Roman Jakobson, Poetyka w świetle językoznawstwa
Przedmiotem rozważań poetyki jest zagadnienie, co przekształca komunikat językowy w dzieło sztuki.
Poetyka bada strukturę języka, podobnie jak malarz skupia się na strukturze malowidła. W związku z tym poetyka może być traktowana jako integralna część lingwistyki, ponieważ lingwistyka zajmuje się ogólną wiedzą o strukturze języka. Poetyka jednak, badając język, nie odnosi się tylko do sztuki słowa, korzysta z całej teorii znaków (ogólnej semiotyki).
Uważa się, że poetyka w przeciwieństwie do lingwistyki zajmuje się dokonywaniem oceny. Nie jest tak, ponieważ literaturoznawstwo to nie to samo, co krytyka literacka. Błędnie nazywa się literaturoznawcę „krytykiem literackim”, a lingwistę „krytykiem gramatycznym/leksykalnym”. Osobistych gustów nie należy porównywać z fachową, obiektywną analizą dzieła.
Zjawiska związane z poetyką i lingwistyką:
a) Synchronia – usystematyzowanie produkcji literackiej danej epoki wraz z tą częścią tradycji, która jest dla niej istotna, ma na nią wpływ
b) Diachronia – rozwój produkcji literackiej w czasie, np. na przestrzeni wieków
Lingwistyki nie można łączyć z poetyką wówczas, gdy traktuje ona wypowiedź pod względem stricte gramatycznym, czy też bada tylko jej formę.
SCHEMAT SYTUACJI KOMUNIKACYJNEJ:
KONTEKST
KOMUNIKAT
NADAWCA.........................................ODBIORCA
KONTAKT
KOD
NADAWCA kieruje KOMUNIKAT do ODBIORCY. Aby komunikat był efektywny, musi być zastosowany do KONTEKSTU (tj. musi coś oznaczać) uchwytnego dla odbiorcy i albo zwerbalizowanego, albo takiego, który da się zwerbalizować. Konieczny jest KOD w pełni lub przynajmniej w części wspólny dla nadawcy i odbiorcy. Musi też istnieć KONTAKT – fizyczny kanał i psychiczny związek między nadawcą i odbiorcą, umożliwiający im nawiązanie i kontynuowanie komunikacji.
Z każdym z tych 6 składników związana jest inna funkcja języka. Odmienność każdego aktu mowy zależy od funkcji dominującej.
FUNKCJA POZNAWCZA – zasadniczy cel licznych komunikatów, nastawiona na informację
FUNKCJA EMOTYWNA (ekspresywna) – nastawiona na nadawcę, ześrodkowana na odbiorcy, wyrażenie bezpośredniej postawy mówiącego wobec tego, o czym mówi, wywarcie pewnych emocji; element emotywny w języku stanowią wykrzykniki
FUNKCJA KONATYWNA (impresywna) – nastawiona na odbiorcę, najczystsza ekspresja gramatyczna w formie wołacza i rozkaźnika, wywarcie presji na odbiorcy
FUNKCJA FATYCZNA – nastawiona na KONTAKT, stosowanie formuł, których zadaniem jest przedłużenie komunikacji, funkcja wspólna ptakom i ludziom, pierwsza funkcja słowna, którą opanowują dzieci
FUNKCJA METAJĘZYKOWA – „językiem o języku” – sprowadzona do KODU, ma miejsce wówczas, gdy nadawca lub odbiorca chcą sprawdzić, czy posługują się tym samym kodem
FUNKCJA POETYKA – nastawiona na sam KOMUNIKAT, nie ogranicza się tylko do poezji, pogłębia dychotomię znak – przedmiot
Poezja epicka à f. poznawcza
Liryka à f. emotywna
POZNAWCZA
POETYCKA
EMOTYWNA KONATYWNA
FATYCZNA
METAJĘZYKOWA
WYBÓR – dokonuje się na bazie ekwiwalencji (podobieństwa lub różnicy, synonimiki lub antonimiki)
Np. jeśli przedmiotem komunikacji jest dziecko, mówiący wybiera spośród rozlicznych, bardziej lub mniej zbliżonych do siebie rzeczowników, jak: „malec”, „synek”, „dziecko”, „chłopczyk” – wszystkie ekwiwalentne pod pewnym względem.
KOMBINACJA – powstaje na bazie przyległości
Wracając do wyżej przytoczonego dziecko, rozmówca, aby orzec o przedmiocie, wybiera jeden z semantycznie bliskich czasowników: „płacze”, „ryczy”, „wrzeszczy”, „szlocha”.
oś wyboru dziecko płacze
malec ryczy możliwość tworzenia
oś kombinacji szkrab szlocha licznych kombinacji
FUNKCJA POETYCKA - projekcja zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji: ekwiwalencja staje się konstytutywnym chwytem szeregu.
RÓŻNICA MIĘDZY POEZJĄ A METAJĘZYKIEM: metajęzyk posługuje się szeregiem, ale zbudować równanie (np. kawaler to człowiek nieżonaty), poezja posługuje się równaniem, aby zbudować szeregi.
WIERSZ wg G.M. HOPKINSA : typ wypowiedzi, w której całkowicie lub częściowo powtarzają się te same figury dźwiękowe.
POETYKA – część lingwistyki, która rozpatruje funkcję poetycką w jej stosunku do innych funkcji językowych; zajmuje się funkcją poetycką nie tylko w poezji, gdzie jest ona nadrzędna w stosunku do innych funkcji, lecz także poza poezją, gdzie jakaś inna funkcja jest nadrzędna w stosunku do poetyckiej.
WIERSZ SYLABICZNY – liczba fonemów zgłoskotwórczych w ograniczonym metrycznie szeregu jest zwykle konstantą.
WIERSZ WOLNY – oparty na sprzężonych intonacjach i pauzach.
WIERSZ AKCENTOWY – przeciwstawienie pod przyciskiem sylabom bez przycisku (sylaby z akcentem wyrazowym skontrastowane z sylabami bez akcentu wyrazowego).
WIERSZ ILOCZASOWY – sylaby długie i krótkie są sobie przeciwstawione jako bardziej i mniej wydatne.
WIERSZ TONEMATYCZNY – oparty na następstwie różnorodnych intonacji zgłoskowych; u podstawy leży kategoria iloczasu.
WIERSZ ZAGADEK – rodzaj wiersza tonematycznego, oparty na przeciwstawieniu tonów wysokich i niskich.
3
Sander2