Projekt z poetyki – gatunki literackie – baśń.
1.Definicja:
„Baśń – jeden z podstawowych gatunków epickich literatury ludowej; niewielki utwór o treści fantastycznej (bajka magiczna), wywodzący się z bajki ludowej, nasycony cudownością związaną z wydarzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym, a sferą działania sił nadnaturalnych.
Fantastyczny świat baśni jest zaludniony krasnoludkami, skrzatami, czarownicami, wróżkami, dobrymi i złymi duchami, królewiczami, rycerzami. Konstrukcja fabuły jest nieskomplikowana. Zdarzenia rozgrywają się w nieokreślonym miejscu i czasie i podporządkowane są realizacji idei «dobra zwycięskiego» (tryumf dobra nad złem). Baśń utrwaliła zasadnicze elementy ludowego światopoglądu: wiarę w nieustającą ingerencję mocy nadprzyrodzonych, antropomorficzną wizję przyrody, niepisane normy moralne, ideały
sprawiedliwych zachowań”.1
„Najwidoczniejszym znakiem cudowności baśni jest metamorfoza – przemiana ludzi w zwierzęta lub przedmioty i odwrotnie. Jednak w odróżnieniu od bohaterów podań i legend bohater baśni nigdy się ani nie dziwi cudom, jakich doświadcza podczas swej wędrówki, ani się ich nie boi. Wynika to z faktu, że w baśni wprawdzie najważniejszy jest bohater-człowiek, lecz nie o jego życie wewnętrzne w niej chodzi. Istotna jest akcja, której motorem jest bardzo często przypadek: za sprawą baśniowego szczęścia wszystko dzieje się tak, jak z perspektywy bohatera dziać się powinno. (...)Również motywy działań bohatera są w baśni nieistotne, choć obie te cechy - opis przeżyć bohatera i umotywowanie jego działań – zawsze są obecne w baśni, szczególnie tych stylizowanych, choćby w szczątkowej formie.
Według Maxa Lüthiego bohaterem baśni jest postać wyizolowana lub dająca się łatwo wyizolować ze swojego otoczenia, często jedyne lub najmłodsze dziecko, niekiedy różniące się od innych. Bohaterowie rzadko mają imiona; baśń zastępuje je określeniami abstrakcyjnymi (królewicz, księżniczka, najmłodsza siostra, najmłodszy brat). Jeśli są piękni, to są też często dobrzy, choć od zasady tak zwanego paralelizmu estetyczno-etycznego jest wiele wyjątków: postaci piękne lecz okrutne, a brzydkie (często zwierzęce) przemieniają się w urodziwe”. 2
„W baśni pojawiają się pewne stałe wątki, jak wędrówka bohatera w poszukiwaniu
cudownego środka (np. leku); cudowne przeniesienie się bohatera w inne miejsce; różnego rodzaju próby (walka, wyścig), przeszkody do pokonania. (...)Pojawiające się w baśni charakterystyczne zwroty - jak np. formuła początku lub końca - sygnalizują odbiorcy, że ma do czynienia nie ze światem rzeczywistym, lecz ze światem baśni (np. «za siedmioma górami i lasami», «dawno, dawno temu...»)”.3
2.Historia gatunku:
Baśń wywodzi się głównie z bajki ludowej, czyli opowiadania tradycyjnego żyjącego w przekazie ustnym powtarzanym przez bajarzy (choć często później spisywanym). Bajka ludowa jest częścią kultur mniej lub bardziej pierwotnych, u których sztuka pisania nie jest znana, bądź odgrywa mało znaczącą rolę. W ten sposób może ona przetrwać nawet tysiąclecia. Duża ilość bajek ma charakter międzynarodowy i można je odnaleźć w różnych wariantach w tradycji wielu narodów. Badanie genezy bajki ludowej zapoczątkowali romantycy naukowi wiążąc jej powstanie z początkami ludzkości. Kolejne teorie były już bardziej ostrożne, jak zapoczątkowanie gatunku w Indiach, a nawet teoria zakładająca wspólnotę kulturową ludów aryjskich. Jednak późniejsze badania dowiodły, że nie wszystkie bajki mają starożytne pochodzenie, lecz powstawały wraz z rozwojem kultur narodowych oraz w wyniku przeplatania się tychże kultur. Jednakże sama baśń, czyli bajka magiczna (fantastyczna) występowała głównie u ludów wschodnich (najstarszy hinduski zbiór baśni, Pańczatantra z około I – IV wieku, który pojawił się w Europie w XII i XIII wieku w hebrajskim przekładzie Rebi Joela). Jednakże motywów baśniowych można doszukać się już w babilońskim eposie Gilgamesz (3 tys. p.n.e.), w Biblii, w Odysei Homera (np. przygoda na
wyspie Kirke, czy cudowna przemiana w starca przed wygnaniem zalotników z pałacu na Itace) oraz w Metamorfozach Owidiusza. Za najstarszą opowieść o charakterze baśniowym uważa się staroegipską Baśń o dwóch braciach (2 tys. p.n.e.), zaś w literaturze rzymskiej można odnaleźć baśń Amor i Psyche w Złotym ośle Apulejusza.
W średniowieczu ustalił się kanon europejski baśni w wyniku wpływów orientalnych oraz wymieszania się motywów antycznych z tradycją narodową. Baśnie można odnaleźć we francuskich poematach chansons de géste (XII – XIII w.), w lais autorstwa Marie de France (2. poł. XII w.) oraz w Gesta Romanorum z 1. poł. XIV wieku.
Pierwszym nowożytnym, znanym z nazwiska autorem baśni jest włoski pisarz Francesco Strapola, który w 2 tomach swoich 74 opowiadań (Le Piacevoli Notti z 1550 i 1553 roku) zawarł 21 baśni. Kolejna sławna pozycja w historii tego gatunku to pisane dialektem neapolitańskim Lo cunto de li cunti, trattenemiento de li peccerille Giambattisty Basiliego z lat 1620 – 1630, zwane później Pentamerone, która to nazwa nawiązuje do Dekameronu Boccacia. Basilie czerpał nie tylko ze źródeł literackich, ale też z tradycji oralnej, dzięki czemu można u niego znaleźć pierwowzory tak znanych utworów, jak Śpiąca królewna, Kot w butach, czy Kopciuszek. Zbiór Basiliego uznawany jest za pierwszy przedstawiony w tak zwartej formie zbiór europejskich baśni literackich.
Niedługo potem, bo w 1697 roku Charles Perrault opublikował swoje Histoires ou Contes du temps passé. Avec des moralités, zawierający tak znane utwory jak Śpiąca królewna, Kot w butach, czy Czerwony Kapturek. Perrault spisał swoje historie w stylu realizmu francuskiego klasycyzmu, opatrując je zupełnie niebaśniowymi morałami i komentując cudowność baśni tak, że czytelnik nie ma wątpliwości, że opisane wydarzenia należą wyłącznie do świata fikcji literackiej.
Równolegle z dziełem Perraulta powstawały Les Contes des fées (baśnie o wróżkach) autorstwa francuskich dam dworu, zwłaszcza Marie-Cathérine d'Aulnoy, wydane w latach 1697 – 1698. Bardziej znaną pisarką była Gabrielle-Suzanne de Villeneuve, autorka Pięknej i Bestii ze zbioru Contes Marins (1740 – 1741), spopularyzowanej potem w uproszczonej wersji przez Jeanne Marie de Beaumont.
W latach 1702 - 1717 orientalista Antoine Galland przetłumaczył na język francuski Baśnie z tysiąca i jednej nocy będące arabskim zbiorem z około X wieku, zawierającym jednak również starsze motywy hinduskie, perskie i rzymskie. Charakteryzują się one skomplikowaną, często dygresyjną fabułą, pełną nawiązań do kultury, religii i mitologii Wschodu. Orientalny, przypominający nieco biblijny styl tych baśni nadal pociąga swoją obcością, głównie dorosłych, bo dla dzieci może być nieco niezrozumiały:
„«Na Allacha, zaiste od Chin do drzewa Umm Ghajlan, od Persji aż do Sudanu, od Wadi Numan do Chorasanu miejsca nie stanie na wszystko, co zawarło wasze wyliczanie, a słowom owym nikt nie będzie w stanie. Czy ta sakwa jest bezdennym morzem, czy Dniem Sądu, w którym zbiorą się prawi i grzesznicy?» To rzekłszy kadi rozkazał otworzyć sakwę, a gdy go usłuchano snadnie zobaczył w niej chleb, cytryny, oliwki i ser na dnie. Wtedy cisnąłem torbę Kurdowi pod nogi i oddaliłem się. A kalif, wysłuchawszy opowieści Persa Alego, pokładał się ze śmiechu i obdarował go pięknym upominkiem.”4
W Niemczech zaś w latach 1782 – 1786 ukazały się Ludowe bajki niemieckie autorstwa Johna Karla Augusta Musäusa, który to zbiór wpłynął na późniejsze sławne dzieło braci Jakuba i Wilhelma Grimmów, Kinder-und Hausmärchen (Baśnie dziecięce i domowe) z 1812 i 1815 roku. Właśnie baśnie braci Grimm na długo ustaliły kanon stylistyczny dla tego gatunku. Baśni te uważane były za wierny zapis ludowego przekazu ustnego, okazały się jednak staranną stylizacją, która w późniejszych wydaniach miała przesłonić treści niestosowne dla dzieci. A oto fragment zakończenia jakże znanego wszystkim Kopciuszka:
„A kiedy się podniosła, królewicz spojrzał na nią i poznał w niej zaraz śliczną dziewczynę, z którą tańczył na balu, i zawołał:
- To jest prawdziwa narzeczona!
Macocha i obie siostry przeraziły się i aż pobladły ze złości. A królewicz wziął Kopciuszka na konia i pojechał (…)”5
W wieku dziewiętnastym w związku ze wzmożonym zainteresowaniem kulturą ludową powstawały nowe zbiory baśni – w Polsce Klechdy, starożytne podania i powieści
ludu polskiego i Rusi K. W. Wójcickiego (1837), Bajarz polski A. J. Glińskiego (1853) – w Rosji zaś, zbiór Afanasjewa (1855 – 1873). Równolegle do baśni właściwych rozwijała się tak zwana baśń literacka (wielowarstwowa) spopularyzowana przez H. Ch. Andersena oraz romantyków niemieckich: J. W. Goethego, W. Tiecka, C. Brentano, Novalis, E. T. A. Hoffmanna.
Baśnie Andersena zawierają głęboki sens humanistyczny i mają uniwersalną, ponadczasową wartość: przez zaczarowany świat kwiatów i zwierząt, wróżek, dobrych i złych duchów ukazują ludzkie charaktery i problemy. Jednakże baśnie te przedstawiają często okrutny, brutalny świat, pełny złych ludzi, w którym zakończenie nie zawsze brzmi: „i żyli długo i szczęśliwie”. Nawet sam Andersen był urażony odbieraniem jego baśni jedynie jako opowieści dla dzieci, bez głębszych znaczeń. Pozwolę sobie przytoczyć zakończenie Dzielnego ołowianego żołnierza:
„ Patrzył na maleńką panienkę i ona patrzyła na niego; czuł, że topnieje; lecz wciąż jeszcze stał dzielnie, trzymając broń na ramieniu. Nagle ktoś otworzył drzwi, wiatr porwał małą tancerkę i pofrunęła jak sylfida wprost do pieca, do ołowianego żołnierza, błysnęła płomieniem i już było po niej. A żołnierz roztopił się na bezkształtną masę i kiedy nazajutrz służąca wygarniała popiół, znalazła go w postaci maleńkiego, ołowianego serduszka; z tancerki zaś pozostały jedynie cekinki, a i te poczerniały na węgiel”.6
Tymczasem baśnie angielskiego , młodszego o niemal 50 lat pisarza, Oscara Wilde’a charakteryzują się większą lirycznością i symboliką niż dzieła duńskiego autora. Tam, gdzie Andersen w pełen prostoty sposób przedstawiał brutalność świata i życia, Wilde łagodził obraz niezwykłą poetyckością. Choćby zakończenie Szczęśliwego Księcia, pod pewnymi względami podobne do powyższego, zdradza jednak widoczne różnice stylu:
„ – (…) Zbyt długo cię tu zatrzymywałem; lecz ucałuj mnie w usta, gdyż ja kocham ciebie.
- Nie lecę do Egiptu – wyjaśniła Jaskółka – ale do Krainy Umarłych. Wszak Śmierć jest siostrą Snu, czyż nieprawda?
Ucałowała w usta Szczęśliwego Księcia i martwa upadła mu u stóp.
W tym momencie dziwny odgłos dał się słyszeć z wnętrza posągu, tak jakby coś rozpękło się na dwoje. I rzeczywiście, to pękło ołowiane serce Księcia. Na pewno z powodu siarczystego mrozu. (…) Zaraz potem zburzono pomnik Szczęśliwego Księcia (…).
- Dziwna rzecz! – rzekł hutnik pracujący przy wielkich piecach – to serce z ołowiu nie chce się stopić. Musimy je wyrzucić. – I wyrzucili ołowiane serce na ten sam śmietnik, na którym leżała martwa Jaskółka.
- Przynieś mi prędko dwie najcenniejsze rzeczy z tego miasta – rzekł Pan Bóg do jednego ze swoich Aniołów; i Anioł przyniósł ołowiane serce Księcia i martwą Jaskółkę.
