I. ROŚLINY JEDNOLIŚCIENNE 1. WIECHLINOWATE, trawy, rodzina roślin, głównie zielnych, z klasy jednoliściennych ; ponad 4 tys. gatunków, w różnych siedliskach całej kuli ziemskiej (głównie na łąkach, stepach i sawannach); system korzeniowy wiązkowy; łodyga (zw. źdźbłem) obła, zwykle pusta, podzielona węzłami (tzw. kolankami) na międzywęźla; liście o długiej, wąskiej blaszce, z pochwą obejmującą źdźbło w węźle; kwiaty drobne, o budowie bardzo uproszczonej, wiatropylne, przeważnie obupłciowe; zebrane w kłoski, otoczone błoniastymi listkami — plewami i plewkami; kłoski są skupione w kwiatostany złożone: kłos, wiechę lub kolbę; owoc — tzw. ziarniak, o łupinie nasiennej zrośniętej z owocnią (niełupka); charakterystyczną cechą wiechlinowatych jest krzewienie się, tzn. tworzenie w dolnej części pędu korzeni przybyszowych i nowych pędów (powstaje zwarta darń); największe znaczenie gosp. mają wiechlinowate zbożowe (np. pszenica, żyto, jęczmień, owies, proso, kukurydza, ryż, sorgo) i wiechlinowate pastewne (np. życica, wiechlina, kostrzewa, tymotka, wyczyniec, kupkówka); w krajach strefy międzyzwrotnikowej różnorodne zastosowanie mają drzewiaste gatunki bambusa, uprawia się też trzcinę cukrową. WIECHLINOWATE ZBOŻOWE PSZENICA obejmuje ok. 20 gat. dzikich i uprawnych roślin zielnych, pochodzących z pd.-zach. i środk. Azji. Pszenica oprócz jęczmienia jest najstarszym zbożem chlebowym; obecnie uprawa pszenicy na ziarno (mąka, kasze) jest rozpowszechniona na wszystkich kontynentach i zajmuje pierwsze miejsce w świat. produkcji zbóż. Wśród uprawnych gat. i podgatunków pszenicy największe znaczenie gosp. ma pszenica zwyczajna, wykształcająca kilka źdźbeł o wys. 80–130 cm; roślina zasadniczo samopylna; kwiatostan — kłos złożony z kłosków osadzonych po obu stronach niełamliwej osadki kłosowej; kłosek okryty 2 plewami, otaczającymi przeważnie 5 kwiatków, z których 2–4 wykształcają ziarno; każdy kłosek objęty jest plewką górną i dolną — często zakończoną ością; ziarniak zaokrąglony, nie zrośnięty z plewkami, łatwo się wymłaca. W obrębie pszenicy zwyczajnej wydziela się odmiany botaniczne różniące się ościstością, barwą kłosa i ziarna (białe lub czerwone); liczne odmiany rolnicze, ozime i jare, różnią się zarówno cechami morfologicznymi, fizjologicznymi, jak i właściwościami rolniczymi-użytkowymi, np. wczesnością, zimotrwałością, odpornością na wyleganie i choroby, zawartością w ziarnie białek glutenotwórczych (11–18%) warunkujących wartość wypiekową mąki. Oprócz pszenicy zwyczajnej dość powszechna jest uprawa pszenicy twardej, o przekroju ziarna szklistym i znacznej zawartości białka (pszenica makaronowa); sporadycznie są uprawiane: pszenica samopsza, i pszenica płaskurka gatunek o ościstym kłosie i łamliwej osadce kłosowej, rozpadającej się w czasie młocki na człony z kłoskami; zazwyczaj jedno ziarno w kłosku; jedna z najstarszych form pszenicy, obecnie uprawiana jako jara w Egipcie i niektórych krajach śródziemnomorskich, ponadto pszenica angielska, pszenica polska, pszenica perska, także orkisz, oraz pszenica zbitokłosa. Pszenica wymaga gleby w dobrej kulturze, o odczynie obojętnym i silnego nawożenia mineralnego. ŻYTO obejmujący kilkanaście gat. jednorocznych i wieloletnich roślin zielnych; żyto zwyczajne, pochodzące z Azji Mniejszej, obejmuje znaczną część podgatunków rosnących jako chwasty w uprawach zbóż; najważniejszym gospodarzem podgatunku jest żyto uprawne roślina jednoroczna, wys. do 2 m; kłos ościsty o niełamliwej osadce kłosowej, kłoskach dwu-, trzykwiatowych (2 kwiatki płodne); ziarniak nie jest zrośnięty z plewką, łatwo się wymłaca; żyto jest rośliną wiatropylną, obcopylną, samo sterylną. Ze skrzyżowania żyta zwyczajnego z żytem górskim (występuje w krajach śródziemnomorskich i w Azji) pochodzi tzw. krzyca, uprawiana sporadycznie jako wieloletnia roślina pastewna; ponadto uprawia się mieszańce hodowlane pszenicy i żyta uprawnego pszenżyto (sztucznie wyhodowane zboże; powstaje w wyniku zapylenia pszenicy pyłkiem żyta, a następnie podwojenia w mieszańcu ilości chromosomów; w porównaniu ze zwykłymi mieszańcami pszenicy i żyta p. odznacza się dobrą płodnością i plennością, zawiera o ok. 4% więcej białka niż pszenica, ma mniejsze od niej wymagania glebowe; w Polsce wzrost zbiorów pszenżyta jest związany z wprowadzaniem plennych odmian hod. oraz zwiększaniem powierzchni uprawy.) . Uprawne żyto jest typową wtórną rośliną uprawną, powstałą z chwastu towarzyszącego polom pszenicy. JĘCZMIEŃ z podrodziny jęczmieniowatych; obejmuje jednoroczne lub wieloletnie rośliny zielne (wg różnych autorów od 18 do 30 gat.); źdźbło wys. 60–100 cm; liście lancetowate, dość szerokie; kłos ma na każdym wcięciu osadki kłosowej po 3 wąskie, jednokwiatowe kłoski, o drobnych plewach i dużych ościstych plewkach. Rozróżnia się jęczmienie dwurzędowe (2 boczne kłoski płonne, środk. płodny) oraz jęczmienie wielorzędowe (wszystkie 3 kłoski płodne); owocem jest wydłużony ziarniak, ze zredukowaną osadką kłoska, zrośnięty z plewkami, z wyjątkiem form jęczmienia nagiego (orkisz). W Polsce rosną dziko 2 gatunki: jęczmień płonny i jęczmień żytni o łamliwych osadkach kłosowych. Formy uprawne jęczmienia pochodzą prawdopodobnie od 2 dzikich gatunków azjatyckich: Hordeum spontaneum, dwurzędowego, oraz Hordeum agriocrithon, wielorzędowego; ze względu na dużą różnorodność ich systematyka nie jest całkowicie ustalona; powszechnie są uznawane za jeden gat. — jęczmień uprawny lub za 2 gat.: jęczmień dwurzędowy i jęczmień wielorzędowy,. W obrębie