J�zef Hen Nowolipie Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gda�sk 2000 4 Ewie i Tomkowi 5 S�oneczna plama Obok by� ojciec. Trzyma� mnie za r�k�, rozmawiaj�c z jakim� towarzystwem, a matka � tak, mama te� tam by�a � ja za� przypatrywa�em si� du�ej jasnej plamie, kt�ra ko�ysa�a si� na chropowatej �cianie domu. Musia�em si� okropnie nudzi�, skoro ta plama od s�o�ca tak mnie zaciekawi�a, a mo�e ona naprawd� by�a niezwyk�a. Ta jasna plama na szarym murze to jest najdawniejszy obraz, jaki pami�tam. To od tej chwili mam �wiadomo��, �e jestem. Utrwali�a mi si� ta scena jak fragment filmu, kt�ry nagle zatrzyma� si� w biegu. Zdaje si�, �e ju� wtedy wiedzia�em, gdzie si� znajdujemy: na bazarze ��cz�cym Nowolipie z Lesznem. Musia�a by� sobota, bo dooko�a by�o pusto, stragany zamkni�te. Tak, na pewno by�a sobota (my�l� sobie dzisiaj, kiedy o tym pisz�), bo inaczej sk�d by si� wzi�� ojciec, w ka�dy inny dzie� nie mia�by na taki spacer czasu. A je�li sobota, to znaczy, �e szli�my przez bazar do babci na Soln� (tej ulicy ju� nie ma). By�o zimno, ja w paletku, pewno jesie� (wi�c mam oko�o dw�ch lat), s�oneczna plama na szarym chropowatym tynku raz wi�ksza, raz mniejsza, wi�c chyba wiatr p�dzi� chmury, pomi�dzy kt�rymi otwiera�y si� prze�wity na czyste niebo. Sta�em twarz� w kierunku Leszna, s�oneczna plama ko�ysa�a si� na murze po mojej prawej r�ce, mog� wi�c dzi� nawet z grubsza okre�li�, kt�ra to by�a godzina � jedenasta chyba � wszystko si� zgadza, szli�my do babci Hamplowej na czulent, a czulent by� zawsze o dwunastej. A tam, w mieszkaniu na Solnej 9, b�dzie �askotanie brody dziadka i wilgotne poca�unki babci, kt�rych dziecko nie lubi, jej zachwyty, po kt�rych musia�o nast�pi� opryskiwanie kropelkami �liny: �tfu, tfu, od z�ego oka!� Bardzo dziwne by�o to mieszkanie dziadk�w, tak inne od naszego, wchodzi�o si� przez kuchni�, w kt�rej sta�o ��ko cioci Sabiny, t�giej, piersiastej dziewczyny o mlecznej cerze, a potem by� d�ugi pok�j, tylko jeden, i doprawdy nie wiem, jakim cudem wszystko si� tam mie�ci�o: okr�g�y rozsuwany w miar� potrzeby st�, krzes�a, kredens, szafy, komoda, a przede wszystkim dwa drewniane ��ka stoj�ce wzd�u� �ciany, g�owami do siebie; chyba dlatego tak ustawione, �eby by�o przyzwoiciej, bo widzia�em podobnie stoj�ce ��ka i w niekt�rych innych �ydowskich domach, gdzie gospodarze byli ju� w podesz�ym wieku, nie wypada�o chyba, �eby dziadek i babka spali obok siebie. Z pokoju wychodzi�o si� na balkon, na kt�rym czu�em si� niezbyt pewnie. My�my mieszkali na trzecim pi�trze, a babcia i dziadek na pierwszym, wi�c ich balkon by� bli�ej ziemi ni� nasz, i ja to tak odczuwa�em, jakby ziemia ku mnie podp�ywa�a. To, �e na balkonie pierwszego pi�tra czu�em si� nieswojo i na czwartym pi�trze u Basiuk�w te� si� czu�em dziwnie, a tylko u nas na trzecim wszystko by�o jak trzeba, �wiadczy o tym, �e l�k u dziecka wzbudza nie tyle wysoko��, ile inno��. U nas jest zawsze tak, jak powinno by�, i je�li u s�siad�w jest inaczej � w kuchni, przy stole czy w sypialni � to to si� wydaje dziwne. Jako� nie w porz�dku. Trzeba powiedzie� � nie kr�puj�c si� pos�dze� o megalomani� � �e od tego sobotniego popo�udnia na bazarze nie tylko ja jestem, ale i �wiat jest. Bo przecie� skoro my trwamy w niebycie, to i �wiat trwa w niebycie. Nigdy by ten �wiat