Peter Sichrovsky - Kainowe dzieci.pdf - E-BOOKI historia wspolczesna ciekawe(1) - aneto1

Kainowe dzieci

Czytelnik

Warszawa 1989

Peter Sichrovsky

Kainowe dzieci

(Rozmowy z potomkami hitlerowców) PrzełoŜyła Barbara Janowska-Michnowska

Tytuł oryginału: Schuldig geboren. Kinder aus Nazifamilien

Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz

Zdjęcie na okładce reprodukowane z tygodnika „Der Spiegel" nr 9/1987

Warszawa 1989

ISBN 83-07-01921-4

Akt

19.

Podziękowanie

(niepełna lista)

Dziękuję tym wszystkim, którzy mieli odwagę rozmawiać ze mną o losie swoim i swoich

rodziców; mojemu przyjacielowi, psychoterapeucie Rony Scheerowi, za fachową pomoc i

jego Ŝonie, pani Ingeborg Scheer, która zgodziła się na przeprowadzenie z nią wywiadu;

mojej Ŝonie, Elenie Richterlich, która zapewne napisałaby tę ksiąŜkę inaczej, oraz pani Erice

Stegmann z wydawnictwa Kiepenheuer i Witsch, która okazywała mi wyrozumiałość, ale i

dopingowała do pracy.

Wien, Kub

styczeń 1987

Przedmowa

Kiedy pisałem swoją ostatnią ksiąŜkę o młodych śydach w Niemczech i Austrii, bez trudu

mogłem podać jako najwaŜniejszy motyw jej powstania moje osobiste przeŜycia. Tym razem

sytuacja jest odmienna. Tym razem piszę o „innych".

Mimo to nie są mi obcy. Wychowywałem się wraz z nimi, dziećmi nazistów. Chodziły do

tego samego przedszkola, siedziały być moŜe obok mnie w ławce, razem bawiliśmy się,

chodziliśmy do dyskoteki. Urodzony w 1947 roku w Wiedniu jako syn Ŝydowskiego

reemigranta, . byłem otoczony rówieśnikami, których rodzice parę łat wcześniej usiłowali

pozbawić Ŝycia moich. Jeśli chciałbym to ująć matematycznie, to mogę załoŜyć, Ŝe —

wnosząc z niewielkiej liczby śydów w powojennym Wiedniu i duŜej liczby nazistów w

Wiedniu przed i w czasie wojny — w dzieciństwie i młodości byłem przewaŜnie otoczony

młodymi ludźmi, których rodzice byli nazistami z przekonania.

Nigdy jednak na ten temat nie rozmawialiśmy. O przeszłości rodziców po prostu się nie

mówiło. Nie było to świadome, lecz dzieci nie były chyba w stanie przekazywać tego, czego

same nigdy nie przeŜyły.

Ci „inni" to nie byli obcy, a jednak byli mi obcy. Kiedy tak siedziałem naprzeciw swoich

rozmówców, stwierdziłem, Ŝe Ŝyłem bardziej obok nich niŜ z nimi.

Wiedziałem, gdzie i jak przeŜyli rodzice dzieci Ŝy-

dowskich, z którymi miałem kontakt. Losy rodziców „innych" były mi zupełnie nieznane. Nie

przypominam sobie Ŝadnej rozmowy z kolegami ze szkoły czy ze studiów, w której

wspomnieliby o zaangaŜowaniu swoich rodziców w okresie nazizmu. Ja zachowywałem się

często zupełnie odwrotnie. Opowiadałem o losach moich rodziców, o dramacie dziadków, jak

gdybym chciał dowieść, Ŝe moje losy są inne niŜ większości Ŝyjących w tym kraju.

Zapamiętałem jako wyjątkowe spotkanie z pewną niemiecką studentką w Londynie.

Mieszkaliśmy wtedy przez przypadek w tym samym hotelu i zakochaliśmy się w sobie.

Pewnego wieczoru, kiedy podrygiwaliśmy w rytm bardzo modnej wtedy muzyki Beatlesów,

przyszło mi nagle do głowy, by wrzasnąć jej do ucha — bo muzyka była bardzo głośna — Ŝe

my tu sobie tak beztrosko tańczymy, a przecieŜ nasi ojcowie być moŜe do siebie strzelali. Nie

zrozumiała, o co mi chodzi, więc dodałem, Ŝe mój ojciec w 1938 roku uciekł z Wiednia do

Londynu i walczył potem w armii brytyjskiej.

Radość i wszystko to, co obiecywałem sobie po tym wieczorze, ulotniły się natychmiast.

Edda, bo tak moja przyjaciółka miała na imię, wróciła do stolika i powiedziała mi, Ŝe jej

ojciec był w SS. Wypytywała mnie o moich rodziców, ale o swoim ojcu nie potrafiła udzielić

Ŝadnych informacji. Wszystko, co wiedziała, to to, Ŝe był w SS. Nie wiedziała ani gdzie, ani

jaki miał stopień, ani co robił.

Dlatego teŜ zajmowanie się potomkami tych, którzy tworzyli Trzecią Rzeszę, było

błądzeniem w nie znanym mi terenie, wśród kobiet i męŜczyzn, o których — jak stwierdziłem

— niewiele wiedziałem; o ich kłopotach, przeŜyciach i obciąŜeniach, jakie ciągnęli za sobą w

spadku po historii swoich rodziców.

Zanim rozpocząłem pracę nad ksiąŜką, zadałem sobie

pytanie: W jaki sposób dotrzeć do dzieci nazistów? Były dwie moŜliwości. Pierwsza, to

szukanie wśród potomków prominentów. I druga, to po prostu pytanie wokół, kto zna kogoś,

kto pochodzi z rodziny nazistowskiej. Pierwsza metoda była prostsza. Gdy znalazło się jedną

osobę, podawała na ogół kilka następnych adresów i tak, juŜ po niedługim czasie, nawiązałem

osobiście lub telefonicznie kontakt z około 25 osobami, których ojców moŜna uznać za mniej

lub bardziej reprezentatywne postacie okresu narodowego socjalizmu.

Nie wszyscy chcieli zgodzić się na rozmowę. Niektórzy urządzili juŜ sobie nowe Ŝycie i

oderwali się całkowicie od przeszłości, inni bali się, Ŝe będą musieli krytykować rodziców,

jeszcze inni po prostu chcieli mieć spokój. Byli tacy, którzy odmówili, jak na przykład córka

Gdringa, z którą wywiad w parę miesięcy później ukazał się w jednym z tygodników

ilustrowanych. Byli tacy, z którymi rozmawiałem, ale nie umieściłem ich wypowiedzi w tej

ksiąŜce. Od początku zamierzałem stworzyć swoistą mieszaninę głosów dzieci prominentów i

tak zwanych sympatyków. Uwzględnienie tylko potomków znanych nazistów wprowadziłoby

do ksiąŜki ton mistyfikacji, a tego chciałem uniknąć. Trzecia Rzesza є składała się przecieŜ

wyłącznie z' wielkich wodzów. Przeciwnie. Były równieŜ setki tysięcy dzielnych i

przyzwoitych urzędników, policjantów, oficerów, burmistrzów, pracowników kolei,

nauczycieli itd., dzięki którym ta dyktatura mogła funkcjonować. I właśnie ci mnie

interesowali; interesowały mnie ich dzieci — to, jak się wychowywały, co wiedziały, o co

pytały i jak Ŝyły ze świadomością tego, co wiedziały.

W przypadku mniej - znanych nazistów byłem zdany na sygnały od przyjaciół i znajomych.

Utworzyła się dzięki temu grupa rozmówców, którzy sami określali swoich rodziców jako

nazistów. Punktem wyjścia nie

byli dla mnie sprawcy jako tacy, lecz ich dzieci. I dlatego o wyborze rozmówcy nie

decydowały czyny rodziców, lecz to, czy dana osoba określała swego ojca lub matkę jako

nazistę, czy nie. Z rodzicami swoich interlokutorów nigdy nie rozmawiałem. NajwaŜniejszym

kryterium była dla mnie ocena dzieci.

Przy wyborze wywiadów do ksiąŜki nie kierowałem się hierarchią okrucieństwa. Czyjeś losy

nie dlatego są szczególnie interesujące, Ŝe jego ojciec był odpowiedzialny za śmierć stu

tysięcy ludzi — w przeciwieństwie do drobnego burmistrza, który tylko kazał zamknąć kilku

socjaldemokratów.

