Plopa – r.3.1-3.4.
Mieczysław Plopa „Psychologia rodziny. Teoria i badania.”
Rozdział 3, pkt. 3.1. – 3.4.
Rodzice a rozwój dziecka
3.1. Relacje rodzic – dziecko w ujęciu systemowym
Rozwój dzieci wymaga rozwoju strategii:
1) wychowywania dzieci
2) kierowania ich zachowaniem stosownie do „kalendarza” rozwoju
Rodzicielski styl jest determinowany przez trzy kluczowe czynniki:
1) własna rozwojowa historia rodzica i psychologiczne oraz interpersonalne zasoby
2) podmiotowe właściwości dziecka: temperament, płeć, wiek, możliwości rozwojowe
3) związane z kontekstem źródeł stresu i wsparcie dla rodziny
Rodzice i dzieci tworzą podsystem w granicach systemu rodziny. Konieczne jest zrozumienie relacji między systemem zadań a strategiami. Rodzice muszą rozwijać stosowne strategie (style rodzicielskie), aby wykonywać zadania.
Strategie rodzicielskie:
- wychowywanie
- kontrola swoich dzieci
Strategie – werbalne i fizyczne odnoszenie się do dziecka.
Rodzicielskie odrzucenie – nieobecność lub odrzucenie dziecka wyrażające się przez fizyczne i ustne wyrażanie wrogości i agresji, obojętności i zaniedbania
Rodzice muszą rozwijać rodzicielskie strategie kontrolowania swoich dzieci, aby te zachowywały się w sposób odpowiedni do wieku.
Bez względu na stadium rozwojowe dziecka i status związany z pracą matki lub status małżeński rodziców, wzorce interakcji rodzic-dziecko są głównym czynnikiem stabilizującym bądź zaburzającym rozwój podstawowych struktur psychicznych dziecka.
Relacja rodzic-dziecko definiowana jest w kategoriach postaw.
3.2. Pojęcie postawy rodzicielskiej
Pojęcie „postawa” różnie definiowane, przez definicje które:
a) istotę postawy dostrzegają w czynniku poznawczym
b) emocjonalno – motywacyjnym
c) behawioralnym
Najbardziej zasadne – połączenie tych trzech komponentów. Postawa jest nie tylko przejściowym ustosunkowaniem się jednostki, ale stosunkiem utrwalonym, powiązanym z osobowością człowieka.
POSTAWA – względnie stała organizacja czynnika poznawczego oraz uczuciowo-motywacyjnego i behawioralnego, wyznaczającego określone ustosunkowanie, wyrażające się w gotowości podmiotu do pozytywnych lub negatywnych reakcji wobec otoczenia.
POSTAWA RODZICIELSKA:
J. Rembowski – całościowa forma ustosunkowania się rodziców (osobno ojca, osobno matki) do dzieci, do zagadnień wychowawczych itp., ukształtowana podczas pełnienia funkcji rodzicielskich.
M. Ziemska – w pewnym stopniu utrwalona, nabyta struktura poznawczo-dążeniowo-afektywna, ukierunkowująca zachowanie się rodziców wobec dziecka.
Podmiot postawy rodzicielskiej – matka i ojciec
Przedmiot postawy rodzicielskiej – dziecko lub zagadnienia wychowawcze
Postawa rodzicielska zawiera 3 komponenty:
- poznawczy (pogląd na dziecko, ocena jego zachowania)
- uczuciowo-motywacyjny (wypowiedzi, ich ton, sposób ekspresji)
- behawioralny (zachowanie rodzica wobec dziecka – stosowanie kar, nagród, rozwiązywanie problemów)
Za najbardziej istotny przejaw postawy rodzicielskiej uważa się ładunek uczuciowy, który zdaniem wielu badaczy stanowi najważniejszy składnik zarówno jej rozpoznawania, jak też dokonywania pomiaru.
