Totem i tabu.doc

Sigmund Freud, Totem i tabu, Warszawa, 1993.

TABU I AMBIWALENCJA UCZUĆ

Ø       „tabu” – z języka polinezyjskiego oznacza coś w rodzaju powściągliwości, wyrażającej się głównie w zakazach i ograniczeniach, jego przeciwieństwem jest - noa oznacza coś dostępnego dla wszystkich, coś zwykłego, 

Ø       ograniczenia tabu różnią się od zakazów religijnych czy moralnych – nie da się ich włączyć w system, który generalnie uważa zakazy za konieczne i podaje powody tej konieczności,

Ø       zakazom tabu brak wszelkiego usprawiedliwienia, geneza ich nie jest znana, choć są niezrozumiałe to, przez ludzi będących pod ich wpływem, traktowane są jak oczywiste,

Ø       Wundt nazywa tabu najstarszym niepisanym kodeksem prawnym ludzkości, przyjmuje się stwierdzenie, że tabu jest starsze od bogów, pochodzi z epoki przedreligijnej,

Ø       Słowo w Encyklopedii Britannica – Northcote W. Thomas: tabu obejmuje – a) święty (lub nieczysty) charakter ludzi lub rzeczy – b) rodzaj zakazu wynikającego z tego charakteru oraz – c) świętość (lub nieczystość), która wynika z pogwałcenia tego zakazu, rozróżniamy następujące rodzaje tabu:

Tabu naturalne lub bezpośrednie, będące rezultatem działania tajemniczej siły mana, która tkwi w  jakiejś osobie lub rzeczy,

Tabu przekazane lub pośrednie, również będące rezultatem działania siły mana, ale albo –a) uzyskane, albo – b) przeniesione z kapłana, wodza, lub innej osoby,

Tabu pośrednie, znajdujemy w nim cechy obu powyższych

Ø       Przedmioty tabu:

1.       tabu bezpośrednie, które ma na celu:

a)       ochrona ważnych osób i rzeczy,

b)       ochrona słabych przed potężną mana (magicznym wpływem) wodzów i kapłanów,

c)       ochrona przed niebezpieczeństwem wywołanym kontaktem ze zwłokami lub spowodowanym spożywaniem pewnych potraw,

d)       ochronę przed zakłóceniem głównych aktów życiowych, takich jak poród, inicjacja, małżeństwo i funkcje seksualne,

e)       zabezpieczenie ludzi przed gniewem bogów i demonów,

f)        uchronienie nienarodzonych i małych dzieci przed niebezpiecznymi konsekwencjami, pozostawania pod wpływem zależności „sympatycznej” ze swymi rodzicami, konsekwencje te może wywołać popełnienie pewnych czynów lub spożycie określonych pokarmów, które mogą przenieść na dziecko pewne szczególne cechy,

2.       inne zastosowane tabu to ochrona przed złodziejami własności  jednostki,

Ø       PIERWOTNIE KARĘ ZA POGWAŁCENIE TABU WYKONYWAŁO SAMO TABU, w dalszym etapie wykonanie kary przeszło na społeczeństwo, któremu zagroził czyn winowajcy,

Ø       Część niebezpieczeństw wynikających z tabu można zażegnać przez akty pokuty i ceremonie oczyszczenia,

Ø       Źródłem tabu są siły magiczne tkwiące w ludziach i duchach, można ją przenosić za pomocą przedmiotów nieożywionych,

Ø       Istnieją dwa rodzaje tabu:

1.       tabu trwałe – obejmuje kapłanów i wodzów, a także zmarłych i wszystko co do nich należało,

2.       tabu tymczasowe – związane jest z pewnymi sytuacjami – menstruacja i połóg, pozycja wojownika przed wyprawa i po wyprawie, z rybołówstwem, polowaniem,

Ø       Tabu może być nałożone na duży okręg i może trwać przez lata,

Ø       Wg Freuda – jeśli chodzi o tabu, to mamy do czynienia z szeregiem ograniczeń, które narzuciły na siebie ludy pierwotne, u źródeł zakazów istnieje teoria, że są one konieczne, , ponieważ określone osoby i rzeczy posiadają niebezpieczną siłę, która jest przenoszona przez kontakt z naładowanym nią przedmiotem – coś jak zarażenie,