jęczmieni dwurzędowych i wielorzędowych rozróżnia się odmiany botaniczne, m.in. na podstawie zbitości kłosa; np. u jęczmieni dwurzędowych: var. zeocrithon, tzw. karasek, o kłosach zbitych; var. erectum, dwujniak wyprostowany, płaskurek, o kłosach średniozbitych; var. nutans, tzw. jęczmień zwisły, o kłosach luźnych; wśród jęczmieni wielorzędowych wydziela się m.in. formy 6-rzędowe oraz 4-rzędowe. Jęczmień, zapewne najstarsza roślina uprawna, znany już w okresie neolitu, uprawiany głównie jako zboże chlebowe. OWIES, Avena obejmuje 7 gat., wg niektórych klasyfikacji do 30 gat. samopylnych roślin jednorocznych lub wieloletnich, pochodzenia azjat.; kwiatostan — wiecha o kłoskach dwu- lub kilkukwiatowych, otulonych wielkimi plewami. Największe znaczenie gosp. ma owies zwyczajny jednoroczna roślina jara, wys. 60–150 cm, w Polsce czwarte zboże pod względem powierzchni uprawy (o niewielkiej tendencji spadkowej); ponadto owies szorstki, owies nagi (oba gat. sporadycznie uprawiane w Polsce), oraz owies bizantyjski; jako chwast zbożowy rośnie owies głuchy. Owies ma duże wymagania pokarmowe i wilgotnościowe, odznacza się znaczną zdolnością przyswajania trudno dostępnych składników gleby. PROSO obejmuje kilka gat. roślin jednorocznych lub wieloletnich. Jedną z najstarszych roślin zbożowych jest proso zwyczajne jednoroczna roślina jara, w zasadzie samopylna; źdźbło, wys. do 1,5 m, oraz liście owłosione; kwiatostan — wiecha zwisła, rozpierzchła lub wyprostowana, o kłoskach jednokwiatowych, okrytych 3 plewami; owoc — prawie kulisty ziarniak zrośnięty z plewkami; powszechnie uprawiane we wsch. Europie oraz wsch. i pd.-wsch. Azji na ziarno (do wyrobu kaszy jaglanej), też jako roślina pastewna; ponadto uprawia się w pd. Afryce, na Madagaskarze, w Ameryce Pd. i na pd. Ameryki Północnej proso olbrzymie wieloletnią, cenną roślinę pastewną, wys. do 2 m; na Płw. Indyjskim i na Cejlonie na konsumpcyjne ziarno. PROSO WĘGIERSKIE (MOHAR) jednoroczna roślina pastewna, wys. do 1 m; kwiatostan — krótka, cylindryczna, oścista wiecha; ziarno pastewne, rzadziej konsumpcyjne; m. jest b. odporny na suszę, rozpowszechniony na pd. eur. części Rosji, na Węgrzech, w Australii, Niemczech i Francji; plon zielonej masy 15–20 t z ha, ziarna 1–1,4 t z ha. PROSO JAPOŃSKIE (PAJZA) chwastnica zbożowa, jednoroczna roślina zbożowa, wys. do 1,5 m, liście lancetowate; kwiatostan — gałęzistopalczasta wiecha; uprawiana na kaszę gł. w Indiach, Chinach, Korei, Japonii, jako roślina pastewna — w Ameryce Pn., rzadziej w Europie; jest też chwastem. KUKURYDZA podrodziny prosowatych, pochodząca z Meksyku, w stanie dzikim nie znana; źdźbło wys. 0,5–2,5 m (niekiedy do 5 m); roślina jednopienna, rozdzielnopłciowa, wiatropylna; kwiatostany męskie — wiechy, osadzone na wierzchołkach źdźbeł, żeńskie — kolby, w pochwach dolnych liści; kłoski żeńskie dwukwiatowe, kwiatki z b. długą szyjką słupka; ziarniaki barwy białej, żółtej, czerwonej, brunatnej lub ciemnofioletowej. Największe znaczenie gosp. mają następujące odmiany: kukurydza twarda (kukurydza zwykła o ziarnie gładkim szklistym; jako roślinę pastewną uprawia się kukurydzę koński ząb o ziarnie spłaszczonym, z wgłębieniem na wierzchołku; daje bardzo dużą ilość zielonej masy; kukurydza cukrowa o ziarnie pomarszczonym, wewnątrz szklistym, uprawiana jako warzywo (do wyrobu konserw, mrożonek); kukurydza pękająca z 2 formami: kukurydza ryżowa i kukurydza perłowa. Kukurydza jest rośliną krótkiego dnia, ciepłolubną, wrażliwą na przymrozki wiosenne i jesienne; wysokie wymagania klimatyczne ograniczają dobór mieszańców kukurydzy przydatnych do uprawy w Polsce; możliwa jest jedynie uprawa odmian o wczesnym okresie dojrzewania. RYŻ SIEWNY z reguły roślina samopylna, pochodząca z pd.-wsch. Azji, w uprawie jednoroczna; ryż wytwarza kilka źdźbeł, wys. 60–150 cm; kwiatostan — rozgałęziona wiecha mająca na każdym odgałęzieniu kilka jednokwiatowych kłosków; ziarniaki zrośnięte z plewkami; ryż jest znany w uprawie od ponad 5 tys. lat; rozpowszechniony na obszarach tropikalnym i subtropikalnym Azji, Afryki, w pd. i pd.-zach. Europie; spotykany w górach, np. w Himalajach do wys. 2000 m n.p.m.; zajmuje drugie miejsce (po pszenicy) w światowej uprawie zbóż; ziarno konsumpcyjne traci w procesie przemiału większość białka, tłuszczów, soli miner. i witamin; jest spożywane w postaci kaszy, ryżu preparowanego (dętego), płatków i mąki; służy także do wyrobu napojów alkoholowych (arak, sake); ze skrobi ryżowej wyrabia się m.in. puder kosmetyczny, krochmal; słoma służy jako pasza, do wyplatania mat, do wyrobu papieru (zwł. wysokogatunkowych bibułek papierosowych). Ryż siewny ma duże wymagania wilgotnościowe i cieplne. SORGO roślina obejmująca ok. 30 gat. roślin zielnych, pochodząca z Afryki; kilka gat. jednorocznych, objętych wspólną nazwą Sorghum vulgare, należy do roślin najdawniej uprawianych, rozpowszechnionych w rejonach zbyt suchych lub zbyt gorących dla innych roślin; łodygi wys. 0,5–4 m; kwiatostan — wiecha (dł. 10–50 cm), o kłoskach okrytych skórzastymi plewami, jednokwiatowych; na ziarno do celów spożywczych i przemysłowych (mąka, kasza, krochmal, spirytus) oraz pastewnych są uprawiane formy: sorgo murzyńskie, zw. durrą, sorgo japońskie, zw. gaolianem (kaolianem), sorgo zwisłe, zw. dżugarą, sorgo cukrowe, zw. dochną; u sorgo cukrowego zastosowanie spożywcze i pastewne mają także łodygi zawierające 8–18% cukru; na zieloną paszę jest uprawiane sorgo sudańskie (trawa sudańska); sorgo zajmuje 5 miejsce (po pszenicy, ryżu, kukurydzy