Postawy rodzicielskie w miarę swego kształtowania się oraz przejawiania mogą ulegać zmianie, tak jak zmienia się ich przedmiot, czyli dziecko przechodzące przez różne fazy rozwoju.
3.3. Źródła postaw rodzicielskich
Najważniejsze czynniki kształtowania się postaw rodzicielskich:
dziedzictwo z rodziny pochodzenia
uwarunkowania podmiotowe rodziców
jakość związku małżeńskiego rodziców dziecka
czynniki tkwiące w dziecku
Pozostałe:
potrzeby
informacje o przedmiotach postaw
oddziaływanie środowiska społecznego
cechy osobowości
traumatyczne doświadczenia
procesy emocjonalne
wpływ wczesnych doświadczeń
3.3.1. Dziedzictwo z rodziny generacyjnej
Dobrze funkcjonujące systemy rodziny, charakteryzujące się wysoką tolerancją dla autonomii i intymności, otwarte na szczerą, częstą komunikację, uczące brania odpowiedzialności za realizowane zadania odpowiednie do wieku, kształcące wrażliwość na potrzeby innych i okazywanie sobie nawzajem szacunku – stwarzają klimat do rozwoju zasobów koniecznych do radzenia sobie z wymaganiami rodzicielstwa.
Rodzina jest pierwszą grupą społeczną, z jaką spotyka się dziecko. W miarę rozwoju osobistego i włączania się w życie społeczne, jednostka zaczyna patrzeć przez pryzmat systemu wartości głoszonych i akceptowanych w danym środowisku. Oddziaływanie rodziny trafia na „tabula rasa” psychiki dziecięcej.
W procesie naśladowania ról rodzicielskich oraz identyfikacji z rodzicami tej samej bądź odmiennej płci, następuje interioryzacja ról rodzicielskich, które w przyszłości mogą przejawiać się podobnie w kontaktach z własnymi dziećmi.
3.3.2. Zasoby małżonków a relacje z dziećmi
Podmiotowe cechy rodziców maja związek z prezentowanymi postawami rodzicielskimi. Jednostki o określonych cechach osobowości są bardziej podatne na formowanie się u nich takich lub innych postaw rodzicielskich.
Rodzina (w tym rodzice) jest uwikłana w bogatą sieć zależności od struktur pozarodzinnych (znaczenie związku małżeńskiego, społecznych sieci rodziców, ich środowiska pracy jako krytycznych źródeł związanych z potencjalnym stresem, możliwością wsparcia w rozwiązywaniu problemów).
Dobrze funkcjonujący związek małżeński dostarcza jego uczestnikom dwóch podstawowych form wsparcia – emocjonalnego i instrumentalnego – w pełnieniu roli rodzica.
J. Belsky (1984) – rodzice, których małżeństwo jest słabej jakości, mają bardziej negatywne nastawienie do rodzicielstwa i są mniej zaangażowani i wspierający w stosunku do swoich dzieci
Istotnym źródłem wsparcia dla rodziców są interpersonalne stosunki między nimi a przyjaciółmi, krewnymi czy sąsiadami.
Dla większości rodziców równoważenie wymagań pracy, małżeństwa i rodzicielstwa przybiera formę znacznego wyzwania. Ale możliwość zapewnienia dziecku opieki na czas pracy rodzica lub wyrozumiały pracodawca mogą zmniejszać stres rodziców.
Czynnik płci: Pary muszą dojść do porozumienia w sprawie tego:
1) w jakim stopniu każdy małżonek będzie zaangażowany w pełnienie ról rodzicielskich
2) jaki będzie podział rodzicielskich obowiązków w granicach systemu rodzinnego
syndrom couvade – polega na doświadczaniu przez mężczyzn psychosomatycznych symptomów w czasie ciąży żony
Od lat 70. – większe zwrócenie uwagi na relacje ojciec-dziecko. Wg niektórych badań zajście w ciążę przez kobietę jest nie tylko formą psychologicznego kryzysu w odniesieniu do przyszłej roli matki, ale też wywiera wpływ na ojca. Mówi się o tzw. kryzysie ojcowskiej identyczności polegającej na reintegracji ról – mężczyzny, syna i ojca.