Ø       Wundt (przenosi badania nad tabu na inny grunt) dzieli zakazy tabu Australijczyków na trzy kategorie:

a)       zwierzęce, które zasadniczo polega na zakazie zabijania i spożywania danego zwierzęcia – tworzy rdzeń totemizmu,

b)       ludzkie, które jest związane z sytuacją niezwykła dla danego człowieka – młodzi mężczyźni w czasie inicjacji, kobiety w trakcie menstruacji, po porodzie, nowo narodzone dzieci, chorzy i przede wszystkim zmarli – stale używane przez dana osobę przedmioty – ubranie, narzędzia, broń – dla innych ludzi zawsze są tabu,

c)       przedmiotowe, dotyczy drzew, roślin, domów, miejscowości  - są one bardziej różnorodne i wyrażają regułę, że wszystko, co dla jakiejś przyczyny wzbudza lęk czy tez jest niesamowite, staje się przedmiotem tabu,

Ø       właściwą przyczyna powstania tabu jest jednak strach przed siłami demonicznymi, z czasem tabu uwalnia się od demonizmu i staje się autonomiczne, uzależnia się za to od przymusu obyczaju i tradycji, a w końcu przymusu prawa,

Ø       TABU STAJE SIĘ NAKAZEM, Z KTÓREGO WYRASTAJĄ NASZE KORZENIE MORALNE I PRAWA,

Ø       Wundt twierdzi, że początkowo nie było rozróżnienia na to co w tabu święte i na to co nieczyste, występowały one pierwotnie w harmonii, potem doszło do ich zróżnicowania i ostatecznie do przeciwstawienia,

PSYCHOANALIZA I TABU

Ø       Freud uznaje, że ludzie pierwotni owładnięci tabu chorują na nerwicę natręctw – CHOROBA TABU,

Ø       Podobieństwa miedzy neurotykami i ludźmi pozostającymi pod wpływem tabu:

1.       nieuzasadnioność zakazów – ich pochodzenie pozostaje zagadką, neurotycy mają nieuzasadnione przeczucie, że jeśli dotkną jakiegoś przedmiotu, to komuś z ich najbliższego otoczenia stanie się krzywda, najważniejszą czynnością jest tu akt dotknięcia i to jego najbardziej boja się pacjenci, niektóre z tych wewnętrznych zakazów łatwo zrozumieć, jeśli weźmie się pod uwagę ich cel, inne dla nas są całkowicie niezrozumiałe, nazywamy to „ceremoniałem” – obyczaje tabu wykazują nie mniejsze zróżnicowanie,

2.       natręctwo narzucania wewnętrznej potrzeby osobie pod jej wpływem,

3.       zdolność przenoszenia i wiążące się z nią niebezpieczeństwo „zarażenia”,

4.       wykonywanie czynności ceremonialnych i utworzenie przykazań, które wypływają z zakazów,

Ø       Psychoanaliza: we wczesnym dzieciństwie doznajemy rozkoszy w wyniku poznawania własnego ciała przez dotyk, gdy dorastamy aktowi temu przeciwstawia się zakaz z zewnątrz, popęd ten został wygnany do sfery nieświadomości, zarówno jednak - popęd jaki i zakaz – istnieją dalej, zostały tylko wyparte,

Ø       Główną cechą charakterystyczną konstelacji psychologicznej, która ulega utrwaleniu, można by nazwać ambiwalentnym zachowaniem jednostki wobec przedmiotu / czynności,

Ø       Wyparte w dzieciństwie popędy, stają się dla nas elementami nieświadomymi,

Ø       Badanie tabu: „dzicy” nie są nam w stanie wytłumaczyć funkcjonowania tabu w ich kulturze, ponieważ są „nieświadomi” motywów, które nimi powodują,

Ø       Tabu to pradawne zakazy, które swego czasu zostały narzucone z zewnątrz pewnemu pokoleniu ludzi pierwotnych, narzucone siłą przez poprzednie pokolenie,

Ø       Zakazy dotyczyły czynności i były przekazywane z pokolenia na pokolenie przez szacunek dla tradycji  i autorytetu rodzicielskiego i społecznego,

Ø       Ambiwalencja (dwojakość, dwuwartościowość uczuć, doznawanie jednocześnie sprzecznych uczuć i chęci w stosunku do tych samych osób, przedmiotów), która kieruje człowiekiem pierwotnym, jednocześnie nieświadomie nakłania do przekroczenia granic i powoduje lęk przed dokonaniem czynności,

Ø       NAJSTARSZYMI I NAJWAŻNIEJSZYMI ZAKAZAMI TABU SĄ DWA PODSTAWOWE PRAWA TOTEMIZMU: ZAKAZ ZABIJANIA ZWIERZĘCIA TOTEMICZNEGO I ZAKAZ STOSUNKÓW PŁCIOWYCH Z CZŁONKAMI RODU TOTEMICZNEGO,

Ø       Przyczyną tabu staje się czynność, do której mamy silna skłonność w nieświadomości, istnieje też zdolność do pobudzenia ambiwalencji człowieka i wodzenia go na pokuszenie, by przekroczył zakaz,

Ø       Potencjał jaki tkwi w tabu, zinterpretowany jako zdolność wodzenia na pokuszenie i pobudzania do naśladowania, w ten sposób tabu staje się społecznie niebezpieczne i musi być ukarane lub odpokutowane,

Ø       Owa zdolność do przenoszenia tabu jest wyrazem tego, co znajdujemy w nerwicy – trwałej tendencji nieświadomego popędu do tego, by na drodze skojarzenia przesuwać się na nowe przedmioty,

Ø       PODSUMOWANIE TEJ  CZĘŚCI: Tabu jest prastarym zakazem narzuconym z zewnątrz (przez jakiś autorytet) i skierowanym, przeciwko najsilniejszym żądzą człowieka, pragnienie przekroczenia tego zakazu istnieje dalej w nieświadomości, ludzie, którzy są posłuszni tabu mają ambiwalentny stosunek wobec tego, czego tabu dotyczy, magiczna siła tabu opiera się na wodzeniu człowieka na pokuszenie, zachowuje się ona jak zaraza, ponieważ przykład jest zaraźliwy i dlatego, że zakazana żądza zostaje przesunięta w nieświadomości na coś innego, skrucha za przekroczenie tabu – spełnia przez wyrzeczenie się – dowodzi, że wyrzeczenie leży u podstaw przestrzegania tabu,

Ø       W tej części Freud odwołuje się do badań Frazera z Złotej Gałęzi i dokonuje podziału na trzy rodzaje tabu jakim obłożeni są a) wrogowie, b) wodzowie i c) zmarli,

a)       obchodzenie się z wrogami

Nawet zabicie wroga łączy się u dzikich z przymusem przestrzegania wielu przepisów związanych z zwyczajami tabu, przepisy te dzieli się na cztery rodzaje, wymagają one: 1) pogodzenia się z zabitym wrogiem, 2) ograniczeń, 3) aktów skruchy i oczyszczenia zabójcy oraz 4) pewnych ceremonialnych rytuałów.

Na wyspie Timor po wygranej bitwie, członkowie plemienia przebłagują dusze zabitych, aby te dały im spokój i odeszły, przemawiają im niejako do rozsądku, że gdyby to oni przegrali to teraz oni nie mieli by głów i za nich odprawiano by modły.

Na Borneo ludy próbują się zaprzyjaźnić z wrogami, aby ci stali się opiekunami ich wioski, dlatego delikatnie obchodzą się z ich obciętymi głowami, aby zjednać sobie ich przychylność.

Plemiona Północnej Ameryki obchodzą nawet żałobę po zabitym i oskalpowanym wrogu, gdy ktoś tam zabije przeciwnika pogrąża się w głębokiej zadumie, jakby stracił przyjaciela.

LUDY TE SĄ OPANOWANE PRZEZ PRZESĄDNY LĘK PRZED DUCHAMI ZMARŁYCH.

b)       tabu wodzów

Królowie, władcy i kapłani maja posiadać niesamowita moc, która w zetknięciu z zwykłym członkiem plemienia może doprowadzić do jego śmierci. Moc ta chroni przywódcę przed ingerencjami innej mocy.