i jęczmieniu) w świat. produkcji zbóż, a w dużej części Afryki i Azji jest najważniejszym zbożem konsumpcyjnym. WIECHLINOWATE PASTEWNE ŻYCICA rodzaj z rodziny obejmujący ok. 10 gat. jednorocznych, dwu- lub wieloletnich roślin stref umiarkowanych; kwiatostan — dwurzędowy, spłaszczony kłos o kłoskach wielokwiatowych. W Polsce rośnie 6 gat., jako chwasty: życica lnowa, życica roczna (w zbożach), o właściwościach trujących; cennymi gat. pastewnymi są: życica trwała zw. rajgrasem angielskim, luźnokępowa, niska trawa wieloletnia, pastwiskowa, uprawiana także w polowych mieszankach pastewnych, nadto stosowana do obsiewania trawników; życica wielokwiatowa zw. rajgrasem włoskim, 2–3-letnia trawa łąkowa, daje plon bardzo dobrej paszy (ok. 10 t z ha); w uprawie polowej rozpowszechnione są także: życica oldenburska dwuletnia oraz życica westerwoldzka jednoroczna. WIECHLINA rodzaj z rodziny obejmujący ok. 300 gat. roślin najczęściej trwałych, występujących we wszystkich strefach klimatycznych; kwiatostan — wiecha, liście płaskie; w Polsce rośnie dziko ponad 20 gat., najpospolitsza wiechlina roczna wys. do 30 cm, jest bardzo odporna na deptanie; wiele gat. dostarcza wartościowej paszy, m.in. wiechlina łąkowa luźnokępowa, rozłogowa, wys. ok. 0,8 m, uprawiana jako podstawowa trawa pastwiskowa i łąkowa, stosowana też do obsiewu trawników i terenów sport.; wiechlina błotna luźnokępowa, wys. do 1 m, cenny składnik runi łąk, zwł. wilgotniejszych. KOSTRZEWA rodzaj z rodziny obejmujący ok. 300 gat. roślin wieloletnich; kwiatostan — wiecha; w Polsce rośnie dziko ponad 20 gat.; cennymi trawami pastewnymi łąk i pastwisk są: kostrzwewa łąkowa, wys. do 1,5 m, luźnokępowa, obficie ulistniona, oraz kostrzewa czerwona wys. do 0,7 m, z rozłogami lub bez (kępowa), przydatna także do obsiewu na suchszych trawnikach, boiskach; kostrzewa trzcinowa o grubym źdźble, wys. do 1,6 m i szerokich liściach, rośnie w siedliskach wilgotniejszych; kostrzewa owcza wys. do 40 cm, kępowa, o szczeciniastych liściach, pospolita zwł. na terenach podgórskich, a także na ubogich łąkach i pastwiskach. TYMOTKA rodzaj z rodziny obejmuje ok. 20 gat. roślin trwałych lub jednorocznych spotykanych w różnych strefach klim.; w Polsce rośnie 5 gat.; cenną pastewną trawą na łąkach i pastwiskach, także w mieszankach polowych jest tymotka łąkowa wys. do 1,6 m, o kłosokształtnej, szorstkiej wiesze, luźnokępowa. WYCZYNIEC rodzaj z rodziny obejmuje ok. 60 gat. roślin trwałych lub jednorocznych, rosnących w umiarkowanych i chłodnych strefach obu półkul; kwiatostan — kłosokształtna wiecha; w Polsce rośnie 5 gat.; wartościową, trwałą trawą pastewną luźnokępową, rozłogową jest wyczyniec łąkowy zw. lisim ogonem, wys. do 1,4 m, o miękkiej wiesze; pospolity na naturalnych łąkach w dolinach rzecznych, okresowo zalewanych (łęgi), także uprawiany w mieszankach łąkowych. KUPKÓWKA rodzaj z rodziny obejmujący 5 gat. roślin wieloletnich; kwiatostan — wiecha; w Polsce rosną 2 gat. traw kępowych: kupkówka pospolita wys. ponad 1 m, bogato ulistniona, cenna trawa łąkowa i pastwiskowa, oraz rzadko występująca kupkówka Aschersona niższa od poprzedniej, niekiedy z rozłogami. 2. AREKOWATE, palmy rodzina roślin drzewiastych z klasy jednoliściennych ; ok. 1500 gatunków, głównie w strefie międzyzwrotnikowej i podzwrotnikowej (w pd. Europie — karłatka); pień zwykle typu kłodziny (prosty, nierozgałęziony), wysoki i smukły (np. u palmy kokosowej do 30 m wys.), z bliznami po opadniętych liściach, na wierzchołku z pióropuszem olbrzymich (do kilkunastu m dł.), sztywnych, pierzastych lub wachlarzowatych liści; niektóre palmy mają pokrój krzewów (np. chamerops) lub pnączy (np. rotang); palmy są najczęściej roślinami jednopiennymi, o kwiatach rozdzielnopłciowych, drobnych, zebranych w duże wiechy lub kolby, zapylanych przez wiatr lub owady; owoc — jagoda, pestkowiec lub orzech — u niektórych gat. b. duży (np. u palmy seszelskiej do 60 cm średnicy). Palmy mają ogromne znaczenie gosp.; dostarczają m.in. owoców (np. palma daktylowa, kokosowa), nasion na olej (np. olejowiec), jadalnej mączki z rdzenia pnia (np. sagownica), soku na wino (tzw. winne palmy), liści na włókno (np. rafia, atalia); wiele palm (np. feniksa, howeę, latanię, liwistonię, palmę król.) uprawia się jako rośliny ozdobne. Drewno jest lekkie, twarde, elastyczne, odporne na wilgoć, bywa używane jako budulec oraz na sprzęty i narzędzia. W stanie kopalnym palmy są znane już z górnej kredy. PALMA KOKOSOWA jedyny gat. rodzaju Cocos pochodzi z pd.-wsch. Azji; obecnie wyłącznie uprawiany w całej strefie międzyzwrotnikowej (gł. na wybrzeżach) dla cennych owoców; liście pierzaste; kwiaty rozdzielnopłciowe, owado- i wiatropylne, zebrane w duże wiechy; owoc (tzw. orzech kokosowy) wielkości głowy ludzkiej, o masie do 8 kg; jest to jednoliścienny pestkowiec o gładkiej, cienkiej okrywie i grubej, włóknistej śródowocni (mezokarp); wnętrze młodego nasienia wypełnia biały, słodki, orzeźwiający płyn, zw. mlekiem kokosowym; wewn. ściankę dojrzałego nasienia wyścieła gruba, biała warstwa bielma, która po wysuszeniu daje ® koprę ; z owocni otrzymuje się kokosowe włókno; drewno kokosowca jest materiałem bud. i stolarskim (m.in. do wyrobu łodzi); liści używają krajowcy do krycia dachów i na plecionki; z soku, otrzymanego przez nacięcie kwiatostanów, produkuje się syrop, cukier, wódkę i wino; kokosowiec uprawia się gł. na wybrzeżach Azji Pd.