Człowiek to byt podmiotowy – stara się realizować formułowane przez siebie zamiary, dostrzegając fakt bycia zależnym lub niezależnym od okoliczności.
Doświadczenie podmiotowej kontroli zależy od:
- Spostrzegania wolności wyboru, autodeterminacji (przeświadczenia, że jest się źródłem myśli, ocen i działań);
- Dostrzeżenia związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy swoimi działaniami a ich następstwami;
- Poczucia własnej skuteczności – przeświadczeniem jednostki, że potrafi podjąć (i doprowadzić do skutku) działanie zorientowane na osiągnięcie celu.
Behawioralna (powodowanie zmian w otoczeniu)
Kontrola
Poznawcza (umiejętność przewidzenia z pewnym prawdopodobieństwem biegu wydarzeń)
Kontrola behawioralna i poznawcza są powiązane.
Przypuszczalnie istnieje naturalna preferencja do sprawowania kontroli, modyfikowalna przez okoliczności, kontekst społeczny i/lub stany psychiczne.
- Ludzie preferują sytuacje, w których istnieje możliwość wyboru (wpływu), bo ułatwia ona zaspokojenie potrzeb.
- Zadania wykonywane pod przymusem postrzegane są jako mniej przyjemne, niż dobrowolne. Ograniczenie wolności owocuje aktywnym sprzeciwem - reaktancją (termin autorstwa Jacka Brehma).
- Reaktancja nie występuje, jeśli człowiek nie oczekuje możliwości wyboru. Może też zostać pohamowana, jeśli wystąpią czynniki poboczne (zwyczajowo obawa przed nieprzyjemnymi skutkami sprzeciwu).
- Ludzie skłonni są zrezygnować z kontroli, jeśli:
- wątpią czy ich umiejętności są wystarczające np. do uniknięcia zagrożenia (skłonni są wtedy „zdać się na specjalistę”);
- w sytuacjach „moralnie wątpliwych” (np. potencjalnie bolesnych dla innych osób);
- jeśli preferują zmniejszenie odpowiedzialności kosztem, zmniejszonej kontroli (co może wynikać z lęku przed konsekwencjami porażki).
Czynniki modyfikujące percepcję kontroli:
- Teoria reaktancji – bezpośrednie ograniczenie możliwości kontroli;
- Teoria autodeterminacji – obejmuje dobrowolne ograniczenie wyboru (bez presji zewnętrznej), w przypadku gdy np. czynność nie jest wykonywana „dla samej siebie”, tylko przez wzgląd na przewidzianą nagrodę, czy własne zobowiązania;
- Teoria atrybucji – poczucie wolności zależne od właściwości zbioru alternatyw decyzyjnych (maksymalna wolność wyboru odczuwana jest przy umiarkowanej liczbie opcji i małym zróżnicowaniu ich atrakcyjności, a także od ogólnej ich atrakcyjności – wolimy wybierać spośród wielu dobrych, niż z wielu złych możliwości);
- Uprzednie doświadczenia (własne, a niekiedy ludzi o podobnych cechach) – przeszłe niepowodzenia mogą wpłynąć na postrzeganie swoich możliwości, a w efekcie odbić się na wykonaniu zadania;
- Cechy sytuacji (np. poziom kontyngencji – czyli obiektywna współzależność pomiędzy działaniem a następstwem; czy też samo prawdopodobieństwo sukcesu);
- Iluzja kontroli – wyraźna tendencja do przeceniania stopnia swojego sprawstwa w przypadku gdy w istocie jest on znikomy. Ta zależność nie dotyczy osób depresyjnych – w takiej sytuacji są one w stanie realnie ocenić poziom wpływu na sytuację. Nie stwierdzono znaczących różnic pomiędzy osobami depresyjnymi i niedepresyjnymi w przypadku gdy poziom sprawstwa był wysoki.
- Zmiana nastroju na dobry pociąga za sobą pojawienie się iluzji kontroli, podczas gdy pogorszenie go sprawia, że efekt ten zanika. Możliwe wyjaśnienie: dobry nastrój sprzyja zaangażowaniu w konstruowanie hipotez nt. związków pomiędzy naszym zachowaniem a wydarzeniami w otoczeniu, co może doprowadzić do wykrywania współzależności tam gdzie ich nie ma.
- Egotyzm atrybucyjny – tendencja do postrzegania siebie jako przyczyny zdarzeń pozytywnych w otoczeniu, przy jednoczesnym zaprzeczaniu, że jest się przyczyną zdarzeń negatywnych.
- Obok zaprzeczania swojemu udziałowi w wydarzeniach negatywnych występuje racjonalizacja tychże. Ludzie łatwo znajdują dla nich pozornie racjonalne wyjaśnienia.
- Myślenie życzeniowe przy planowaniu – przecenianie liczby zadań, które jest się w stanie wykonać. Owocuje to najczęściej nieumiejętnym rozplanowaniem czasu i „niewyrobieniem się” w terminie [ten mechanizm wydaje się być odporny na oduczenie].
Modyfikacje percepcji kontroli tłumaczone są dwojako:
- Próba „ochrony ego”, pozytywnego obrazu własnej osoby i jej wartości;
- Czynnikami poznawczymi.
Gollwitzer:
Implementacyjny stan umysłu – stan zorientowany na działanie [osiągnięcie celu]
Towarzyszy mu pobudzenie, podniesienie samooceny, nasilenie iluzji kontroli, narasta nierealistyczny optymizm
Deliberacyjny stan umysłu – już/jeszcze brak działania, planowanie
Vallacher, Wegner:
Identyfikacja działania na poziomach: niskim (koncentracja na ruchach – słaba odporność na zakłócenia), pośrednim (koncentracja na samej czynności) i wysokim (wysoka odporność na zakłócenia, duża płynność).
Wyobrażanie sobie przyszłego zadania:
koncentracja na sukcesie lub na drodze do niego.
Myślenie kontrfaktyczne („co by było gdyby”)
- gdybanie w dół („ulepszanie” scenariusza w stosunku do rzeczywistości)
- gdybanie w górę
Energetyzacja działania:
- pobudzenie fizjologiczne wkrótce przez przystąpieniem do zadania
- w przypadku nikłych szans na sukces, pobudzenie gwałtownie maleje
Funkcje orientacji na działanie:
- Podjęcie działania
- Podtrzymanie aktywności ukierunkowanej na cel
- Zakończenie aktywności (brak wycofania w razie porażki grozi ruminacjami – typowymi dla stanu depresji nieprzyjemnymi myślami nt. własnej osoby; wyuczoną bezradnością)
Ludzie spontanicznie angażują się w formy aktywności nierzadko odbudowujące pozytywną samoocenę.
Odzyskanie poczucia kontroli jest istotnym elementem procesu adaptacji.
Inne środki adaptacji (wg wyników badania Taylor z udziałem pacjentek z rakiem piersi):
- Zmiana obrazu przyczyn negatywnego wydarzenia (np. przypisywanie ważnej roli niedziałającym już czynnikom z przeszłości/czynnikom kontrolowalnym)
- „Porównania w dół” (siebie z osobą w podobnej sytuacji, lecz gorzej sobie radzącą)
Opanowanie trwogi (terror management) – Greenber, Solomon, Pyszczynski: wzbudzenie lęku przed śmiercią prowadzi do podniesienia samooceny. Kulturowo wygenerowane „zabezpieczenie” przed lękiem przed śmiercią?
Autoafirmacja – Claude Steele: kompensacja, osiąganie sukcesów w dziedzinach innych niż ta, w której odnieśliśmy klęskę.
Styl autokoncentracji – Pyszczynski, Greenberg (badania nad zmianami psychicznymi w depresji): autokoncentracja – proces przesunięcia uwagi ze świata zewnętrznego na samego siebie; osoby depresyjne długo koncentrują się na sobie po porażce. [manipulowanie ukierunkowaniem uwagi może pomagać z uporaniem się z psychologicznymi następstwami porażek]
Inne mechanizmy samoodradzania się:
- Obronny wzorzec atrybucji przyczynowych (przypisywanie odpowiedzialności za porażkę czynnikom zewnętrznym, za zwycięstwo – sobie)
- Gdybanie w górę (tworzenie alternatywnego hipotetycznego scenariusza zdarzeń, różniącego się od rzeczywistości tym, że zakończony jest sukcesem)
- Racjonalizacja zachowań negatywnych
Abraham Tesser – cudzy sukces traktowany jako porażka (jeśli druga osoba odnosi go w dziedzinie ważnej dla naszej samooceny): unikanie porównań z daną osobą
Styl eksplanacyjny:
- Optymistyczny (niepowodzenia wyjaśniane jako efekt wpływu czynników zewnętrznych, zmiennych i specyficznych) – sprzyja adaptacji
- Pesymistyczny (niepowodzenia wyjaśniane jako efekt wpływu czynników wewnętrznych, stałych i ogólnych) – utrudnia adaptację
Naiwne teorie inteligencji:
Carol Dweck – badania nad dziećmi w wieku szkolnym:
- Orientacja bezradnościowa [helpless orientation] (łatwe poddawanie się, lęk, apatia).
- Mastery orientation (nastawienie na pokonanie przeciwności).
Róznice wynikają z rodzaju przeświadczeń nt. natury ludzkiej inteligencji – naiwne teorie uzdolnień.
Entity beliefs – zdolności traktowane jako coś trwałego, nie podlegającego zmianie. [Celem jest spełnienie wyznaczonego kryterium.]
Incremental beliefs – zdolności jako coś wyćwiczalnego. [Celem jest nauczenie się czegoś nowego.]
Siła woli:
Osoby o „silnej woli” łatwo przyjmują orientację na działanie, łatwo wytwarzają tzw. kompletne intencje, bez problemów przechodzą od myśli do czynu.
Osoby o „słabej woli” łatwo przyjmują orientację na stan, generują najczęściej intencje zdegenerowane, są podatni na ruminacje.
Ludzie dążą do sytuacji posiadania wyboru i możliwości wpływu na otoczenie.
Swoją kontrolę postrzegają tendencyjnie.
Poczucie kontroli przyczynia się do adaptacji psychologicznej na krótką i na długą metę.
Poczucie kontroli może niekiedy mieć złe skutki.
wannad