Nubowie w Afryce wschodniej wierzą, że można wchodzić do chaty wodza, bo to grozi śmiercią, ale jeśli odkryją lewe ramie i wódz ich w te ramię dotknie, wówczas nic im nie grozi.

Wejście w posiadanie rzeczy, która należała do wodza, a której nawet nieświadomie, użył członek plemienia prowadzi do śmierci winowajcy.

Członkowie plemienia boją się dotykać rzeczy, które mogą pozostawać pod wpływem magii tabu wodza lub króla. Pewna Maoryjka zjadła owoce z sadu, na który nałożone było tabu, gdy dowiedziała się co zrobiła, wpadła w panikę – bała się zemsty wodza – i umarła następnego dnia.

Tabu zmuszało plemiona do izolowania swoich przywódców, ale i ich ochrony, jako że byli oni kontakt z bogami i moc do nich podobną. Wódz ma sprawować boską opiekę nad swym ludem, jednak gdy nie wywiąże się z swych obowiązków zostaje zastąpiony osobą, która lepiej od niego spełni obowiązki boskiego pośrednika.

Podsumowanie:

1)       Władcom przyznaje się wielkie przywileje, które praktycznie pokrywają się zakazami tabu obowiązującymi innych.

2)       Władcy są ludźmi uprzywilejowanymi, mogą robić to, czego innym zabrania tabu. Ale mimo swej władzy są ograniczeni przez inne tabu, które nie uciska zwykłych ludzi.

3)       Przypisuje się im niezwykłe siły magiczne i tym samym lęka się kontrastu z nimi czy ich własności, z drugiej strony po tych kontaktach spodziewa się jak najbardziej dobroczynnych skutków / efektów.

4)       Król dotykając kogoś z dobra intencją, leczy i chroni. Niebezpieczne jest jedynie dotknięcie przez zwykłego człowieka króla lub czegoś, co do niego należy – przypuszczalnie dlatego, że ten akt może przypominać tendencje agresywne.

5)       Władcy przypisuje się wielką moc nad procesami natury, przy jednoczesnym poczuciu obowiązku szczególnie troskliwego chronienia go przed grożącymi mu niebezpieczeństwami, jak gdyby jego własna moc, która tyle potrafi zdziałać, nie mogła go chronić. W związku z tym wyłania się  dalsza komplikacja: w takiej postawie okazuje się brak wiary w to, że władca chce posłużyć się swą ogromna mocą dla korzyści swoich poddanych, jak również w celu ochrony samego siebie, toteż nie ufa się mu i nadzór nad nim uważa się za usprawiedliwiony.

6)       Etykieta tabu, któremu poddane jest życie władcy, służy więc całkowicie ubezwłasnowolnieniu króla, sprawowaniu opieki nad królem, chronieniu go przed niebezpieczeństwami oraz chronieniu jego poddanych przed niebezpieczeństwem, na jakie on ich naraża.

Freud dokonuje przyrównania tej nadmiernej wrażliwości na punkcie władcy do nerwicy natręctw. Nadmierny przyrost postawy uczuciowej wobec wodza prowadzi tu do zagłuszenia wrogości wobec niego – ambiwalencja uczuć jest ukryta, a rozwiązanie problemu przynosi nadmierna troska.

Wrogość wobec wodza przybiera czasem formę ceremoniału, np. dzicy Timmowie w Sierra Leone w przeddzień koronacji nowego króla biją go tak dotkliwie, że w wyniku odniesionych ran niedługo zasiada on na tronie.

Freud dokonuje przyrównania stosunku wobec wodza do MANII PRZEŚLADOWCZEJ – przypisywania danej osobie jakichś nadzwyczajnych mocy, dużego znaczenia i nieprawdopodobnej wręcz wszechmocy, aby tym łatwiej móc obciążać ją wina za cierpienia ogółu.

c)       tabu zmarłych

Zmarli są uważani za wrogów żyjących.

