Kałużyński Zygmunt - W sprawie zaczepek na ulicy.pdf - Kałużyński Zygmunt - Zabr7

W sprawie zaczepek na ulicy

Do czytania pod prysznicem

Ustawa sejmowa, wprowadzająca obowiązek posługiwania się słownictwem

polskim zamiast zwrotów obcokrajowych (POLITYKA 31), stanowi dla osób

żyjących z pisania, takich jak ja, niespodziewaną nowość. Taka inicjatywa

może pociągnąć za sobą pomysły dalszych podobnych reglamentacji.

Korzystając z luzu wakacyjnego zacząłem się i ja nad nimi zastanawiać.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Weźmy na przykład tłumaczenia błędne, lecz których nikt nie próbuje zmieniać. Czy

nie można by się wziąć do poprawienia ich? „Nędznicy” Wiktora Hugo to bowiem

nie są osobnicy lekceważący moralność, na co ten wyraz w polskim przekładzie

wskazuje, lecz „Nieszczęśnicy” („Les Miserables”). Tłumacz XIX-wieczny zmienił

intencję z rewolucyjnej, czego życzył sobie Hugo współczujący z wyzyskiwanymi,

na kryminalną. Zapewne był szlachcicem niechętnym reformom. Albo poemat Eliota

(„The Waste Land”) uchodzący za manifest tego wieku, przełożony przez Miłosza

jako „Ziemia Jałowa”, co przyjęło się jako polski obowiązujący kanon. Jednak gdyby

szło tam o „ziemię”, byłoby „soil”, nie „land”. „Jałowy” z kolei ma znaczenie rolnicze:

nieuprawny, ale „waste” znaczy coś innego: „zniszczony”, „zmarnowany”,

„spustoszony”. Powinno więc być: „Kraj Zrujnowany”. I rzeczywiście, gdy czytamy

poemat, przekonujemy się, że idzie nie o zaniedbania w uprawie gruntu, lecz

o katastrofę cywilizacji.

Miłosz jest nieszczęsnym tłumaczem, może dlatego, że jest poetą i ma za dużo

własnych pomysłów, ale czepianie się laureata Nobla jest niewłaściwe,

niestosowne, nieprzyzwoite, niesympatyczne, niesmaczne i nieistotne, bo tak czy

inaczej, jego polski tytuł będzie nadal cytowany, tym więcej, że Eliota nikt nie

czyta. Ja sam byłem do tego zmuszony przypadkowo, dla jakiejś roboty

dziennikarskiej. Wystarczy, by w opinii krążył tytuł; podobnie jest z Homerem,

Goethem, Platonem itp., do których się nigdy nie zagląda, lecz których nazwiska

wciąż są w użyciu i zna je każdy, kto rozwiązuje krzyżówki (filozof niemiecki, cztery

litery: Kant, więcej nie trzeba).

Takie fałszywe przekłady są trwałe niby pomniki, i to nie tylko w literaturze, lecz

także w branży, wydawałoby się, tak nowoczesnej jak kino. Klasyczny film

Truffauta „Quatre cent coups”, co znaczy w gwarze francuskich uczniaków

„Wagary” – chodzi o los zbuntowanego chłopca – przełożono u nas, litera po

literze: „Czterysta batów”, mimo że żadnych batów w filmie nie było. Od premiery

minęło 40 lat i wciąż ten tytuł funkcjonuje. Ostatnio znalazłem go w pracy naukowej

o filmach Nowej Fali. Opowiadał mi reżyser TV, który chciał wznowić głośną

w swoim czasie sztukę Sartre’a, przełożoną przez Jana Kotta jako „Ladacznica

z zasadami” – że zauważył, iż ten tytuł jest opaczny. Powinno być dosłownie

odwrotnie: „Kurwa pełna poszanowania” („La putain respectueuse”), bo nie tylko nie

ma tam ona żadnych zasad, lecz przeciwnie, ugina się biernie pod narzuconymi jej

warunkami („respektująca”). Ale kierownictwo nie zgodziło się na poprawki: tytuł się

przyjął, i nie należy robić zamieszania. Błędów języka nie da się naprawić. Są

silniejsze. Stoi za nimi życie.