Coraz powszechniejsze są wspólne porody. Obecność ojców korzystnie wpływa na przebieg porodu: kobiety odczuwają mniejszy ból i lęk, bardziej racjonalnie angażują się w poród, zmniejsza się interwencja medyczna (np. cesarskie cięcie), która w innych okolicznościach byłaby niezbędna. Wyniki badań – ojcowie obecni przy porodzie odczuwali więcej satysfakcji z bezpośredniego kontaktu fizycznego z dzieckiem, ekstremalne uniesienie, dumę. Angażowali się też w czynności opiekuńcze oraz interakcyjne. Zmieniali też swój stosunek do żon na bardziej zaangażowany. Wzrastała wrażliwość i czułość.
→ hipoteza o istnieniu krytycznego okresu dla ojców, tj. szczególnej ich podatności na wdrukowanie motywacji do podejmowania głębszych i częstszych interakcji ze swym nowonarodzonym dzieckiem.
Dla optymalizacji rozwoju dziecka potrzebny jest kontakt zarówno z matką, jak i z ojcem. Pełnią oni w tym zakresie role komplementarne. Ojcowie bardziej angażują się w zabawę niż w czynności opiekuńcze, matki na odwrót.
Optymalny układ istnieje dla niemowlęcia gdy najbliższe otoczenie pełni dwie funkcje:
- ochraniającą, zharmonizowaną z rozwojową pojemnością niemowlęcia
- stymulującą, poprzez uczenie się nowych zdolności, zachęcającą do eksplorowania otoczenia, uczenia się świata i siebie w nim
Dziecko, które jest przywiązane do obojga rodziców, wcześniej rozwija niezależność i autonomię, uczy się zaufania do świata i własnych mechanizmów wewnętrznej kontroli.
Zakłócenie stosunków między rodzicami może spowodować nadmierny dystans emocjonalny wobec dziecka bądź zbytnią koncentrację na nim. Pretensje do małżonka mogą być przenoszone na dziecko. Czynników zakłócających integrację rodzinną, w konsekwencji doprowadzających do niewłaściwych postaw wobec dziecka, można upatrzyć również w osobach postronnych ingerujących w życie rodzinne, np. babci, teściowej itp.., czy też zbytnim angażowaniu się rodziców w sprawy zawodowe.
3.3.3. Cechy podmiotowe dziecka
Płeć: córki zachęcane do utrzymywania bliskości interpersonalnej, chłopcy – do zachowań eksploracyjnych, niezależności.
Istotnym czynnikiem jest ni tylko temperament czy inne cechy dziecka, ale to jak dobrze te cechy oddziałują wzajemnie z cechami i temperamentem rodzica. Im lepsze dopasowanie, tym większe prawdopodobieństwo prawidłowych relacji.
Dziecko jako przedmiot postawy w konsekwencji ciągłego obcowania z rodzicami może determinować ich stosunek emocjonalny do niego. Rodzice mogą mieć różne oczekiwania (płeć, wygląd, inteligencja dziecka) i niespełnienie ich może doprowadzić do niewłaściwych relacji.
3.3.4. Czynniki kulturowe a zaangażowanie rodziców w relacje z dziećmi
Współczesne rodziny charakteryzuje kulturalna i strukturalna różnorodność.
Kultura może wpływać na styl rodzicielstwa przez kształtowanie wartości, nastawień, postaw, przekonań czy celów, które rodzice wnoszą do swoich relacji z dziećmi. Ten wpływ będzie się jednak zmieniać w zależności od cech podmiotowych i sytuacji.
Style rodzicielskie są zakorzenione w kulturalnym kontekście rodziny i osądzanie stylu rodzicielskiego konkretnego rodzica jako nieprawidłowego może budzić w nim stanowczy opór z uwagi na kulturowe zakorzenienie.
3.4. Typologie postaw rodzicielskich
W porządkowaniu różnych typologii można posługiwać się różnymi kryteriami, np. źródłem informacji o postawach, liczbą wyróżnionych postaw lub też sposobem konstrukcji typologii.
Tu: za kryterium porządkujące przyjęto sposób konstrukcji (rozróżnienie na opisowe i czynnikowe typologie).
3.4.1. „Opisowe” typologie postaw rodzicielskich
M. Kenworthy – wprowadziła pojęcia: odrzucenie (rejection) i nadmierna opieka (overprotection).
M. Figge – wprowadziła trzeci wymiar – postawę neutralną, pomiędzy tymi skrajnymi
M. Fotz-Simons – wyróżniła w swoim modelu dwie pary przeciwstawnych postaw: akceptacji-odrzucenia i dominowania-posłuszeństwa.
L. Kanner – wyróżnił cztery typy postaw rodzicielskich:
akceptację i uczucie
jawne odrzucenie
perfekcjonizm
nadmierną opiekę
J. Anderson – typologia dwuwymiarowa: uczucie (affection) i dominacja (dominance)
A. Baldwin, J. Kalhorn, F. Brese – wyodrębnili 3 centralne wymiary: demokratyczne traktowanie, akceptację dziecka oraz pobłażliwe traktowanie.
W. Sewel, P. Mussen i C. Harris wyróżnili siedem oddziaływań rodzicielskich:
1) swobodne karmienie
2) swoboda toalety
3) swobodne traktowanie
4) obojętne traktowanie
5) interakcje rodzic-dziecko
6) niekarzące traktowanie
7) popieranie niezależności
D. R. Peterson wraz ze współpracownikami wyodrębnił pięć typów zachowań rodzicielskich:
1) postawa ograniczająca
2) dostosowanie
3) ciepło, akceptacja
4) agresja
L. E. Longstreth – cztery typy postaw matek:
1) ochranianie
2) ograniczanie
3) wrogość
4) przyspieszanie, mobilizowanie
P. S. Slater – dwuwymiarowy model oddziaływań rodzicielskich, przedstawia przestrzennie postawy rodzicielskie umieszczone na obwodzie koła, cztery pary biegunowo przeciwstawnych postaw:
1) pobłażliwość – surowość
2) tolerancja – brak tolerancji
3) ciepło – chłód
4) uzależnienie – separowanie się
(!!!) M. Ziemska – typologia przydatna w pracy diagnostycznej i terapeutycznej; optimum w środku skali, bieguny: nadmiar i niedomiar. Autorka wyróżniła osiem postaw naczelnych ułożonych w cztery przeciwstawne sobie pary:
1) akceptacja – odrzucenie
2) współdziałanie – unikanie
3) rozumna swoboda – nadmierne ochranianie
4) uznanie praw – nadmierne wymaganie
(tu się powinien pojawić rysunek 3.1.)
Postawa akceptująca – nieukrywanie uczuć przed dzieckiem, akceptowanie go, postawa odrzucająca – demonstrowanie negatywnych uczuć, dziecko jako ciężar
Postawa współdziałania – pozytywne zaangażowanie w sprawy dziecka, unikanie obojętności uczuciowej.
Rozumna swoboda – darzenie dziecka zaufaniem, swoboda udzielana stosownie do wieku, nadmierne ochranianie – bezkrytyczne podejście do dziecka, przesadna opiekuńczość
Uznanie praw – kontrola i dyscyplina oparta na racjonalnych postawach bez przeceniania i niedoceniania roli dziecka, nadmierne wymaganie – nieliczenie się z indywidualnością dziecka.
3.4.2. Czynnikowe typologie postaw rodzicielskich
na podstawie analizy czynnikowej
M. Roff – rodzaje zachowań rodzicielskich:
1) &...
box4u