Co jest co - w nutach na fortepian
Niniejsze opracowanie przeznaczone jest bardziej dla amatorów niż uczniów
szkół muzycznych, gdyż nie obejmuje wszystkich zagadnień, które należałoby
omówić i nie podaje pełnych wyjasnień. Używając matematycznego określenia
jest to "pierwsze przybliżenie" tematu.
Po czym poznać, że nuty przeznaczone są na fortepian (lub podobny instru-
ment klawiszowy) ? Po tym, że "pięciolinie" spięte są "klamrą" po dwie,
z których górna opatrzona jest w "klucz wiolinowy" a dolna - w "klucz ba-
sowy". Również "kreski taktowe" przebiegają przez obie pięciolinie.
Patrz przykłady poniżej.
W nutach wyróżnić można trzy grupy informacji :
1 - informacje ogólne niedotyczące materii muzycznej :
- tytuł utworu i ewentualnie inne dane (np. nr dzieła, dedykacja i tp),
które zwykle umieszczone są u góry.
- kompozytor - po prawej stronie nad pierwszą pięciolinią.
- rok wydania i wydawca - u dołu na pierwszej stronie
(często te dwie ostatnie informacje podawane są pod tytułem utworu).
Patrz przykład 1.
Przykład 1.
2 - informacje ogólne dotyczące materii muzycznej :
- "tempo" i ewentualnie inne ogólne wskazówki wykonawcze - po lewej
stronie nad pierwszą pięciolinią.
- klucze - wiolinowy i basowy - na początku każdej pięciolinii.
- "tonacja" - patrz na "znaki przykluczowe" ("krzyżyki", lub "bemole") - na
początku każdej pięciolinii.
- "metrum" - patrz na początku utworu (tuż za znakami przykluczowymi).
Popatrzmy na przykład 1 :
- tempo "largo" (szeroko, bardzo powoli) należy do grupy wolnych ;
inne określenia tempa w tej grupie to : larghetto, lento, adagio, grave ;
tempa umiarkowane : andante, andantino, moderato, allegretto ; tempa
szybkie : allegro, vivo, vivace, veloce, presto, vivacissimo, prestissomo
(szczegółowe znaczenie poszczególnych określeń, pochodzących z ję-
zyka włoskiego, podają słowniki i podręczniki muzyczne ;
w wielu przypadkach nad słownym określeniem tempa (a często za-
miast) podaje się ścisłe, metronomiczne, oznaczenie czasu trwania war-
tości rytmicznych - jak w przykładzie 2 :
Przykład 2.
co oznacza, że na metronomie należy ustawić cyfrę 114, czyli tempo
grania ćwierćnut wyniesie 114 na minutę.
Wróćmy do przykładu 1 :
- utwór jest w tonacji g-moll, co podano w tytule (gdyby tej informacji
nie było, to należałoby sprawdzić, czy nie jest to przypadkiem tonacja
B-dur - utwór zwykle kończy się akordem tonicznym).
- metrum utworu to 4/4 (znak "C" funkcjonuje równolegle z 4/4).
3 - informacje szczegółowe dotyczące materii muzycznej :
- zmiany tempa, klucza, tonacji i metrum, co zaznaczane jest tuż za
kreską taktową (zmiana klucza spotykana jest też w trakcie taktu).
- zmiany dynamiki (inaczej - siły dźwięku, potocznie - głośności), dotyczą-
ce zarówno mniejszych, lub większych fragmentów, jak i poszczególnych
dźwięków, co zaznaczane jest odpowiednimi słowami, literami, lub zna-
kami graficznymi - patrz przykład 3.
Przykład 3 (druga linia Ballady g-moll)
Mamy tu zmianę (zwiększenie) tempa na "Moderato" (umiarkowanie)
z równoczesną zmianą metrum na 6/4.
Łącznie z przykładem 1 widzimy zmiany dynamiki - z początkowego "f"
(forte - głośno), poprzez "dim" (diminuendo - ściszanie) w drugiej połowie
3 taktu (długość dwóch schodzących się linii pokazuje odcinek, na któ-
rym winno nastąpić wyciszenie), do "p" (piano - cicho) w 4 takcie, na
przełomie 6 i 7 taktu mamy lokalne wzmocnienie (crescendo), po zmia-
nie metrum (p) przypomina, że ogólnie gramy piano (pod półnutą c jest
akcent - o czym poniżej - co siłą rzeczy wypada nieco głośniej).
Ponadto - stosuje się jeszcze "ff" (fortissimo - bardzo głosno), "fff" (for-
tissimo possibile - możliwie najgłośniej) oraz analogicznie "pp" (pianis-
simo - bardzo cicho) i "ppp" (pianissimo possibile - możliwie najciszej).
Zmiana jakości brzmienia za pomocą pedału - "Ped" - naciskamy pedał,
" * " - zwalniamy.
- zmiany artykulacji (sposobu wydobywania i łączenia), dotyczące za-
równo mniejszych, lub większych grup, jak i poszczególnych dźwięków,
co zaznaczane jest odpowiednimi słowami, lub znakami graficznymi.
Patrz przykład 4.
Przykład 4 (cd Ballady g-moll).
W lewej ręce mamy zmiany klucza (czego nie pokazano jeszcze w do-
tychczasowych przykładach) oraz "przenośnik oktawowy" (8''''''''''''| ). Oba
sposoby pozwalają uniknąć stosowania linii dodanych - górnych i dolnych
(nie używa się więcej niż 5 linii dodanych). Przenośnik oktawowy nad
nutami oznacza przeniesienie o oktawę w górę, pod nutami - w dół.
Wracając do tematu artykulacji, widzimy w tym przykładzie :
- "staccato" (odrywać) - kropka nad, lub pod nutą (po przeciwnej stronie
ogonka) - wartości nut są skrócone, gdyż po uderzeniu w klawisz pa-
lec winien być natychmiast podniesiony.
- "spiccato" (oddzielać) - znak " > " - wykonanie bardziej energiczne
i ostrzejsze niż staccato.
- "legato" (łączyć) - tenże wyraz, lub łuk nad zespołem nut (nie mylić
z długimi łukami oznaczającymi "frazowanie", jak również z krótkimi,
ale łączącymi dwie nuty tej samej wysokości, co oznacza przedłużenie
nuty pierwszej o wartość drugiej) - wartości nut są dotrzymane, gdyż
palec z klawisza odrywamy dopiero w momencie uderzania w następny.
Ponadto - stosuje się jeszcze :
- "portato" (przenosić) - artykulacja pośrednia między legato i staccato -
do kropek i łuku dodana jest prostokątna klamra z napisem portato -
skrócenie wartości nut jest tu znikome.
- "glissando" - linia prosta, lub falista (t.zw. wężyk) z napisem gliss po-
między nutą rozpoczynającą i kończącą. Jest to artykulacja nietypowa
dla fortepianu - polega na szybkim przesunięciu palcem po białych,
lub czarnych klawiszach.
- "tremolo" (drżenie), "tremolando" (drżąco) - jest to właściwie skrócony
zapis szybko powtarzanego tego samego dźwięku, lub dwóch różnych
dźwięków (w tym współbrzmień).
- "arpeggio" (jak na harfie, struna po strunie) - pionowy wężyk przed
akordem - polega na szybkim wykonaniu akordu dźwięk po dźwięku
poczynając od najniższego. Są tu dwie możliwości : gdy wężyk prze-
biega przez obie pięciolinie akord rozpoczyna się lewą ręką i kontynu-
uje prawą, gdy mamy osobne wężyki na każdej pięciolinii obie ręce
równocześnie wykonują swoje akordy
(są jeszcze inne śposoby artykulacji, ale nie dotyczą fortepianu).
- "ozdobniki" (pojedyncze dźwięki, lub ich grupy, upiększające linię me-
lodyczną), zaznaczane odpowiednimi symbolami, lub znakami graficzny-
mi, umieszczanymi nad konkretną nutą i wykonywane w czasie trwania
tejże nuty, a mianowicie :
- "przednutka krótka" (stosowana obecnie ; w muzyce dawnej jest też
"przednutka długa") - mała przekreślona nutka "ósemka" połączona łu-
kiem z nutą główną - szybko zagrana nuta przed nutą główną, odbiera
ona nieco wartości nuty poprzedniej, jednakże akcent pozostaje przy nu-
cie głównej (spotyka się też przednutki złożone z kilku nutek i w tym
przypadku nie są one przekreślone).
- "mordent nieprzekreślony" (stosowany obecnie ; w muzyce dawnej jest
też "mordent przekreślony") - "zygzak" złożony z 5 ramion umieszczo-
ny nad nutą (po przeciwnej stronie ogonka) - w czasie przeznaczonym
na nutę główną uderzamy ten dźwięk, następnie gamowłasciwy dźwięk
sąsiedni wyższy (zwany sekundą górną) i powtórnie dźwięk główny ;
sekunda górna może być chromatycznie zmieniona i wtedy nad, lub
pod znakiem stawia się odpowiedni znak (krzyżyk, bemol). Można po-
wiedzieć, że mordent nieprzekreślony zamienia nutę główną w 3 nuty -
zamiast np. "c" gramy "c,d,c".
- "obiegnik" - znak podobny do leżącego S, umieszczony nad nutą, lub
miedzy dwiema nutami - wykonanie polega na szybkim opisaniu nuty
głównej przez jej górną i dolną sekundę. Można powiedzieć, że obieg-
nik zamienia nutę główną w 4 nuty - zamiast np. "c" gramy "d,c,h,c".
W przypadku obiegnika postawionego miedzy dwiema nutami jego wy-
konanie odbywa się po uderzeniu pierwszej nuty, ale odpowiednio skró-
conej (czyli gramy np. c, d,c,h,c - wszystko w czasie przeznaczonym
na nutę "c").
- "tryl" - nad nutą figuruje skrót tr ; jeżeli ozdobnik dotyczy wielu nut,
lub wielu taktów, to za skrótem występuje linia falista (wężyk) pokazu-
jąca odpowiedni odcinek wykonywania ozdobnika - w czasie przezna-
czonym na nutę główną szybko i wielokrotnie uderzamy ten dźwięk
na zmianę z sekundą górną (można powiedzieć, że tryl to jest przedłu-
żony mordent) - patrz przykłady poniżej.
Przykład 5.
W pierwszym takcie nad nutą "a" mamy znak ozdobnika "tryl". Kasownik
nad nim oznacza, że górną sekundą ma być "h" (bo pierwszą nutą w tak-
cie jest his). Cyferki u góry podpowiadają którymi palcami należy ten
tryl wykonać (skoro mowa o cyferkach - widać je we wszystkich przy-
kładach - oznaczają one "palcowanie" - nie ma ich tam gdzie użycie
palców jest oczywiste). W ostatnim takcie jest przednutka krótka, w lewej
ręce akord finalny ma być zagrany arpeggio. Widzimy tu też znaki "fer-
mata" (łuk z kropką w środku), co oznacza przedłużenie wartości nuty,
lub pauzy wg uznania wykonawcy.
Przykład 6.
Widzimy tu nad nutą "h" symbol ozdobnika "mordent nieprzekreślony"
wraz z palcowaniem.
- "frazownie", zaznaczane łukami obejmującymi od kilku nut do wielu
taktów, które wyznaczają odcinki tworzące pewne całości wyrazowe.
Patrz przykłady 1, 3, 4 - wszystkie łuki dotyczą frazowania. U nowicju-
sza mogą budzić wątpliwości krótkie łuki w dwóch ostatnich taktach
przykładu 3. Bowiem zarówno w prawej, jak i lewej ręce łuki dotyczą
nut tej samej wysokości, co zwykle oznacza przedłużenie nuty pierwszej
o wartość drugiej. W tym jednak przypadku bliżej nut mamy kropki,
czyli staccato, z czego wniosek, że łuki oznaczają frazowanie (nie jest to
też portato, bo nie ma klamry i napisu).
Wymienione powyżej ozdobniki należą do grupy skrótów powszechnie stoso-
wanych w zapisie nut na fortepian i inne instrumenty. Dla nowicjuszy jest to
kłopotliwe, bo trzeba zapamiętać wykonanie każdego z nich. Wygodniejszy był-
by dokladny zapis bez używania tych skrótów - ale cóż - tak się przyjęło
i trzeba się do tego przyzwyczaić (można sobie zrobić "ściągę").
- inne skróty w pisowni nut :
- pauzy trwające kilka taktów - spotykane sposoby oznaczeń :
- w takcie ze znakiem pauzy cyfra arabska nad pięciolinią podaje
ilość taktów pauzy
- w miejsce pauzy stawia się grubą pionową kreskę między 2 i 4
linią (+ cyfra j.w.)
- w miejsce pauzy stawia się 2 grube pionowe kreski między 2 i 4
- w miejsce pauzy stawia się grubą poziomą kreskę na 3 linii,
nieco krótszą od długości taktu (+ cyfra j.w.)
- w miejsce pauzy stawia się 2 grube ukośne kreski zaczynające
się na 2 i 3 linii a kończące się na linii 3 i 4, również nieco krót-
sze od długości taktu (+ cyfra j.w.) - patrz przykład 7.
Przykład 7.
- wielokrotne powtarzanie dźwięków tej samej wysokości i wartości,
lub figur melodycznych - patrz przykład 8.
Przykład 8.
- wielokrotne powtarzanie figur melo-rytmicznych - patrz przykład 9.
Przykład 9.
- wykonywanie oktaw - cyfra 8 umieszczona nad, lub pod nutą oznacza
zagranie jej z oktawą, odpowiednio - górną, lub dolną. Spotykane są
też określenia : col 8va, all 8va, con 8va, coll ottava bassa (tylko dla oktawy
dolnej
- powtórzenie części utworu od początku - jeśli utwór ma np. strukturę
A, B, A, to - zamiast przepisywać część A - na końcu części B pisze-
my "Da capo al FINE" (w skrócie D.c.al F, co czytamy "da kapo al fine"
i znaczy to "od podzątku do napisu FINE"), zaś na końcu części A pi-
szemy "FINE" (koniec).
- powtórzenie części utworu od konkretnego miejsca - stawiamy tam
znak podobny do litery "f" z dodatkowymi dwiema kropkami a w miej-
scu po którym następuje powtórzenie piszemy "Dal segno" (dal senio,
w skrócie "D.s.", co znaczy "od znaku"). Zwykle oznacza to powtórze-
nie aż do końca utworu, chyba że napiszemy "Dal segno al FINE"
i oznaczymy miejsce zakończenia słowem "FINE".
- powtórzenie fragmentu utworu - początek fragmentu oznaczamy wspom-
nianym znakiem "f" a koniec znakiem podobnym do "elipsy przekreślo-
nej na krzyż" (potocznie - "latarnia") a w m...
TylkoPortable