U Maorysów każdy kto dotknie zwłok lub bierze udział w pochówku – składaniu do grobu, zostaje wykluczony z społeczności na czas oczyszczenia. W tym czasie nie może posługiwać się narzędziami, naczyniami, ani nawet własnymi rękami, które uznane są za nieczyste. Po zakończeniu tego okresu udręki i wyobcowani, wraca on na łono społeczeństwa, ale musi on pozbyć wszystkich rzeczy, które towarzyszyły mu w tym okresie: ubrań, naczyń. Tak jak i tu, tak w wielu innych społeczeństwach jest kultywowana zasada konieczności karmienia osoby nieczystej przez druga osobę.

Kara odosobnienia spotyka też członków najbliższej rodziny zmarłego, uważa się bowiem, że duch zmarłej osoby towarzyszy im jeszcze przez pewien czas. Osoby te muszą stosować środki zaradcze, które chronić mają społeczeństwo i ich samych. Zobowiązani są do unikania członków plemienia – uważa się ich za nosicieli śmierci. Nie mogą oni, więc opuszczać swojego domostwa lub mogą wychodzić z niego jedynie pod osłona nocy – Agutajnowie. Wielkim tabu objęte jest tez wymawianie imienia osoby zmarłej. W wielu społecznościach złamanie tego zakazu uważa się za zniewagę i obrazę, karana nie mniej surowo niż morderstwo. Masajowie obchodzą ten zakaz nadając od razu po śmierci człowiekowi nowe imię, które ma być nierozpoznawalne dla jego ducha. Niektóre plemiona australijskie wypracowały system zmiany imion ludzi, którzy posiadali imię podobne lub identyczne z imieniem zmarłego, niekiedy ten zakaz dotyczy także rodziny umarłego. U wielu pierwotnych ludów sposobem na rehabilitację imienia zmarłego, było jego nadanie nowo narodzonemu dziecku, które uważano za jego reinkarnację.

Mniej dziwne wyda się to, gdy uwzględnimy fakt, że ludy pierwotne przywiązują dużą rolę do słów, podobnie jak do rzeczy.

Podobne zachowania obserwować można u neurotyków, którzy tez przywiązują wagę do słów, a szczególnie wyrazów lub nazw, które mogą się z nimi bezpośrednio wiązać. Jedna z pacjentek Freuda obsesyjnie bała się pisania swego nazwiska, ponieważ przerażała ją możliwość kradzieży części jej osobowości, przez przywłaszczenie sobie jej nazwy.

Nazwanie zmarłego po imieniu można sprowadzić do nawiązania z nim kontaktu, a kontakt taki obłożony jest surowym tabu. Dzicy obawiają się obecności i powrotu ducha zmarłego, a wypowiedzenie imienia nieboszczyka traktowane jest jak zaklęcie przywołujące. Pierwotne ludy boją się powrotu ducha w formie demona. Forma ta miała łaknąć krwi żyjących i pozbawiać ich życia dla zaspokojenia własnych potrzeb.

Ludy pierwotne uważają śmierć za największe nieszczęście, które spowodowane jest działaniem magii, przeto zmarli mają prawo być nie zadowoleni z swego stanu. Dusza ma zazdrościć żywym i dlatego zsyła na nich choroby – usiłuje ich zabić, tęskni też za krewnymi i próbuje ich do siebie przyciągnąć.

Freud uważa, że pojawienie się projekcji demona – zmarłego w naszej głowie wynika z ambiwalencji uczuć jakimi darzymy zmarłego, z jednej strony świadomy ból i strata, z drugiej nieświadome zadowolenie z czyjejś śmierci. Jest to konsekwencją uczuć jakimi darzyliśmy daną osobę za życia, chowając do niej jakieś urazy.      

Ø       Projekcja wewnętrznych spostrzeżeń na świat zewnętrzny to pierwotny mechanizm, któremu podlegają spostrzeżenia zmysłowe, toteż ma on największy udział w kształtowaniu obrazu naszego świata zewnętrznego,

Ø       Dla ludów pierwotnych istniały dwa sposoby odnoszenia się do zmarłych strach / lęk wobec zmarłych niedawno członków społeczności i szacunek dla przodków,

Ø       NERWICA I TABU:

1) tabu nie jest nerwicą, a wytworem społecznym,

2) tabu w momencie jego złamania obarcza karą osobę łamiącą zakaz, neurotyk uważa, że jeśli on złamie tabu to kara spotka kogoś z jego najbliższego otoczenia,

3) nerwica dotyczy zwykle zakazu dotykania w aspekcie seksualnym tej czynności, zaś tabu zakaz dotykania wiąże się z agresją, zawładnięciem i dochodzeniem praw własnej osoby.