Ale, ale! Skoro już jesteśmy przy tym zawodzie nieprzyzwoitym – ladacznice,

i także przy jego terminologii, wyłania się ciekawy problem językowy: mamy do

czynienia z sytuacją, która symbolizuje dręczące nas zagadnienie. Mianowicie,

stykamy się tu, z jednej strony, z konieczną regulacją wypowiedzi – musi być

krótka, ale z drugiej, ze swobodą wyuzdaną i nawet anarchiczną, przy tym obydwa

te bieguny, te krańcowości wykluczające się, muszą się połączyć we wspólnym

syntetycznym sformułowaniu. Proszę rozważyć jedno zwięzłe zdanie, jakim

posługują się osoby przed hotelem Polonia w Warszawie, proponujące swoje

usługi: „Czy można panu ulżyć?”

Co się dzieje na samym dole?

Mamy tu wyjątkową skumulowaną dynamikę tekstową, w wyniku pilnej potrzeby.

Stylistyka, w jakiej panie sprzedające miłość zwracają się do klientów. Oto

przedstawicielka płci wstydliwej obciążonej od wieków tysiącem tabu

obyczajowych, oferuje z miejsca obcemu mężczyźnie absolutnie wszystko do

samego dna. Zwrot taki nie może być bezpośredni (np.: „Czy chcesz rżnąć?”), musi

posłużyć się sugestią, intencja winna być przesłonięta, propozycja ukryta, a przy

tym sformułowanie powinno być zwięzłe, oczywiste, uderzeniowe. Mamy tu do

czynienia z trudnym gatunkiem, rzadko uprawianym nawet przez wybitnych

fachowców we władaniu słowem, z epigramatem, który łączy najkrótszą formę

z ostateczną dobitnością.

Ciekawe, że najstarsza dokumentacja, jaką tu rozporządzam, pochodzi od –

Polaka, mianowicie od Karola Frankowskiego (krewnego Leona – późniejszego

przywódcy w powstaniu 1863 r., straconego), który odwiedził Paryż w 1846 r. i oto

co pisze: „Ladacznice na ulicach piękne, wiele fascynujących! Na ul. Richelieu,

elegancko wystrojona, zwraca się: »Piękny rycerzu, prowadź mnie do swojego

zamku«. Na ul. Montmartre: kapelusz tiulowy, wydekoltowana po pachy, ociera się

łokciem i posługuje się słowem-rozkazem: »Miłość i rozkosz!« Dzielnica du Temple,

włosy pod wytwornym fularem i nosi zapaskę z czarnej kitajki: »Piękny aniele, kup

serce«. Baba z Hal, w czepku chłopki i w sabotach, ciągnie gwałtownie za poły

fraka: »Złoczyńco, pójdziesz?«”

Jak wynika z tego pamiętnika Frankowskiego, język propozycji odzwierciedlał

ówczesne mody literackie, i to zróżnicowane, zależnie od okolicy: czytelnicy

klasycznej XIX-wiecznej beletrystyki, jeśli jeszcze są tacy, mogą je rozpoznać.

Zwrot o rycerzu i zamku nawiązuje do modnej wtedy poezji salonowej, zaś osoba

ubrana jest jak dama i operuje na ul. Richelieu, w dzielnicy arystokratycznej.

„Miłość i rozkosz!...” – nie wiadomo, jak to brzmiało po francusku (mam dostęp

tylko do przekładu pamiętnika Frankowskiego, dokonanego przez J. Pieniążka), ale

można przypuszczać, że było to coś w tonacji wściekłego dramatu romantycznego

Dumasa-ojca, w którym to gatunku kapelusz jest regularnym rekwizytem nigdy nie

zdejmowanym, niemal jak szpada we wszelakich „muszkieterach”. „Aniele, kup

serce” – to ciepła poezja mieszczańska, biedermeierowska, zaś „złoczyńco,

pójdziesz?” – w dzielnicy targowej – zapowiada już ostrego naturalistę Emila Zolę

z jego „Naną” oraz późniejszą piosenkę apaszowską („Dziś w nocy znów mnie

będziesz bił, aż skonam w krzyku, lecz pójść od ciebie nie mam sił, ty psie,

nędzniku!”). To dostosowanie się do stylu czasów jest charakterystyczne dla

Paryża i, zdaje się, trwa ciągle. W latach kontestacji i buntu młodzieżowego moda

była na studentkę intelektualistkę w okularach, które nosiło się pomimo najlepszego

wzroku, ze szkłami z normalnej szyby.

To ostatnie nie przeszłoby u nas, bo wedle odwiecznej warszawskiej tradycji osoba

oferująca się w szkłach, czyli „ślepa”, nie może mieć powodzenia. Trzy postaci,

których nikt nigdy nie widział u nas w czasach przed wojną i które wymieniano jako

fantastyczną legendę, były, jak następuje: 1) rudy ksiądz, 2) Żyd w chałacie

z paczkami w dorożce (dorożkami wozili paczki tylko państwo z towarzystwa), 3)

kurwa w okularach. Co obowiązuje do dziś, jak zapewniają współcześni bywalcy

lokalowcy; okulista nie zarobi tu grosza. Ale jeśli idzie o sprawę interesującą nas,

to znaczy słownictwo, panuje obecnie przygnębiające ubóstwo. Zwrot, który klienci

słyszą od lat bez zmiany, brzmi: „Czy pan ma zapałki, ewentualnie, zapalniczkę”

(podchodzi się z papierosem), co reprezentuje znikomą wartość literacką i nawet

jako technika jest koślawe, bo może zdarzyć się niepalący.

Przed wojną było lepiej i jest parę tekstów do odnotowania. Malarz Marian

Trzebiński, który przedstawia się jako regularny klient pań do dyspozycji, zapisał

w pamiętnikach: „Ty, zabawimy się w dzikich ludzi?” Uniłowski opisuje osobę

o wydatnych pośladkach, która wyklaskiwała się po nich z wypowiedzią

następującą: „Będziemy dziś katować to dupsko?” Przykład ten powtarza Hłasko.

Nie pamiętam już kto – zdaje się, dramatopisarz Krzywoszewski – opowiada, że

spotkał propozycję ze strony osoby pochodzenia starozakonnego, mówiącej

niegramatycznie: „Pójdziemy na dupie?”, na co odpowiedział: „Nie jestem

akrobatą”, jednak kolega, z którym był, skarcił go za tę replikę jako arogancką

i Krzywoszewski przyznał, że istotnie zachował się niegrzecznie.

Język, który sam siebie pilnuje

Grzeczność odgrywała rolę, ponieważ przedwojenna prostytucja, szczególnie na

prowincji, miała charakter towarzyski, gościnny, gospodarski. Bywały panie, które

przyjmowały w przytulnych pokoikach, z pelargonią w oknie, z kanarkiem w klatce,

z haftowanymi poduszkami, i spędzało się u nich cały dzień, cokolwiek w nastroju

„wizyty u cioci”. Podobnie było w Rosji: Izaak Babel opisuje pobyt w takim właśnie

saloniku. Ktoś mi opowiadał, że w trakcie podobnego spotkania gospodyni

zaproponowała klientowi przerwę odpoczynkową – w słowach następujących:

„Może kawaler teraz trochę się pobawi moim czyczem, a ja tymczasem napiję się

herbaty”.

Tak było w ówczesnej ubogiej Polsce małomiasteczkowej. W Lublinie, gdzie

spędziłem młodość, można było być obsłużonym już za 50 groszy, cenę biletu do

kina: tyle kosztowała Lola, która zadawała się z uczniakami; w ich gwarze „dwie

Lole” oznaczało jednego złotego. Serwis zazwyczaj odbywał się na stojąco,

w bramie, korzystali też z niego starsi obywatele. Podobno woźny z Sądu

Grodzkiego był raz w takiej sytuacji za furtką płotu przy ulicy Namiestnikowskiej,

przy tym partnerka załatwiała go, posługując się jamą ustną, co nazywa się

naukowo, jeśli się nie mylę, coitus oralis; w trakcie czego odezwała się, sepleniąc

cokolwiek, jako że miała coś na języku: „Ty! Zdejm kapelus! Nie widzis, ze pogzeb

idzie!”

Tu widzę, że zabrnąłem w śmiesznostki, ale skąd się to wzięło? Nie bez powodu!

Sejm zdecydował wprowadzić regulację w dziedzinie, w której dotychczas jej

prawnie ani policyjnie nie przestrzegano. Przestraszyłem się: zaczyna się od

zakazu słów obcych, po czym mogą nastąpić kolejne podobne interwencje: otóż

wolność w języku jest niepodzielna, musi być całkowita, zaś o swoje granice potrafi

on sam zadbać. Czyż nie jest tej prawdy wspaniałym twórczym przykładem zdanie:

„Czy mogę panu ulżyć?” I tego nie da się zmienić. To jest silniejsze. Stoi za tym

życie.

Kałużyński Zygmunt - W sprawie zaczepek na ulicy.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: