Tyrmand Leopold - Gorzki smak czekolady Lukullus .pdf - Tyrmand Leopold - look.16

Leopold Tyrmand

Gorzki smak czekolady Lucullus

Chwila zwierzeń autora, czyli przedmowa

Wybitny znawca przedmów – Kubuś Puchatek doszedł niegdyś do wniosku, że nieduża

przedmowa winna zwać się przedmówką, zaś przedmówka i wymówka to w gruncie rzeczy

jedno i to samo. W stwierdzeniu tym tkwi mądrość równie potężna, jak prosta; taka sama

zresztą, jaka nasycała wszystkie Wielkie Myśli o Niczym znakomitego pluszowego filozofa.

Zbrojny w tę prawdę postanowiłem niczego nie owijać w bawełnę i ominąć zdradzieckie rafy

zawoalowanych wymówek, które w końcu i tak zawsze rozpozna czytelnik – ten nieugięty

i doświadczony nawigator wśród oceanu słów. Dlatego nazwałem mą przedmowę chwilą

zwierzeń.

W zwierzeniach łatwiej jest wsączać krople żywych, kolorowych uczuć, a ja przyznać muszę,

że tomik ten bardzo mi jest drogi. Opowiadanie „Niedziela w Stavanger” stanowi właściwie

pierwszy twór mego ołówka. To dziwne zdanie wymaga wyjaśnienia: otóż jako dziennikarz

zawsze używałem maszyny do pisania i po ołówek sięgnąłem dopiero wtedy, gdy po moją

osobę sięgnął bies beletrystyki. Przez młodość, powiedzmy to sobie otwarcie, bynajmniej nie

tęskniłem do pisania. Żywiłem wręcz głębokie przekonanie, że na pisanie szkoda czasu, że

należy żyć szybko, różnorako i nigdy nie zamykać oczu, nawet wobec błysków eksplozji

i dławiącego lęku; wyznać też muszę, iż często w czasie owej młodości robiło się różne

rzeczy dlatego tylko, aby ładnie potem wyglądały zanotowane w pamięci lub na papierze.

W ten sposób, z zapisywanych na gorąco wspomnień dnia wczorajszego, zaczęta została

jeszcze w czasie wojny niezdarna, na poły dziennikarska, na pół pamiętnikowa „Niedziela

w Stavanger”.

Jesienią 1946 roku „Przekrój”, najpoczytniejszy wówczas magazyn literacki Europy

Środkowej, wydrukował „Niedzielę w Stavanger”, opatrzywszy ją ilustracjami. Gdy ujrzałem

prawdziwe zdarzenia, odbite w artystycznym zwierciadle graficznej fikcji, demon beletrystyki

opętał mnie na krótko bez reszty. Usiadłem i napisałem „Hotel Ansgar” – równie niezręczny

i pełen ukochanych wspomnień jak jego pierworodna siostra „Niedziela”. Po czym wróciłem

na długie łata do dziennikarstwa i publicystyki – mego właściwego zawodu. W gęstwie tych

długich lat ulegałem jeszcze parę razy rzeczonemu szatanowi, który już tylko korzystał

z chwili rzewnej słabości dla umykających w tył wspomnień młodzieńczego wieku. Sięgałem

wtedy po ołówek i spisywałem „Kajaluka” czy „Tübingen ma białe kominy”. Były to jednak

sięgnięcia fragmentaryczne, przypominające lekkie sentymentalne grypy, nietrudne

w leczeniu.

Dlaczego odgrzebuję to wszystko w przedmowie, która ma nie być wymówką? Myślę, że po

to, aby ujawnić swe przywiązanie do najpierwszych dzieci. Fragmentaryczne kontakty

z beletrystyką pozostają przeważnie zawsze pierwocinami. Nie mam co do tego wątpliwości

i może dlatego są one mi bardzo drogie. Kocha się je jak dzieci ułomne czy upośledzone.

Tym mocniej, gdy w życiu piszącego rodzą się na przełomie trzeciego i czwartego krzyżyka,

czyli w nader późnym literacko wieku, oraz kiedy po napisaniu wędrują do szuflady.

Albowiem – jak to wynika z chronologii – większość poniższych nowel zrodziła się w okresie,

gdy znakomitsze od nich twory rozlicznych piór znajdowały jedyne schronienia w szufladzie.

Nawiasem mówiąc: stoczyłem dość zaciekłą potyczkę z pokusą, by niniejszego tomiku nie

opatrzyć tytułem „Opowiadania szufladowe”.

Jedno z poniższych opowiadań znalazło się w zbiorku pod nazwą „Hotel Ansgar”, wydanym

w roku 1948. Była to właśnie „Niedziela w Stavanger”. Zbiorek cieszył się pewnym

powodzeniem i dość szybko znikł z półek księgarskich. Pojawiły się recenzje, na adres mój

zaczęły napływać listy od czytelników. Zarówno w recenzjach – w sposób ironiczno taktowny

– jak i w listach – w sposób prosty i bezpośredni – przewijał się ten sam motyw ukrytych lub

otwartych zapytań: czy to wszystko prawda? czy zdarzenia, zawarte w opowiadaniach, są

zmyślone czy prawdziwe? czy bohater nowel i autor to ta sama osoba? czy autor to

wszystko sam przeżył?

Wydaje mi się, że największym przywilejem zwierzeń jest szczerość, zwykła szczerość,

płynąca z chęci dokładnego zbadania sprawy. Pragnę skorzystać z tego przywileju

i odpowiedzieć na te pytania – na pytania, które padły, i na pytania, które być może znów się

zjawią, na to pytanie wreszcie, które zrodziło się niedawno we mnie, gdy zagłębiłem się

w część starych maszynopisów, by je przygotować do druku. Pytanie brzmiało: jak to

w istocie było naprawdę? Bo przecież wspomnienia zacierają się tak nieuchronnie i tak

łudząco...

Otóż opowiadania, zawarte w pierwszej części tego tomiku, zawierają prawdę. Prawdę

kompilacyjną. Znaczy to, że poszczególne fakty, opisane w nich, miały miejsce

w rzeczywistości, nie wszystkie jednak były tak uszeregowane i powiązane ze sobą, jak to

ma miejsce w fabułach nowel. Nie wszystkie z nich były udziałem jednego bohatera – jak to

trochę sugerują nowele – I nie wszędzie z kolei bohater nowel jest postacią jednoznaczną

z autorem. Po prostu autor splótł własne przeżycia z zasłyszanymi w określonym czasie,

środowisku i okolicznościach relacjami o zdarzeniach, wszystko dokładnie poplątał

i pogmatwał i w ten sposób powstała nowa relacja – literacka – w której nikt, łącznie

z autorem, nie może się dokładnie zorientować, zwłaszcza po tylu latach, gdzie, czyj

autentyzm do kogo się odnosi. Autentyczność zdarzeń jest niewątpliwa, lecz zarówno

czytelnik, jak i autor padają ofiarą wspomnieniowych perspektyw – autora w dodatku gubi

styl narracji, utrzymany w pierwszej osobie. Realia opowiadań są wystarczająco

przekonywające i sprawiają, że czytelnik przyjmuje je bez poprawki na literackość. Stąd

pierwszy, nieodparty wniosek: opowiadający przeżył to wszystko sam, zaś opowiadający

to...

W końcu dochodzi do takich scen jak wtedy w Zakopanem. Na stacji kolejki linowej

w Kuźnicach podszedł do mnie jakiś przystojny facet o wyglądzie narciarskiej „strasznej

kosy”, w czarnym skafandrze, przedstawił się i spytał: – To pan jest autorem książki pod

tytułem „Hotel Ansgar”? – Tak, to ja – odparłem skromnie. – No, wie pan... – zdziwił się –

dokonuje pan w tej książce tak niezwykłych czynów, że wyobrażałem sobie pana jako

wysokiego, potężnie zbudowanego blondyna, a tymczasem...

Oburzyła mnie ta bezmyślna niewiara w możliwości ludzi niewysokich i ciemnowłosych, to

niczym nie uzasadnione przekonanie, że kaliber czynów zależny jest od kalibru postaci.

– Widzi pan... – odparłem nie bez melancholii – ja się bardzo zmieniłem... Wtedy, na

Atlantyku, było inaczej. Minęły, niestety, te czasy, gdy byłem wysokim blondynem

o niebieskich, nieustraszonych oczach...

Facet spojrzał na mnie tępo i chciał coś powiedzieć, lecz ja skłoniłem się lekko i oddaliłem

z godnością.

Warszawa, październik 1956 r.

Część pierwsza

Gorzki smak czekolady Lucullus

Nazwisko wasze?

– Panhard.

– Imię?

– Guy. Guy Panhard.

– Skąd?

– Z Paryża.

– Z samego Paryża? – inspektor meldunkowy uśmiechnął się z sympatią, instynktowną

sympatią, na dźwięk nazwy miasta, miłego każdemu Europejczykowi. – Paryż to ładne

miasto.

– Ładne – rzekł Guy. – I duże.

– Byłem tam trzy miesiące. Zaraz po zdobyciu Paryża przez nasze wojska.

– To ładnie z pana strony – rzekł chłodno Panhard.

– Pan mówi dobrze po niemiecku – urzędnik wykazywał skłonności ku gawędziarstwu –

gdzie się pan tak dobrze nauczył?

– W szkole.

– To u was uczą w szkole po niemiecku?

– Uczą.

– Ale żeby tak dobrze się nauczyć? Ja uczyłem się po francusku w szkole i nic nie

pamiętam. Tylko takie skrawki, niech pan posłucha: „Allons enfants de la patrielle jour de

gloire est arrive...” Poprawnie?

– Bardzo dobrze – pochwalił Panhard. Słowa tej pieśni w wykonaniu urzędnika policji,

w gmachu prezydium policji w Moguncji, w czterdziestym drugim roku, nabierały specjalnego

czaru.

– To świetnie, że nareszcie możemy ze sobą przyjaźnie rozmawiać. Ja zawsze miałem

słabość dla Francji. A to, że możemy, zawdzięczamy i my, i wy naszemu Führerowi.

– Kiedy mam odebrać karty? – spytał grzecznie Panhard.

– Co pani o tym sądzi? Kiedy karty będą gotowe? – inspektor zwrócił się do siedzącej przy

sąsiednim biurku dziewczyny.

Dziewczyna uniosła głowę i okazało się, że ma szare, tak świetliste oczy, jakich Panhard

dotąd w życiu nie widział.

– Nie mogę dokładnie powiedzieć – rzekła odpychająco i opryskliwie – może za tydzień.

Z kartotekami jest dużo roboty.

Wstała i podeszła do stojącego w ciemnym kącie regału. Była wysoka, wyższa nawet nieco

od Panharda. Na jej samodziałowym tyrolskim swetrze z grubej wełny widniała duża

odznaka BDM – hitlerowskiej organizacji dziewcząt.

– Szkoda – rzekł Panhard. – Nasi ludzie mają trudności z wychodzeniem po pracy do

miasta. Bez tych kart trudno się poruszać. A przecież im się to należy.

– Należy – rzekł inspektor. – Niech pan przyjdzie w przyszłym tygodniu. Aha – dodał – czym

pan jest z zawodu, panie Panhard?

– Studiowałem historię sztuki.

– I co pan teraz robi u nas, na kolei?

– Jestem tłumaczem.

– No, tak, wojna. Nie ma rady. Trudno.

Wychodząc z gmachu prezydium policji w ciasną Klarastrasse, Panhard odetchnął z ulgą.

Śliczny, stary barok nadreński, rozkwitły w tych wąskich uliczkach jak cenne, delikatne

kwiaty, hodowane w pieczołowitym zamknięciu, wzbudzał w nim zawsze radość.

Przystępność inspektora meldunkowego rokowała dobre nadzieje. Nie śpiesząc się szedł

przez miasto w stronę dworca towarowego. Była pogodna wiosna, kobiety spoglądały nań

z zainteresowaniem. Był smukły, ubrany schludnie i z pewnym kolorowym wdziękiem. Nie

sprawiał wrażenia cudzoziemskiego robotnika w Niemczech.

– Karty będą w przyszłym tygodniu – rzekł do Webera, wchodząc do baraku.

Weber był niemieckim szefem obozu; miał rybie oczy, platfus i szerokie biodra. Mimo swej

niemęskiej urody chwalił się nieustannie udziałem w poprzedniej wojnie. Podobno był

wzorowym kasjerem kolejowym przez długie lata. Wyglądał na takiego i skrzętnie skrywał

cierpienia natury hemoroidalnej.

– Powiedzcie to ludziom sami, Panhard. Ja mam dosyć tych ciągłych złorzeczeń i awantur

o karty.

– Dobrze. Idę na obiad.

W kuchni mieszał zupę Wincenty Kozioł.

– Co dziś na obiad? – spytał Panhard.

– Jarzynowa.

– I to wszystko?

– To wszystko. Jak z kartami, panie Dollmetsch?

– Będą w przyszłym tygodniu.

– Cholera. Dopiero?

– Daj mi, Kozioł, miskę tego błota twojego wyrobu.

Kozioł zostawił wielką chochlę w ogromnych rozmiarów kotle, otworzył drzwiczki kuchennej

duchówki i wyjął blaszaną miskę, pełną duszonych, przyrumienionych na słoninie

ziemniaków. Wyglądało to apetycznie i pachniało urzekająco.

– To dla pana. Premia za wycieczkę na Klarastrasse.

– Mówiłem ci już, Kozioł, żebyś tego nie robił. Nie chcę nic innego niż wszyscy. Dość mam

tych wielkich afer o cztery kartofle.

– Owa, po co ten krzyk – Kozioł był kucharzem, a więc człowiekiem rozsądnym. – Jak ja

Tyrmand Leopold - Gorzki smak czekolady Lukullus .pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: