ROZDZ1.DOC

20

I.   POKRÓJ ZWIERZĄT

1. Ogólna ocena pokroju

Pokrojem (eksterierem) zwierzęcia nazywamy zespół zewnętrznych cech budowy jego ciała, wiązanych z typem użytkowym lub rasą. Ocena pokroju bydła pozwala na określenie harmonijności jego budowy, rozwoju kośćca i umięśnienia oraz ustalenie wad, obniżających jego użytkowość i pogarszających zdrowie. Wiele elementów pokroju związanych jest z budową wewnętrzną ciała zwierzęcia (interierem). Budowę zwierzęcia ocenia się wzrokowo oraz za pomocą pomiarów i ważenia. Dokonując oceny pokroju zwierząt należy określić ich płeć, wiek i masę ciała oraz typ użytkowy i rasę. Pokrój jest jednym z kryterium wyboru zwierząt do hodowli i wykorzystywany jest przy ocenie wartości użytkowej i hodowlanej bydła.

1.1.  Zootechniczny opis ciała

Przy ocenie pokroju bydła stosuje się zootechniczne nazwy poszczególnych części ciała. Wiele nazw przyjętych w praktyce zootechnicznej różni się od terminów przyjętych w anatomii. Terminologia zootechniczna nie uwzględnia bowiem czasami szczegółów anatomicznych, lecz traktuje je kompleksowo lub zawiera odmienne nazwy na określenie tej samej części ciała. Zootechniczne nazwy poszczególnych części ciała bydła przedstawiono na rys. 1.

Rys. 1.  Zootechniczne nazwy części ciała bydła:

1 - wał międzyrożny, 2 - róg, 3 - ucho, 4 - czoło, 5 - oko, 6 - część twarzowa, 7 - śluzawica, 8 - warga, 9 - ganasz, 10 - sanki, 11 - kark, 12 - podgardle, 13 - klatka piersiowa, 14 - mostek, 15 - kłąb, 16 - łopatka, 17 - staw barkowy, 18 - grzbiet, 19 - lędźwie, 20 - dół głodowy, 21 - słabizna, 22 - kolano, 23 - biodro, 24 - krzyż, 25 - miednica, 26 - kulsze, 27 - nasada ogona, 28 - ogon, 29 - kiść ogonowa, 30 - fałd ogonowy, 31 - brzuch, 32 - pępek, 33 - podbrzusze, 34 - krocze, 35 - odbyt, 36 - wymię, 37 - strzyk, 38 - żyła mleczna, 39 - dołek mleczny, 40 - zewnętrzne narządy rozrodcze krowy, 41 - ramię, 42 - przedramię, 43 - udo, 44 - podudzie, 45 - łokieć, 46 - nadgarstek, 47 - stęp (staw skokowy), 48 - nadpęcie, 49 - pęcina, 50 - racica, 51 - ratka

1.2.  Typy użytkowe bydła

Typ użytkowy zwierzęcia to zespół jego cech anatomicznych, fizjologicznych i morfologicznych, podlegających dziedziczeniu, które predysponują go do określonego kierunku użytkowania. Prowadząc wieloletnią pracę hodowlaną wytworzono kilka typów użytkowych bydła. Najczęściej wyróżnia się trzy zasadnicze typy użytkowe bydła: mleczny, mięsny (rys. 2) i kombinowany (mięsno-mleczny lub mleczno-mięsny).

Rys. 2. Typy użytkowe bydła:

A - mleczny, B - mięsny; 1 - wygląd zewnętrzny, 2 - ożebrowanie, 3 - przekrój klatki piersiowej.

Bydło typu mlecznego (oddechowy)

Charakteryzuje się długą głową, wydłużoną szyją z dużą ilością drobnych fałd skóry i długim tułowiem. Klatka piersiowa jest długa i dość głęboka, o stosunkowo małej szerokości. Wydłużenie klatki piersiowej jest spowodowane szerszym rozstawem żeber i bardziej skośnym ich ustawieniem w stosunku do kręgosłupa. Klatka piersiowa rozszerza się znacznie ku tyłowi, zwiększając pojemność. Tułów ma w całości postać klinowatą, nieco węższą z przodu, rozszerzoną natomiast ku tyłowi. Typ ten cechuje się ponadto: cienką, ale silną, elastyczną i odciągalną skórą, intensywnym delikatnym owłosieniem, cienką kością, słabo rozwiniętymi mięśniami, dobrze rozwiniętym wymieniem i organami wewnętrznymi (zwłaszcza przewodem pokarmowym) oraz wyraźnymi oznakami mleczności.

Bydło typu mięsnego (trawienny)

Ma krótką, dość szeroką głowę, krótką dobrze umięśnioną szyję z małą ilością grubych fałd skóry, krótką szeroką i głęboką klatką piersiową o formie cylindrycznej. Żebra łączą się z kręgosłupem prawie pod kątem prostym, są blisko siebie położone i silnie pałąkowato wygięte, klatka piersiowa beczkowata. Przednia partia tułowia silnie rozwinięta, a kształt tułowia zbliżony jest do prostokąta. Skóra gruba, gąbczasta, ze słabszym porostem włosów. Typ ten charakteryzuje się ponadto: stosunkowo delikatnym kośćcem, krótkimi kończynami, obfitym umięśnieniem, średnio rozwiniętymi organami wewnętrznymi i słabo wykształconym wymieniem. Są to zwierzęta o wybitnych skłonnościach do opasu i mające dużą wydajność rzeźną.

Bydło typu kombinowanego

Łączy w sobie cechy budowy wyżej opisanych typów mlecznego i mięsnego, przy przewadze jednego lub drugiego z nich - mleczno-mięsny (przewagach typu użytkowego mięsnego), mięsno-mleczny (przewagach typu użytkowego mlecznego).

1.3.  Zewnętrzne oznaki zdrowia

Ocena pokroju i zachowania się zwierząt pozwala na określenie w przybliżeniu ich stanu zdrowia. Widocznymi oznakami zdrowia są: błyszcząca i przylegająca do skóry sierść, żywe przeźroczyste oko, chłodna i wilgotna śluzawica, dobry apetyt, żywe reagowanie na otoczenie, normalny puls (ok. 60/min) i oddech (10-30/min), prawidłowe zabarwienie wilgotność błon śluzowych nosa i narządów rodnych, ciało bez guzów i obrzęków oraz normalny wygląd wydzielin i odchodów. Pierwszymi widocznymi objawami zakłóceń w stanie zdrowia zwierząt są: sucha i gorąca śluzawica, zamglone oko, osowiałość, apatia, brak zainteresowania otoczeniem, zwierzęta najczęściej leżą i niechętnie wstają, włos matowy i nastroszony, brak apetytu. Znajomość wyglądu i zachowania się zwierząt zdrowych oraz typowych zewnętrznych objawów zakłóceń  ich stanu zdrowia jest bardzo ważna. Pozwala na odizolowanie osobników podejrzanych o chorobę od reszty stada, szybkie rozpoznanie choroby przez lekarza weterynarii i zastosowanie skutecznego leczenia.

1.4. Ocena wieku

              Przy ocenie pokroju zwierząt należy uwzględnić ich wiek. W przypadku braku wiarygodnych zapisów w dokumentacji hodowlanej wiek bydła można w przybliżeniu ustalić na podstawie:

-     wyglądu zewnętrznego zwierzęcia,

-     stanu uzębienia,

-     na podstawie wyglądu rogów i liczby pierścieni na rogach u krów (same pierścienie nie wystarczą).

              Na podstawie wyglądu zewnętrznego można w przybliżeniu ocenić, czy zwierzę jest młode, w wieku średnim czy stare (rys. 3).

Rys. 3.  Pokrój krów w różnym wieku:

a) krowa młoda, b) krowa w średnim wieku c) krowa stara

Krowy młode i jałówki odznaczają się budową zwartą, mocną, dobrym związaniem poszczególnych partii ciała, są jeszcze stosunkowo płytkie, wąskie i wyraźnie przebudowane (wyższe w krzyżu niż w kłębie). Z wiekiem pomiary objętościowo - szerokościowe krowy powiększają się  i wyrównuje się  wysokość zadu z wysokością przodu (zmniejsza się ich przebudowanie).

              Krowy w wieku średnim (będące w okresie najwyższej produkcyjności) charakteryzują się głęboką i szeroką klatką piersiową, pojemnym ale nie obwisłym brzuchem oraz dobrym związaniem poszczególnych części ciała.

              Krowy stare można poznać po wyraźnie luźnej budowie, słabo związanym tułowiu, łęgowatym grzbiecie, obwisłym brzuchu i wymieniu, głębokich dołach pod oczodołami, głębokich dołach głodowych, dużych słabiznach, opadłym sromie, nieodciągliwej (zwłaszcza na szyi) skórze i siwych włosach występujących na głowie (zwłaszcza wokół pyska, oczu oraz na czole) i na całym tułowiu. Krowy stare, nawet prawidłowo żywione, mają wystające guzy biodrowe i kulszowe, wyraźnie zarysowaną łopatkę i kręgosłup. Należy zwracać uwagę na cały zespół wymienionych cech, gdyż pojedyncze cechy mogą występować także u krów młodszych.

Przy określaniu w przybliżeniu wieku cieląt, jałowic i buhajków na podstawie wyglądu zewnętrznego bierze się pod uwagę ich wielkość, długość kończyn, wyrównanie linii grzbietu, szerokość klatki piersiowej i zadu, wielkość rogów oraz u jałowic stopień rozwoju wymienia.

