom pisarzy i intelektualistów nad tożsamością kulturową oraz próbom redefinicji ukraińskości. Poszukuję odpowiedzi na trzy zasadnicze pytania dotyczące ukraińskiej tożsamości kulturowej. Po pierwsze, czy w ostatnich kilkunastu latach, które przyniosły upadek komunizmu i imperium, a Ukrainie - niepodległość, pojawiły się nowe koncepcje miejsca kultury ukraińskiej w świecie. Jeśli tak, to czy wpisują się one we współczesne debaty o tożsamości, toczące się w innych krajach regionu, czy też powstały niezależnie bądź w opozycji do nich? A może raczej pozostają one w cieniu dawnego imperium? Po drugie, czy uzyskanie niepodległości wpłynęło w znaczący sposób na reorientację kultury? Po trzecie, interesować mnie będzie, jakie zmiany zaszły na przełomie ...
michaal