- Dobrze wybrałeś – zawołał Pan Bóg – gdyż w moich rajskich ogrodach ten ptak wiecznie będzie śpiewał, a Szczęśliwy Książę recytował najpiękniejsze strofy ku mojej chwale.”7
Baśń przez wieki wpływała na wyobraźnię i inwencję licznych artystów - od literatury (szczególnie Romantyzm i Młoda Europa), malarstwa (surrealiści), rzeźby, filmu (szczególnie film animowany, w tym anime , w którym częste są motywy baśni i mitologii wschodniej), teatru, po ogólnie pojętą muzykę (wystarczy wspomnieć Igora Strawińskiego z jego burleską Lis opartą na baśni Afanasjewa oraz baletem Pietruszka, albo Piotra Czajkowskiego z Dziadkiem do orzechów, czy wreszcie Wolfganga Amadeusza Mozarta i jego Zaczarowany Flet). Można by długo wymieniać, nadto dodając dziedziny sztuki czerpiące z tych samych ludowych wierzeń, co baśnie, jednak współcześnie na pierwszy plan wysuwa się powieść fantasy, która od czasów Johna Ronalda Reuela Tolkiena przeżywa gwałtowny rozwój. Fantasy wywodzi się bardziej z mitologii słowiańskiej, skandynawskiej i celtyckiej, niż bezpośrednio z baśni, jednakże podobieństwa są bardzo widoczne. Szczególnie uderzającym przykładem może być Krabat Otfrieda Preusslera, który cały jest swobodnym połączeniem i opracowaniem bajek magicznych.
Na zakończenie należy zaznaczyć, że sama baśń jest nadal żywa we współczesnej rzeczywistości; jest znaczącą częścią wychowania każdego dziecka - uczy zasad moralnych, kształtuje psychikę, pomaga pogodzić się z problemami życia dziecka (np. historia Kopciuszka utożsamiana jest z obowiązkiem sprzątania swojego pokoju, a jakże często słyszy się od dziecka w stosunku do rodzeństwa: „ja wszystko muszę robić, a on nic…”). Przy tym nie tylko dzieci czytują/słuchają baśni, ale równie chętnie robią to dorośli. Jest to często nowoczesna baśń metaforyczna, pełna symboliki, filozoficznych podtekstów, aluzji do rzeczywistości, przedstawiająca prawdy egzystencjalne, niezmienne, ponadczasowe, częściowo tylko dostępne percepcji dziecka, stąd liczne przykłady „dorosłej” lektury baśni, odkrywające zupełnie nowe sensy. Baśnie są źródłem „oczyszczających” ideałów, piękna i moralności, do których tęskni większość ludzi, a których tak często brak we współczesnej literaturze.
Wiktoria Szramowska, rok I, grupa 5.
Przypisy:
1. W. Appel [et al.], Baśń [w:] Literatura. Wiedza o kulturze, kom nauk. A. Z. Makowiecki, Warszawa 2006, s. 48 – 49.
2. M. Bernacki, M. Pawlus, Baśń [w:] Słownik gatunków literackich, wstęp S. Jaworski, Bielsko-Biała 1999, s. 78 – 81.
3. S. Jaworski, Baśń [w:] Słownik szkolny. Terminy literackie, Warszawa 1990, s.23.
4. Opowiadanie o Harunie Ar-Raszidzie, Persie Alim i o tym co wiąże się ze sprawą sakwy i Kurda [w:] Księga tysiąca i jednej nocy, wybór i wstęp W. Kubiak, przeł. A. Kmietowicz [et al.], Warszawa 1987, s. 166 – 167.
5. H. Ch. Andersen, Dzielny ołowiany żołnierz [w:] Baśnie, t. 1, tłum. S. Beylin, J. Iwaszkiewicz, Warszawa 1985, s. 78.
6. Szczęśliwy Książę [w:] Wilde. Najpiękniejsze baśnie, najwięksi bajkopisarze, O. Wilde, tłum. I. Kania, [b. m., b. r.], s. 26 – 28.
Bibliografia:
1. Baśń [w:] Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, M. Głowińskiego, T. Kostkiewicz, A Okopień-Sławińskiej, wyd. 4., Wrocław 1989, s. 57 – 58.
2. L. Bielawski [et al.], Bajka magiczna [w:] Słownik folkloru polskiego, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1965, s. 34 – 35.
3. W. Appel [et al.], Baśń [w:] Literatura. Wiedza o kulturze, kom nauk. A. Z. Makowiecki, Warszawa 2006, s. 48 – 49.
4. M. Bernacki, M. Pawlus, Baśń [w:] Słownik gatunków literackich, wstęp S. Jaworski, Bielsko-Biała 1999, s. 78 – 81.
5. S. Jaworski, Baśń [w:] Słownik szkolny. Terminy literackie, Warszawa 1990, s.23.
Adirell