nie sta� si� rzeczywisto�ci�, gdybym si� nie by� urodzi�. A� strach o tym pomy�le�. Mo�emy �wiatu wybaczy�, �e b�dzie trwa� bez nas, nawet pragniemy, �eby trwa� (i zachowa� jak�� pami�� o nas), ale czasem trudniej darowa� �wiatu, �e tak d�ugo by� oboj�tny na to, �e nas nie by�o. Moja mama wcale si� nie przejmowa�a tym, �e �wiat beze mnie nie istnieje � uwa�a�a, �e jak najbardziej jest, skoro i ona jest � mia�a ju� troje dzieci, i kiedy jeszcze raz zasz�a w ci���, nie zachwyci�o jej to bynajmniej. Skaka�a ze sto�u � sama mi to p�niej opowiada�a � 6 �eby mnie si� pozby�, ale si� nie uda�o, trzyma�em si� mocno �ycia. �wiat upar� si�, �eby przeze mnie zaistnie�. Mama by�a wielk� mi�o�niczk� teatru, i to w teatrze chwyci�y j� b�le porodowe. Odwieziono j� doro�k� do domu, zawo�ano akuszerk�, pani� Basiukow�, kt�ra mieszka�a nad nami � i tak przyszed�em na �wiat w noc z 7 na 8 listopada 1923 roku. Dopiero grubo po wojnie, w Polsce rz�dzonej przez marksist�w, dowiedzia�em si�, �e jestem spod znaku Skorpiona i jak w zwi�zku z tym powinien si� uk�ada� m�j los i charakter. W naszym otoczeniu nikt znakami zodiaku si� nie zajmowa�. Za to m�wiono, �e skoro urodzi�em si� z wtorku na �rod�, to mam by� m�dry i bogaty. Nie bardzo si� to sprawdzi�o. Pani Basiukowa, wysoka, chuda jak tyka energiczna pani, jeszcze nieraz schodzi�a do nas odbiera� u po�o�nicy dziecko, bo na przyk�ad ciocia Sabina po wyj�ciu za m�� u nas urodzi�a Halink�, a potem Mareczka. Ciocia lubi�a sobie powrzeszcze�, krzycza�a do nas przez �cian�: �Odmawiajcie psalmy! Ch�opcy, miejcie lito��, psalmy!� I p�niej ulubion� nasz� zabaw�, moj� i starszego brata, by�o odgrywanie porodu, on wrzeszcza�, a ja wy�piewywa�em psalmy w�asnej kompozycji. Moje starsze rodze�stwo to by�y dwie siostry i w�a�nie ten brat, wi�c w ko�cu rodzice ucieszyli si�, �e przyszed� na �wiat drugi syn. Ludzie im zazdro�cili, �e tak to si� u�o�y�o, po parze, a w og�le twierdzono, �e nie mog�o by� inaczej, bo w naszym domu przy ulicy Nowolipie 53 rodzili si� sami ch�opcy. (Moje siostry przysz�y na �wiat, kiedy rodzice mieszkali gdzie indziej). Konowie mieli trzech syn�w, Gorynowie trzech, Rozenkierowie trzech, Kacowie a� czterech � od parteru a� po pi�te pi�tro sami ch�opcy. Krzy�ewscy, ci z czwartego pi�tra, mieli wprawdzie, pr�cz dw�ch przystojnych syn�w, jeszcze pi�kn� c�rk�, kt�ra zrobi�a karier�, bo wysz�a za m�� za pu�kownika i wcale nie kr�powa�a si� przychodzi� z nim do swojego ojca szewca, ale ona, tak samo jak moje siostry, te� urodzi�a si� nie w tym domu. W osiem dni po moich narodzinach rodzice wydali uczt�, jak ka�e zwyczaj, z okazji obrzezania ch�opca. Jedli i pili raduj�c si�, �e �wiat raz jeszcze powo�ano do �ycia, ale mnie w p�niejszych opowie�ciach mamy najbardziej zafrapowa�o to, �e rozrzucano mi�dzy go��mi cukierki. �A dla mnie zostawili�cie?� � dopytywa�em si�. Na pewno zostawili. Szuka�em w kredensie tych swoich cukierk�w, ale nigdzie ani �ladu. Okaza�o si�, �e w og�le o tym nie pomy�leli. I d�ugo jeszcze odczuwa�em �al, �e podczas tego balu obce dzieci cz�stowano cukierkami, tylko mnie nie. A najdziwniejsze w tym wszystkim by�o to, �e wcale za cukierkami nie przepada�em. M�j starszy o trzy lata brat, Hipek, �obuziak i �artowni�, lubi� droczy� si� z mam�: �A ja mam� na swoje wesele nie zaprosz�. Mama si� troch� martwi�a, narzeka�a, �e ro�nie niedobry ch�opiec, �adnej wdzi�czno�ci dla rodzic�w, wreszcie kiedy� spokojniej spyta�a:,, Dlaczego?� �Bo mama mnie na swoje nie zaprosi�a�. Co� jak z tymi cukierkami. Mama rzeczywi�cie nie by�a na jego weselu, brat po pobycie w obozie w Rybi�sku przepad� gdzie� w Rosji � nie wiem, co si� z nim sta�o � mama za� podczas wojny by�a w getcie w Warszawie. Mo�e nie nale�y tak �artowa�?... A te dzieci, kt�re urodzi�y si� u nas w dziecinnym pokoju, Halinka i Mareczek, bardzo udane, �liczne dzieci, oboje wywieziono do Treblinki. 7 Smutne oczy Jedno zdj�cie z mojego wczesnego dzieci�stwa si� uratowa�o. Tylko dlatego, �e odbitk� mieli wujostwo w Argentynie, w Santa Fe. Jestem na nim z rodzicami i rodze�stwem. Michalin, lato, mam trzy i p� roku, przykucn��em w pierwszym rz�dzie z pi�k� w r�ku, patrz� w obiektyw szeroko rozwartymi oczyma, w kt�rych maluje si� bezbrze�ny smutek. To moje uwa�ne i smutne spojrzenie czasami irytowa�o ojca. �Wystawi� par� swoich ciel�cych oczu!� � warcza�. My�l�, �e ludzi, kt�rzy przejawiaj� energi� w �yciu, chc� co� osi�gn��, zdoby�, niewa�ne co, dra�ni czyj� smutek, jak dra�ni inne widzenie �wiata. A mnie, kiedy ojciec tak si� gniewa�, robi�o si� jeszcze smutniej. Nie chc� nikomu wmawia�, �e w smutnych oczach dziecka wyra�a�o si� przeczucie tego, co nast�pi, z nim i z wszystkimi doko�a. Nie, nikt takiego przeczucia mie� nie m�g�. Podczas wakacji kr��y�y po letniskach Cyganki, od kt�rych bi� mocny zapach, charakterystyczny, wcale przyjemny, wr�y�y z kart, przepowiada�y d�ugie �ycie. Dajmy na to, �e utrafi�y z �brunetem wieczorow� por�� albo z �dalek� podr� w ciep�e kraje� � i to wszystko. Matki dopytywa�y si�, czy dziecko wyro�nie na doktora, czy p�jdzie do fachu, czy da� je do gimnazjum czy raczej do stolarza, nie�wiadome tego, �e Potw�r ju� czyha�, czeka� tylko na sw�j czas. Gdybym teraz spotka� to dziecko z Nowolipia i m�g� mu opowiedzie� o nim samym, by�aby to opowie�� dla niego niewiarygodna, wr�cz fantastyczna � i zarazem rozczarowuj�ca. Bo du�o w tym �yciu jest z bicia g�ow� w mur. Smutek, kt�ry trapi� dziecko, by� bardziej zwyczajny. Ulepiono cz�owieczka, porwano z niebytu, zadano gwa�t jego nieistnieniu. Jeste�, �yj sobie, oto tw�j �wiat, w�a�nie ten, innego nie ma. Ot� ten �wiat mnie, dziecku, wyda� si� trudny, ma�o zach�caj�cy. Wcale si� nim nie cieszy�em, odk�d ju� jako osobniczek troch� �wiadomy musia�em stawi� mu czo�o. Strasznie trudno jest by� dzieckiem, wiedzia� o tym Korczak, domaga� si� szacunku dla dzieci, ale bardzo cz�sto nie wiedz� o tym doro�li i nie zawsze wiedz� dzieci, z kt�rych wiele jest bezmy�lnie zadowolonych z siebie. Ja nie by�em zadowolony. L�ka�em si� �wiata i jego wymaga�. Czasem wydawa�o mi si�, �e w g�owie wiruje mi z zawrotn� szybko�ci� co� niby p�yta gramofonowa, zupe�nie jakby zbli�a�a si� jaka� katastrofa. Kiedy indziej znowu mia�em wra�enie, �e wszystko wok� dzieje si� w spos�b przy�pieszony i ludzie te� m�wi� nienaturalnie szybko, nie wiem, jak d�ugo to trwa�o, pewnie tylko par� minut, ale by�o bardzo m�cz�ce, a na dodatek nikt mi nie wierzy�. Odczuwa�em, �e jestem malutki, s�abiutki, uzale�niony, bo bez nich, doros�ych, bezradny. I my�l�, przypatruj�c si� mojej wnuczce Ewuni, �e dzieci na og� o tym wiedz�, szuka...
Zabr7