-Wsch., na Archipelagu Malajskim i w Oceanii. CHAMEROPS karłatka, palmiczka, karłowata, krzewiasta palma o liściach wachlarzowatych; jeden z 2 eur. gat. palm (zach. część basenu M. Śródziemnego); roślina ozdobna (mieszkania i szklarnie); z liści — włókno do materaców i mebli. ROTANG WŁAŚCIWY trzcinopalma, Calamus rotang, pnąca się, kolczasta palma, pochodząca z pd. Indii i Cejlonu; liście pierzaste; łodygi cienkie, giętkie, kolczaste (zw. trzciną hiszp. lub ind.), dł. do 100 m, używane na laski, plecione meble itp. DAKTYLOWIEC WŁAŚCIWY, palma daktylowa jest jedną z najstarszych roślin uprawnych, w stanie dzikim nieznana, charakterystyczna roślina oaz pustynnych, jej owoce — daktyle, są wykorzystywane na Bliskim Wschodzie od 4(7) tys. Lat; ok. 5000 odmian, uprawia się w suchych regionach Afryki i Azji oraz w Kalifornii i pd. Hiszpanii; dojrzałe daktyle są pomarańczowo-brązowe; rozróżnia się daktyle miękkie (ok. 70% cukrów, 2–5% tłuszczów i 2–3% białek), jadane świeże, suszone, prasowane i w przetworach, oraz daktyle półtwarde i twarde (dużo skrobi), spożywane lokalnie w krajach arab., przerabiane na mąkę i paszę; świat. produkcja daktyli przekroczyła 1992 3,5 mln t; z soku otrzymywanego z naciętej kłodziny robi się wino, z liści — plecionki; w uprawie jako ozdobne drzewa alejowe i żywopłotowe także inne gatunki daktylowca, np. daktylowiec kanaryjski, z W. Kanaryjskich, o niższej i grubszej kłodzinie (w Polsce w szklarniach i jako roślina doniczkowa); na zach. wybrzeżu Krety rośnie daktylowiec Teofrasta, , druga obok chameropsa palma europejska. 3. CEBULOWE ROŚLINY OZDOBNE, byliny ozdobne należące do klasy jednoliściennych, wytwarzające pod ziemią cebulę, będącą skróconym pędem z mięsistymi, zapasonośnymi liśćmi, często okrytą łuskami. Do cebulowych roślin ozdobnych należą m.in.: cebulica, galtonia, hipeastrum, hiacynt, ismena, kosaćce cebulowe, lilia, narcyz, nerine, przebiśnieg, śnieżnik, szafirek, tulipan. Cebulowe rośliny ozdobne obejmują także gat., których zgrubienie łodygi tworzy podziemną bulwę, przeważnie okrytą zeszłorocznymi suchymi listkami, lub bulwocebulę ; są to: begonia bulwiasta, cyklamen, frezja, krokus, krokosmia, mieczyk, tritonia, tygrysówka, zimowit; cebulowe rośliny ozdobne są uprawiane na kwiaty cięte w gruncie i w szklarni, także sadzone na rabatach bylinowych, kwietnikach, jako rośliny sezonowe lub trwałe. ROŚLINY CEBULOWATE HIACYNT wyrastające z piętki cebuli długie, równowąskie liście są rozetowato skupione wokół mięsistego pędu kwiatostanowego; na jego szczycie są zebrane w gronach dzwonkowate kwiaty, niebieskie, białe, różowe, rzadziej żółte i czerwone, silnie pachnące; liczne odmiany reprodukuje się w gruncie; wykopane w czerwcu największe cebule po poddaniu różnym zakresom temperatur (preparowanie), są używane do pędzenia w szklarni, w doniczkach w okresie zimowym; ponadto są sadzone w ogrodach, wówczas kwitną wiosną; po letnim przechowywaniu cebule sadzi się na zagonach; wymagają zabezpieczenia przed mrozem. LILIA ponad 70 gat. występujących na półkuli pn.; liście równowąskie, lancetowate lub owalne, zwykle w okółkach; kwiaty duże, b. okazałe, kształtu lejkowatego, kielichowatego lub dzwonkowatego, różnej barwy, zwykle wonne. W Polsce głównie lilia złotogłów o kwiatach brudnoróżowych, plamistych, zwisających; częsta w lasach górskich (gł. w Sudetach i Karpatach), rzadsza na niżu; chroniona; na Podkarpaciu jest często stosowanym lud. motywem dekor. (tzw. leluja); bywa też sadzona w ogródkach jako roślina ozdobna. Wiele gatunków lilii uprawia się na kwiat cięty i sadzi na rabatach, m.in. lilią białą (pochodzącą z obszaru śródziemnomor.), lilią królewską (z zach. Chin) — oba gat. o kwiatach białych, wonnych. NARCYZ ok. 25 gat. bylin cebulowych, występujących w krajach śródziemnomor. i w Azji; kwiaty zwykle pachnące, z przykoronkiem w środku, do czasu rozwinięcia się chronione żółtawą pochwą; rośliny ozdobne, rozpowszechnione w ogrodach, na kwietnikach lub przyspieszane w okresie jesienno-zimowym pod osłonami, na kwiaty cięte; najdawniej i najczęściej są uprawiane: narcyz biały o kwiatach białych, z krótkim, czerwonym przykoronkiem, oraz narcyzy trąbkowe, pochodzące od gat. Narcissus pseudonarcissus, o kwiatach żółtych, z długim przykoronkiem (trąbką), niewłaściwie zw. żonkilami; ponadto gat. i mieszańce mające po kilka kwiatów na łodydze, np. żonkil (właściwy), mieszańce tazetta, pochodzące od gat. Narcissus tazetta, i in.; ponad 10 tys. odmian, różniących się m.in. wielkością, kształtem, barwą i wypełnieniem kwiatów, dla celów prakt. łączy się w 12 grup; najważniejsze z nich to: narcyzy trąbkowe, narcyzy wielkoprzykoronkowe, narcyzy drobnoprzykoronkowe, narcyzy pełne, mieszańce tazetta, mieszańce poeticus; pozostałe grupy odmian pochodzą od gat. Narcissus triandrus, Narcissus cyclamines, Narcissus jonquilla i in. PRZEBIŚNIEG cebulowa bylina z rodziny amarylkowatych obejmująca 11 gat., w Europie i zach. Azji; liście wąskie, odziomkowe; kwiaty białe, z zieloną plamką na wewn. listkach okwiatu; w Polsce (lasy liściaste, zarośla, łąki), gł. w Karpatach i pd. części Niżu Polskiego; śnieżyczka przebiśnieg wys. do 30 cm; zwiastun wiosny (zakwita w lutym); chroniona; osiąga w Polsce, podobnie jak śnieżyca , pn. granicę występowania; sadzona też jako ozdobna. SZAFIREK ok. 40 gat., gł. w obszarze śródziemnomor. i zach. Azji; liście odziomkowe, równowąskie; kwiaty dzbanuszkowate, zebrane w grona; w Polsce (gł. na wyżynach) 4 gat. (prawdopodobnie zdziczałe), najczęstszy szafirek drobnokwiatowy o kwiatach niebieskich (kwitną wczesną wiosną); uprawiany na rabatach, trawnikach