INFANTYLNY NAWRÓT TOTEMIZMU

Ø      Katechizm rekigii totemistycznej:

Ø       Zygmunt Freud w Totem i tabu definiuje totem jako "zwierzę, czasami roślinę lub siłę przyrody w związku z całym rodem. To założyciel rodu, jego duch opiekuńczy i współzałożyciel", jest on symbolicznym wyobrażeniem ojca. Według psychoanalizy członkowie klanu całkowicie identyfikują się z totemem, ponieważ w podświadomości żywią przekonanie, iż ich przodkowie zjedli praojca totemu. Zakazy totemizmu związane są z zakazanymi pragnieniami edypalnymi, są pierwszymi zakazami moralnymi: zakaz zabijania zwierzęcia jest związany z chęcią wyeliminowania ojca, tabu seksualne wiąże się z chęcią fizycznego posiadania matki, głównym zakazem jest zakaz dotykania. Wstyd jest tu motorem wszelkich działań społecznych. Totemizm w rozumieniu psychoanalizy to także mechanizm powstawania nerwic, opierający się na przekonaniu, że każde pogwałcenie reguły spowoduje karę, w którym głównym mechanizmem obronnym jest przemieszczenie
Egzogamia- reguła nakazująca jednostce wybierać sobie małżonka poza grupą, do której należy. Jej przeciwnością jest endogamia. Pewne formy egzogamii mogą czasem powstawać wewnątrz społeczności endogamicznych, jako np. egzogamia rodowa. Egzogamię tłumaczy się względami biologicznymi (skutki związków między krewnymi) i społecznymi (chęć wymiany między grupami rodzinnymi),

Ø       Można rozróżnić co najmniej trzy rodzaje totemizmu:

1)       Totemizm plemienny, w którym ma udział całe plemię i który jest dziedziczony z pokolenia na pokolenie,

2)       Totem seksualny, należący do wszystkich kobiet lub mężczyzn plemienia, z wykluczeniem płci przeciwnej,

3)       Totem indywidualny, należący do jednostki i nie przechodzący na jej następców,

Ø       Totemizm jako system religijny:

a)       członkowie plemienia wybierają sobie nazwę totemu i wierzą, że od niego pochodzą, w rezultacie nie polują na zwierze totemiczne, ani nie zrywają roślin totemicznych, nie mogą także ich spożywać, przekroczenie tabu chroniącego totem, może prowadzić do choroby lub śmierci,

b)       klan niekiedy hoduje swoje zwierzęta totemiczne, w tym wypadku zmarłe zwierze jest po śmierci opłakiwane i grzebane jak najbliższy członek rodziny,

c)       plemię oczekuje od swego totemu opieki i wyrozumiałości, pojawienie się zwierzęcia totemicznego w okolicach domostwa odczytywano jako zapowiedź śmierci – duch przodka przychodził po członka plemienia,

d)       WIZERUNEK TOTEMU TOWARZYSZY CZŁONKOM PLEMIENIA W WSZELKIOEGO RODZAJU OBRZĘDACH I CEREMONIACH,

e)       społeczność plemienna w tym czasie przebiera się za swój totem i otacza się jego wizerunkami, przyodziewa się w skórę zwierzęcia, tatuuje sobie na ramieniu symbol totemiczny, związki totemiczne są silniejsze od wszystkich innych,

f)        jeśli ktoś z plemienia zabije kogoś z innego ludu, to członkowie plemienia z pod tego samego totemu, na równi z winowajca, odpowiadają za zbrodnię,

g)       przenoszenie totemu odbywało się po linii matki, nie zaś ojca,

h)       ograniczanie tabu totemicznego polega głównie na zakazie zawierania małżeństw i utrzymywania kontaktów seksualnych między członkami plemienia z pod jednego totemu,

...