Określanie wieku bydła na podstawie zębów

Jest metodą dokładniejszą i bardzo często stosowaną. U bydła występuje uzębienie mleczne (składające się z 20 zębów) i stałe (32 zęby) według następujących wzorów:

                                          0  3  0      0  3  0                                                             3  3  0      0  3  3

Mleczne:  ¾¾¾¾¾¾¾¾¾                                          Stałe:  ¾¾¾¾¾¾¾¾¾

                                          0  3  4      4  3  0                                                             3  3  4      4  3  3

W uzębieniu mlecznym nie występują zęby trzonowe, zaś siekae (mleczne lub stałe) znajdują się tylko w żuchwie. Zęby sieczne (siekacze) mają swoje nazwy. Środkowa para siekaczy znajdujących się obok siebie nosi nazwę cęgów; druga para - to średniaki wewnętrzne; trzecia para - średniaki zewnętrzne; ostatnia zaś - okrajki. W tabeli 1 przedstawiono kolejność i wiek zmiany zębów u bydła.

Tabela 1.  Rozpoznawanie wieku u bydła na podstawie zmiany zębów mlecznych na stałe

W praktyce określenie wieku bydła na podstawie uzębienia przeprowadza się na podstawie oględzin zębów siecznych. Cielę rodzi się zwykle z pierwszymi dwoma lub trzema parami, a czasem ze wszystkimi siekaczami. Po 2 tygodniach wyrastają pozostałe siekacze i miesięczne cielę posiada już komplet zębów mlecznych. Do wieku 6-8 miesięcy siekacze mleczne są wyrównane i ściśle do siebie przylegają. W wieku 1 roku zwierzęta mają wyraźnie odsunięte od siebie siekacze mleczne (zwłaszcza cęgi), gdyż szczęka rozrasta się a zęby nie. Siekacze przyjmują nieregularne kształty, a cęgi są już silnie starte. Zmiana siekaczy mlecznych na stałe zaczyna się od zmiany cęgów w wieku ok. 2 lat. W wieku ok. 2,5 lat zmieniają się średniaki wewnętrzne, w wieku ok. 3 lat - średniaki zewnętrzne, a w wieku 4 lat - okrajki. Siekacze stałe są większe i bardziej żółte niż siekacze mleczne. Rozpoznawanie wieku po zębach u zwierząt starszych jest już trudniejsze i mniej dokładne, ponieważ u bydła nie ma rejestrów tak jak u koni. U bydła w szóstym roku życia starta jest powierzchnia koron na cęgach, w siódmym na średniakach wewnętrznych, w ósmym - na zewnętrznych i w dziewiątym na okrajkach. U bydła 10-12-letniego siekacze są już do połowy starte, a u zwierząt 14-15-letnich spotyka się tylko sczerniałe, małe pieńki zębów siecznych (rys. 4).

Rys. 4.  Określenie wieku na podstawie uzębienia:

a) wiek 6-8 miesięcy, b) wiek 1 rok - cęgi silnie od siebie oddalone, c) wiek około 2 lat - cęgi stałe do połowy wyrośnięte, d) wiek powyżej 2 lat - cęgi stałe całkowicie wyrośnięte, e) wiek 2,5 roku - średniaki wewnętrzne całkowicie wyrośnięte, f) wiek 3 lata - wyrośnięte średniaki zewnętrzne, g) wiek 4 lata - wyrośnięte okrajki, h) wiek 6 lat - starta powierzchnia korony na cęgach, i) wiek 9 lat - starta powierzchnia korony na wszystkich siekaczach stałych.

Określanie wieku krowy na podstawie rogów

Polega na ustaleniu liczby występujących na rogach wklęsłych pierścieni. Powstają one po każdym ocieleniu się krowy. Spowodowane jest to tym, że dopływ składników budulcowych do rogu (głównie mineralnych) przed samym ocieleniem (intensywny rozwój płodu) jak i po nim (początek laktacji - wysoka produkcja mleka) jest znacznie mniejszy. Biorąc pod uwagę to, że w Polsce krowy cielą się po raz pierwszy w wieku 2,5 lat, liczba pierścieni dodana do 2,5 daje w przybliżeniu wiek krowy. Szersze odstępy między niektórymi pierścieniami świadczą o tym, że krowa jałowiła, co należy uwzględniać przy obliczeniu jej wieku. U krów prawidłowo żywionych w okresie ciąży i po wycieleniu z zastosowaniem mieszanek mineralnych pierścienie na rogach są słabo zaznaczone lub nie występują.

              1.5.  Określanie masy ciała

Istotnym elementem przy ocenie pokroju zwierzęcia jest ustalenie masy jego ciała. Najlepszym sposobem jest ważenie na wadze pomostowej. Mniej dokładne, ale często stosowane są metody, w których wykorzystuje są niektóre wymiary zoometryczne ciała zwierząt.

Określanie masy ciała na podstawie obwodu klatki piersiowej.

Metoda prosta, ale niezbyt dokładna. Polega na pomiarze obwodu klatki piersiowej zwierzęcia tuż za łopatkami, dokonanego taśmą zoometryczną. Na obudowie taśmy (z obydwu stron) znajduje się tabela, w której odczytuje się masę ciała odpowiadającą danemu obwodowi klatki piersiowej (tab. 2).

Tabela 2. Masa ciała zwierząt ustalana na podstawie wymiaru obwodu klatki piersiowej