i na kwiat cięty. TULIPAN ponad 100 gat. bylin cebulowych, występujących gł. w Azji, częściowo w Europie i pn. Afryce; cebula jajowata, jednoroczna, pokryta suchą łuską; liście eliptycznolancetowate, siedzące, z woskowym nalotem; kwiaty pojedyncze, rzadziej zebrane w kilka na pędzie. W Polsce na łąkach i w zaroślach rośnie tulipan dziki o kwiatach żółtych. Do Europy cebule tulipana sprowadzono 1554 z Turcji; obecnie tulipany są uprawiane gł. na kwiaty cięte w gruncie i pędzone pod osłonami, także jako rośliny rabatowe; kilkanaście tys. odmian tulipanów ogrodowych, różniących się m.in. wysokością roślin, barwą i kształtem kwiatów, dla celów prakt. jest sklasyfikowanych w 14 grupach; do najważniejszych należą: tulipan triumf, mieszańce Darwina, tulipany pojedyncze wczesne, tulipany pełne późne (piwoniowe), tulipany Mendla, tulipany pojedyncze późne, tulipany Rembrandta, tulipany papuzie, tulipany liliokształtne; pozostałe, określane jako tulipany botaniczne, obejmują gat., m.in. Tulipa kaufmanniana, Tulipa fosteriana, Tulipa greigii; krajem przodującym w hodowli tulipanów, produkcji cebul i ich eksporcie jest Holandia. ROŚLINY Z BULWĄ BEGONIA, ukośnica, Begonia, rodzaj z rodziny ukośnicowatych; kilkaset gat. roślin zielnych lub krzewów, występujących w tropik. lasach Azji, Afryki, Ameryki Środk. i Pd.; liście asymetryczne, mięsiste, często barwne; kwiaty rozdzielnopłciowe, różnej barwy (od białej, różowej do ciemnoczerwonej) zebrane w wiechowate lub baldachowate kwiatostany; w uprawie liczne gat. ozdobne, mieszańce i odmiany: na rabatach begonia wiecznie kwitnąca (begonia trwała), Begonia semperflorens, lub begonia bulwiasta , Begonia tuberhybrida; ze względu na okazałe kwiaty jako doniczkowe są uprawiane gat. mieszańcowe: Begonia lorraine (kwitnie jesienią) i Begonia elatior (kwitnie zimą); dekor. pokrój ogólny lub dekor. liście mają begonia królewska, Begonia rex , begonia metaliczna, Begonia metalica, oraz gat. Begonia acantifolia, Begonia corralina, Begonia maculata, Begonia diadema i in.; begonia jest rozmnażana z sadzonek liściowych, pędowych i przez wysiew nasion. CYKLAMEN, fiołek alpejski rodzaj z rodziny pierwiosnkowatych; obejmuje ok. 18 gat. niskich bylin pochodzących z górzystych rejonów Azji Mniejszej i środk. Europy; liście długoogonkowe, sercowate oraz kwiaty białe, różowe lub czerwone, osadzone pojedynczo na szypułkach, wyrastają bezpośrednio z bulw. Najważniejszym gat. ozdobnym jest cyklamen perski uprawiany pod osłonami, w doniczkach i na kwiaty cięte w okresie jesienno-wiosennym; oprócz odmian i ras wielko- i średniokwiatowych o długim cyklu uprawy, coraz częściej wprowadza się cyklameny miniaturowe, obficie kwitnące i o znacznie skróconym cyklu produkcji. SZAFRAN, krokus bulwiasta bylina z rodziny kosaćcowatych; ok. 70 gat., gł. w górach obszaru śródziemnomor.; liście odziomkowe, wąskolancetowate; kwiaty duże, kielichowate; w Polsce szafran Heuffela (połoniny Karpat Wsch.) i szafran spiski chroniony (hale i pastwiska, gł. Tatr i Babiej Góry) — gat. o kwiatach liliowych, dł. do 4 cm (kwitną wczesną wiosną); z gat. obcych uprawia się jako ozdobne (gł. na trawnikach): szafran wiosenny oraz szafran uprawny — kwitnący fioletowo (w jesieni), dawniej uprawiany też dla pomarańczowożółtego proszku, zw. także szafranem, otrzymywanego z roztartych pręcików i znamion słupka (przyprawa, barwnik, surowiec leczniczy), zawierającego ok. 50% barwników (gł. krocyna) i 0,3–2% olejku eterycznego. MIECZYK, Gladiolus, rodzaj z rodziny kosaćcowatych; ok. 90 gat. bylin z podziemnymi bulwocebulami, występujących w Europie, Azji Mniejszej i Afryce; w Polsce, na mokrych łąkach rosną dziko 3 gat.; liście mieczowate; kwiaty grzbieciste, lejkowate w jednostronnym gronie na szczycie długiej łodygi, wyrastającej spomiędzy liści; powszechnie uprawiane w ogrodach mieczyki ogrodowe, tzw. gladiole, są wielokrotnymi mieszańcami, określanymi jako Gladiolus hybridus hortorum ; liczne odmiany różnią się wysokością, terminem kwitnienia, wielkością, kształtem i barwą kwiatów (niekiedy prążkowanych lub plamistych), także zastosowaniem (na rabaty, kwiaty cięte). FREZJA rodzaj z rodziny kosaćcowatych; obejmuje 3 gat. bylin pochodzących z pd. Afryki; łodyga zgrubiała u nasady w bulwę; liście sztywne, mieczowate; pęd kwiatostanowy zakończony groniastym, pachnącym kwiatostanem, odgiętym od osi pod kątem prostym; na kwiaty cięte, w szklarniach, pod osłonami, są uprawiane mieszańce, objęte nazwą frezja ogrodowa; liczne odmiany (ponad 200) o kwiatach pojedynczych lub pełnych, różnej barwy, są rozmnażane z bulwek preparowanych. II. ROŚLINY DWULIŚCIENNE 1. DRZEWO roślina wieloletnia drzewiasta o silnie zdrewniałym pędzie głównym (pień); pędy boczne tworzą koronę; pokrój drzewa jest cechą gatunkową, zależy jednak także od warunków ekol. jego wzrostu; d. występują gł. wśród roślin nagonasiennych iglastych (drzewa iglaste) i okrytonasiennych dwuliściennych (drzewa liściaste); są też drzewiaste tropik. paprocie, sagowce, nieliczne jednoliścienne (palmy) i in.; gł. część masy drzewa stanowi wtórne drewno ; długowieczność i wysokość drzewa jest różna u różnych gat.; do najstarszych i najwyższych zalicza się sekwoje (do 5 tys. lat i 130 m wys.) 2. KRZEW roślina trwała, wys. 0,5–5 m, z pędami zdrewniałymi, rozgałęziającymi się tuż nad lub pod powierzchnią ziemi na wiele równorzędnych pędów; nie wykształca wyraźnego, jednego pnia; do krzewów należą liczne krzewy leśne i parkowe, np. leszczyna, czeremcha, głóg, lilak, róża, jaśminowiec; istnieją różne formy pośrednie między krzewami a drzewami; krzewy o drewniejącej tylko dolnej części pędów są zw. półkrzewami, np. ruta, żarnowiec. KRZEWY LEŚNE I PARKOWE LESZCZYNA rodzaj z rodziny leszczynowatych; obejmuje ok. 10 gat. drzew lub wysokich krzewów występujących w Eurazji i Ameryce Pn.; liście jajowate lub okrągłe, piłkowane; kwiaty wiatropylne, rozdzielnopłciowe: męskie — w zwisających kwiatostanach kotkowatych, żeńskie — po 2, ukryte w pączkach; owoc — jadalny, jednonasienny orzech, otoczony liściastą okrywą; orzechy używane w cukiernictwie, także do wyrobu oleju. W Polsce, w lasach i zaroślach, występuje leszczyna pospolita krzew do 8 m wys., sadzony także na niewielką skalę w ogrodach, ze względu na owoce, zw.orzechami laskowymi; drewno lekkie, giętkie, używane m.in. na obręcze do beczek; z pędów wyrabia się laski, wędziska itp., z węgla — pałeczki rysunkowe; rzadko, gł. w parkach zach. Polski, uprawia się leszczynę turecką drzewo do 25 m wys., pochodzące z pd.-wsch. Europy i pd.-zach. Azji; ma b. regularną, stożkowatą koronę i smaczne owoce; jej drewno o różowym odcieniu bywa stosowane w meblarstwie i na wyroby artystyczne; w Turcji, w rejonie Kaukazu i w USA oraz krajach śródziemnomor. uprawia się odmiany wielkoowocowe, należące gł. do leszczyny pontyjskiej, czyli zellerówki i leszczyny południowej, czyli lambertowskiej. Światowa produkcja orzechów laskowych wynosi ok. 450 tys. t rocznie. RÓŻA rodzaj z rodziny różowatych, obejmuje ok. 120 gat. krzewów; występuje na półkuli pn.; róże są zmienne i skłonne do hybrydyzacji; pędy kolczaste, wyprostowane, płożące się lub czepne; liście nieparzystopierzaste, piłkowane lub ząbkowane; kwiaty osadzone pojedynczo lub w kwiatostanach, zwykle 5-płatkowe i pachnące; owoc pozorny, czerwony lub pomarańczowy, kulisty lub elipsoidalny, mięsisty, wewnątrz zawiera twarde owocki — jednonasienne niełupki. W Polsce rośnie dziko ok. 25 gat.: róża dzika, szypszyna wys. do 3 m, o kwiatach białych lub różowych; podobna do róży dzikiej — róża sina ; uprawiana dawniej dla owoców róża jabłkowata; róża francuska o skórzastych listkach i dużych ciemnoróżowych kwiatach; róża rdzawa, róża szkocka o pędach wzniesionych, czerwonych, liściach drobnych, ogruczolonych, o zapachu jabłkowym (po roztarciu); poza tym zdziczałe: róża pomarszczona, róża fałdzistolistna o dużych kwiatach (karminoworóżowych) i owocach; róża czerwonawa o liściach fioletowo nabiegłych. Róża jest jedną z najstarszych roślin ozdobnych, olejkodajnych i leczniczych, cenioną już w starożytności; z płatków otrzymuje się olejek różany, konfitury, z owoców bogatych w wit. C — sporządza się galaretki, konfitury, wino, nalewki, kompoty, powidła, marmolady a także susz (gł. z róży dzikiej); największą zawartość wit. C mają owoce róży pomarszczonej (do 6800 mg w 100 g suchej masy). Powszechnie uprawiane róże ogrodowe, zw. też szlachetnymi, są spontanicznymi mutacjami bądź wielokrotnymi mieszańcami gat. europejskich: róży stulistnej róży francuskiej i róży damasceńskiej z gat. azjatyckimi: różą herbatnią, różą wielokwiatową oraz odmianą róży chińskiej, zwaną różą bengalską; dzięki intensywnie rozwijającej się od XIX w. hodowli róż wytworzono wiele ras, np. róże herbatnie, mieszańce herbatnie, róże Perneta, róże bukietowe ( polianty ), mieszańce bukietowe, a także grupy róż karłowych, miniaturowych, róż czepnych, róż okrywowo-zadarniających, róż parkowych; nowoczesne odmiany mają kwiaty ładniejsze i trwalsze, o większej skali barw, kwitną dłużej i obficiej niż odmiany dawniejsze; mogą być wysadzane na rabatach w ogrodach, jako rośliny pnące bądź są uprawiane na kwiaty cięte pod osłonami; odmiany róż szlachetnych są rozmnażane przez okulizację i szczepienie na wyselekcjonowanych podkładkach róży dzikiej i róży wielokwiatowej. Największymi ośr. uprawy krzewów różanych są: Holandia, Niemcy, a także Polska, natomiast gł. eksporterami kwiatów ciętych — Holandia, Niemcy, USA, Włochy, Francja, Izrael i Kolumbia. JAŚMINOWIEC krzew z rodziny hortensjowatych, w Polsce nazywany powszechnie, lecz błędnie, jaśminem; ok. 70 gat. w Eurazji i Ameryce Pn.; liście pojedyncze; kwiaty okazałe, wonne; owoc — torebka; w uprawie liczne gat. i formy ozdobne o kwiatach pełnych lub półpełnych, np. jaśmin wonny (o dużych, kremowobiałych, silnie pachnących kwiatach, pochodzi z pd. Europy), jaśmin panieński, jaśmin Lemoine'a; w pd. Francji z jaśminu wonnego otrzymuje się olejek do produkcji perfum. GŁÓG krzew lub niskie drzewo należące do rodzaju róż , z rodziny różowatych; ponad 300 gat., gł. w Ameryce Pn.; w Polsce 4 gat. dziko rosnące oraz ok. 15 gat. obcych i liczne formy ozdobne; pędy zwykle cierniste; liście klapowane lub wrębne; kwiaty pojedyncze lub zebrane w baldachogrona — białe, czerwone; owoce, typu jabłka, zawierają dużo wit. C; najpospolitsze w Polsce: głóg jednoszyjkowy o jednonasiennych owocach, częsty na niżu w widnych lasach i zaroślach, głóg dwuszyjkowy o owocach 2–3-nasiennych, w zach. części kraju i w niższych rejonach górskich; dzięki wysokim walorom dekor. i małym wymaganiom glebowym głóg często sadzi się jako rośliny ozdobne; mogą być przycinane na żywopłoty. PÓŁKRZEWY RUTA roślina zielna lub półkrzew, o silnej woni, z rodziny rutowatych; ok. 40 gat., w obszarze śródziemnomor. i Azji Wschodniej; liście pierzaste; kwiaty żółtawe zebrane w wierzchotki; w Polsce często uprawiana w ogródkach przydomowych, jako roślina lecznicza (glikozyd — rutyna) i ozdobna, ruta zwyczajna szarozielona bylina, wys. do 70 cm; w średniowieczu uważana za afrodyzjak (używana na wianki ruciane dla oblubienic). ŻARNOWIEC rodzaj z rodziny bobowatych (motylkowatych), zaliczany czasem do rodzaju szczodrzeniec (Cytisus); obejmuje 10 gat. krzewów, występujących w środk. i pd.-zach. Europie oraz w pn.-zach. Afryce; gałązki miotlaste, kanciaste; liście drobne, pojedyncze i 3-listkowe; kwiaty duże, złocistożółte, w kątach liści; owoc — wielonasienny, płaski strąk; w Polsce — w piaszczystych, widnych borach, na słonecznych wzgórzach i nieużytkach rośnie żarnowiec miotlasty rośnie w nasłonecznionych miejscach, także wysiewany na karmę dla zwierzyny leśnej i w celu wzmocnienia nasypów kolejowych. 3. ROŚLINY ZIELONE JEDNOROCZNE (STRĄCZKOWE ROŚLINY) rośliny których cykl zamyka się w jednym sezonie wegetacyjnym; po wydaniu nasion obumierają np. Groch siewny, łubiny, bobik, soczewicę jadalną, soję, uprawiane gł. Ze względu na nasiona (zawierają 20–50% białka) pastewne, też konsumpcyjne; niektóre rośliny strączkowe., np. Peluszkę, wykę siewną, lędźwian afryk., uprawia się też na zielonkę w pastewnych mieszankach strączkowych i strączkowo-zbożowych, inne, np. Łubin żółty, użytkuje się także jako nawóz zielony; rośliny strączkowe wzbogacają glebę w azot. BOBIK, bób koński uprawna roślina pastewna, podgat. lub odmiana bot. bobu; różni się od niego nieznacznie, m.in. wysokością (do 1,5 m), dłuższymi strąkami o drobniejszych nasionach, zawierających do 30% białka; uprawiany ze względu na pastewne nasiona, także w mieszankach z innymi roślinami na zielonkę i kiszonkę. SOJA, soja owłosiona, soja uprawna jednoroczna roślina oleista z rodziny bobowatych (motylkowatych); łodyga rozgałęziona, wys. do 2 m, liście złożone z 3 listków; kwiaty drobne, białe lub fioletowe, zebrane w grona; owoc — niepękający strąk; nasiona zawierają 35–42% wartościowego białka (zawiera wszystkie aminokwasy egzogenne), ok. 20% tłuszczu; ze względu na olej sojowy wydobywany z nasion, użytkowanych także do przyrządzania potraw (przydatnych zwł. w diecie bezmięsnej), do wyrobu mąki, mączki pastewnej, śruty; makuchy są cenną paszą; plon nasion — 0,8–2 t z ha. GROCH rodzaj z rodziny bobowatych (motylkowatych); jednoroczne rośliny zielne o wiotkich łodygach; liście pierzastozłożone; owocem jest strąk; w systematyce grochu, dotychczas nie ustalonej, rozróżnia się najczęściej 6 gat.; jedną z najstarszych roślin uprawnych jest groch zwyczajny (jego nasiona znajdowano w wykopaliskach z epoki kamienia i brązu); łodyga lekko kanciasta z wąsami czepnymi; przylistki bez plam, kwiaty duże białe; obecnie rozpowszechniony na obszarach klimatu umiarkowanego w wielu odmianach: do zbioru na zielono (konserwy, mrożonki, na susz), dla jadalnych nasion (groch łuskowy, z wyściółką pergaminową strąków) lub dla całych strąków (groch cukrowy, bez wewn. wyściółki); odmiany różnią się m.in.: wysokością (karłowe, średniowysokie, tyczne — ponad 1,5 m wys.), barwą, wielkością i kształtem nasion oraz strąków; nasiona grochu zwyczajnego mają dużą wartość energ. i odżywczą; w stanie świeżym zawierają przeciętnie 75% wody, 7% białka, 11% cukrów, 0,4% tłuszczu, związki żelaza, fosforu, wit. z grupy B, wit. C, PP, prowit. A. i in.; w suchych nasionach jest do 34% białka i do 60% cukrów (gł. skrobia); w zależności od odmiany i warunków uprawy plon zielonych strąków wynosi 6–15 t z ha, plon nasion 2–6 t z ha; groch zwyczajny jest cenną rośliną w płodozmianie (poprawia strukturę gleby), użytkowany też bywa na paszę (grochowiny). Jako roślina pastewna powszechnie jest uprawiany groch błękitnopurpurowy (peluszka ). LĘDŹWIAN. nazwa roślin uprawnych z rodzaju groszek ; wysokobiałkowej paszy dostarczają 2 gat. jednoroczne: lędźwian siewny o pnącej się łodydze wys. do 1 m, kwiatach białych lub niebieskawych i krótkich strąkach z 2–4 nasionami; uprawiany w krajach śródziemnomor., m.in. na nasiona spożywane (po wyługowaniu szkodliwego alkaloidu — latyryny) lub przerabiane na mąkę, w środk. Europie — na paszę (gł. nasiona); lędźwian afrykański wys. do 1,5 m, o kwiatach czerwonych lub różowych i długich strąkach; uprawiany w Europie (od XX w.), gł. na zieloną paszę (do 40 t z ha); lędźwian pachnący o pachnących kwiatach różnej barwy, popularna roślina ozdobna, znana jako groszek pachnący. ŁUBIN, łubin żółty wys. do 60 cm, o żółtych, pachnących kwiatach, ułożonych w okółkach; ma b. małe wymagania glebowe, udaje się na glebach piaskowych, gdzie bywa gł. źródłem białka; łubin wąskolistny, o kwiatach drobnych, białych, różowych, niebieskich lub fioletowych; łubin biały wys. 1–2 m, kwitnący biało lub niebiesko, o dużych, spłaszczonych strąkach; ponadto łubin wieloletni bylina o licznych odmianach ozdobnych (duże kwiatostany różnej barwy), wysiewana też w lasach na paszę dla zwierzyny. DWULETNIE ROŚLINY, rośliny zielne o dwuletnim cyklu rozwojowym; w pierwszym roku kiełkują, rozwijają liście i gromadzą ciała zapasowe, w drugim — kwitną i owocują; do roślin dwuletnich należą m.in. burak, cebula zwyczajna, kapusta. BURAK burak zwyczajny w drugim roku wykształca pęd kwiatowy z drobnymi, zielonymi kwiatkami zrośniętymi po 2–6 w wierzchotkowych kwiatostanach; wielonasienny owocostan, zw. kłębkiem lub (w znaczeniu użytkowym) nasieniem; formy uprawne są zaliczane do podgat. ssp. vulgaris, przy czym formy liściowe buraku, np. boćwinę; natomiast formy korzeniowe, wykształcające korzeń spichrzowy, np. burak cukrowy, burak pastewny, burak stołowy. Burak cukrowy, roślina przemysłowa dostarczająca 40% świat. produkcji cukru, został wprowadzony do uprawy na przeł. XVIII i XIX w.; ma korzeń w kształcie stożka (masa 500–800 g) zawierający do 20% cukru; liście, wysłodki, melasa są użytkowane jako pasza; burak cukrowy jest uprawiany na glebach żyznych, próchnicznych; przeciętny plon korzeni wynosi ponad 30 t z ha; w wyniku hodowli buraku cukrowego uzyskano liczne odmiany wielonasienne oraz jednonasienne, mające znaczenie w uproszczeniu uprawy (pominięcie przecinki i przerywki). Burak pastewny wykształca korzeń spichrzowy o białym lub żółtym miąższu, wyrastający nad powierzchnię ziemi, z rozetą szerokich, długoogonkowych liści; liczne odmiany różnią się m.in. kształtem korzeni (walcowaty, wydłużony, kulisty lub owalny), zawartością suchej masy (12–16,5%), barwą skórki; korzenie (zawierają 10–12% cukru, ok. 1–1,5% białka, składniki miner.) i liście są cenną, mlekopędną paszą o dużej wartości odżywczej, zarówno w stanie świeżym, jak i po zakiszeniu; plony korzeni wynoszą ponad 70 t z ha, liści — 25–30 t z ha. Burak stołowy, dawniej zw. burakiem ćwikłowym (ćwikłą), ma intensywnie czerwony, kulisty, niekiedy spłaszczony korzeń jadalny oraz czerwonawe liście (barwnik z grupy antocyjanów); w Polsce uprawiany od dawna jako warzywo na barszcz i jarzynę; ma dużą wartość dietetyczną i energ. dzięki zawartości sacharozy (do 9,5%), białka (1,8%) oraz soli miner., zwł. wapnia i magnezu; jadalne są też młode liście, błędnie zw. boćwiną. CEBULA ZWYCZAJNA, cebula jadalna roślina warzywna z rodzaju czosnek, pochodząca z pd.-zach. i środk. Azji, gdzie rośnie w stanie dzikim (mało różni się od uprawianej); liście (szczypior) rurkowate, puste, kwiaty białe lub zielonkawe, zebrane w baldach. Uprawa cebuli zwyczajnej sięga najdawniejszych epok kultury ludzkiej; w Polsce cebula zwyczajna była wymieniana w rachunkach dworu Władysława II Jagiełły. Cebula zwyczajna ma wysoką wartość odżywczą, energ., witaminową, zawiera m.in. 1,4% białka, 9% cukrów, 7–10 mg (do 30 mg w szczypiorze) wit. C w 100 g; ze względu na znaczną zawartość olejku eterycznego (gł. składnik dwusiarczek n-propylu) jest powszechnie stosowana jako przyprawa w gospodarstwie domowym oraz przemyśle przetwórczym, ma ponadto właściwości leczn. i silne działanie bakteriobójcze. Cebula zwyczajna jest byliną uprawianą jako roślina dwuletnia, przy czym cebule konsumpcyjne uzyskuje się w pierwszym roku uprawy (12–18 t z ha) z siewu nasion, z rozsady (plon 18–25 t z ha) lub dymki, tj. drobnej cebuli jednorocznej, przechowywanej przez zimę. Cebula zwyczajna jest rośliną klimatu umiarkowanego; ma duże wymagania glebowe. Poza cebulą zwyczajną, uprawia się jej odmiany bot.: cebulę kartoflankę rozrastającą się w gniazda złożone z 3–10 cebul różnej wielkości i nieregularnego kształtu; cebulę perłową o drobnych, zupełnie białych cebulach; odmianą bot. o znikomym znaczeniu jest cebula wielopiętrowa tworząca w baldachach szczytowych lub bocznych drobne cebule zamiast kwiatów albo obok nich. Światowymi ośr. produkcji cebuli zwyczajnej są: Egipt, Hiszpania, Węgry; w Polsce jest najważniejszym warzywem eksportowym. KAPUSTA rodzaj z rodziny kapustowatych (krzyżowych); obejmuje wiele dwuletnich, rzadziej jednorocznych gat. roślin o silnym systemie korzeniowym, występujących na obszarach klimatu umiarkowanego i chłodnego; kwiaty zwykle żółte, owoc — łuszczyna; do rodzaju kapusta zalicza się rośliny warzywne; kapusta brukselska (brukselka), kapusta bezgłowa jarmuż; ponadto kalafior, brokuł, kalarepa; powyższe odmiany i pododmiany bot., mając jednakową liczbę chromosomów — n =10, łatwo się krzyżują między sobą, w przeciwieństwie do gat. i odmian botanicznych kapusty o innej liczbie chromosomów, jak kapusta pekińska, kapusta chińska, brukiew, rzepak, rzepa, gorczyca (sarepska i czarna). Kapusta głowiasta o liściach okrągłych, gładkich, zwijających się w główkę w miarę grubienia łodygi (głąba) i skracania się międzywęźli, występuje w 2 formach bot.: kapusta biała i czerwona; kapusta biała powszechnie uprawiana, w Polsce zajmuje ok. 1/3 pow. upraw warzyw i stanowi ok. 40% ich zbioru; spożywana po ugotowaniu, w postaci surówki, soku lub po zakwaszeniu; zawiera m.in. dużo związków wapnia i fosforu, witaminy, zwł. C (30 mg w 100 g); plon 40–70 t z ha; kapusta czerwona (tkanki zawierają antocyjany), uprawiana rzadziej, zawiera więcej wit. C i B1 niż kapusta biała. Kapusta włoska o liściach silnie pomarszczonych, ma wyższą wartość odżywczą niż kapusta głowiasta; sprowadzona do Polski w XVI w. przez królową Bonę; plon 33 t z ha; kapusta bezgłowa, czyli liściasta, występuje w uprawie w kilku pododmianach bot., z których znaczenie w warzywnictwie ma jarmuż. Kapusta pekińska tworzy zbite, długie główki, o gładkich, jasnych liściach; uprawiana w Chinach od V w. n.e., obecnie w USA i krajach europejskich; ceniona ze względu na wysoką zawartość egzogennego aminokwasu — lizyny. Kapusta chińska, tworzy luźne główki z ciemnozielonych, krótkich, pomarszczonych liści; uprawiana zwł. w Chinach (z nasion — olej). W rolnictwie duże znaczenie gosp. mają pododmiany bot. nie tworzące główek, objęte wspólną nazwą — kapusta pastewna, o sztywnej łodydze, wys. 1,5–2 m, liściach dużych, mięsistych, pofałdowanych, uprawiane gł. w zach. Europie i USA na mlekopędną paszę; zawierają dużo witamin i białka; plon zielonej masy 40–60 t z ha i więcej. BYLINA wieloletnia, trwała roślina zielna; zimą traci pędy nadziemne całkowicie (szparag) lub częściowo (trwałe złocienie); odrasta z pąków znajdujących się zi...
cyrylek12