Podczas zbierania materiałów popełniłem kilka istotnych błędów. Często odmawiano mi

rozmowy, gdyŜ sposób sformułowania przeze mnie pierwszego pytania zawierał juŜ niejako

potępienie ojca. Takie zdanie, które mnie wydawało się niewinne, jak: „Pański ojciec był

znanym oficerem SS" lub „Jest pan synem znanego nazisty..." było dla wielu osób

wystarczającym powodem, by odmówić mi wywiadu,

Musiałem więc zmienić sposób formułowania pytań i zacząłem mówić o ojcach, którzy „...w

okresie narodowego socjalizmu byli aktywni..." czy teŜ „...politycznie zaangaŜowani..." W

przypadku niektórych posunąłem się tak daleko, Ŝe proponowałem im nawet, by w rozmowie

ze mną prostowali zarzuty stawiane rodzicom.

KsiąŜka, która powstała w wyniku tych rozmów, składa się z wywiadów z dziećmi

prominentów i mniej znanych nazistów, z męŜczyznami i kobietami, którzy nienawidzą bądź

ciągle jeszcze uwielbiają swoich rodziców, którzy uwaŜają ich za morderców lub bohaterów,

albo teŜ widzą w nich ludzi, którzy niczym nie róŜnią; się od innych. Próbę podzielenia dzieci

nazistów na grupy i ocenę lub interpretację ich zachowania pozo-j stawiam specjalistom. Mój

zestaw nie jest reprezentatywny. To dowolny zestaw losów ludzkich z dzisiej-

szych Niemiec i Austrii. W czterdziestu wywiadach, jakie przeprowadziłem, znalazłem

wszelkie moŜliwe reakcje na postępowanie rodziców. Mimo róŜnic występują jednak równieŜ

pewne podobieństwa.

Moim najwaŜniejszym chyba „odkryciem" było stwierdzenie faktu, Ŝe pokolenie powojenne

nigdy osobiście nie zetknęło się ze swoimi rodzicami w roli bohaterów nazistowskich.

Uśmiechnięty młody bohater w mundurze SS, pełen wiary w Hitlera i ostateczne zwycięstwo,

takŜe dla nich był juŜ tylko historią. Znali go ze zdjęć i z ksiąŜek. Urodzeni na krótko przed

końcem wojny lub tuŜ po jej zakończeniu zapamiętali rodziców w innej roli: często jako

uciekinierów, jako ofiary bombardowań, bez mieszkania i bez pracy, poszukiwanych przez

aliancką policję, aresztowanych i nierzadko skazywanych — a więc jako ofiary wojny. Jako

ofiary przegranej wojny.

Jedna z kobiet opisała mi swego ojca, wysokiego oficera SS, który sprawował

odpowiedzialną funkcję w jednym z obozów koncentracyjnych, jako „...nerwowego,

trzęsącego się człowieka, który Ŝył w ciągłym strachu przed policją. Mieszkaliśmy w czwórkę

w jednym pokoju, ojciec nie miał pracy, tylko nocą ośmielał się wyjść na ulicę. Czy tak

wyglądają Ŝądne władzy potwory, które mają na sumieniu miliony? Nigdy nie mogłam sobie

wyobrazić ojca w takiej roli..." Dzieci nazistów nigdy nie znały swoich rodziców w roli

sprawców; odgrywali oni tę rolę co najwyŜej we własnej rodzinie. Rodzice czuli się ofiarami i

zostali w tej roli zaakceptowani przez swoje dzieci, gdy były one jeszcze małe.

Kiedy jednak dzieci nazistów osiągnęły wiek, w którym dowiedziały się o prawdziwej roli

rodziców w czasie wojny, często same stawały się ofiarami — ofiarami własnych rodziców.

Wielu moich rozmówców przedstawiało siebie właśnie w takiej roli. Jako ofia-

ry faszystowskiego sposobu myślenia, który, po przegranej wojnie, kontynuowano we własnej

rodzinie. O-koliczności zmieniły się, Niemcy i Austria od dawna juŜ były państwami

demokratycznymi, ale mentalność narodowosocjalistyczna tkwiła głęboko w umysłach

sprawców i współsprawców. Pokolenie powojenne zatem miało stale do czynienia z

demokratycznym otoczeniem z jednej strony i faszystoidalną strukturą rodziny z drugiej.

Jako przykład pragnę przedrukować tu list, jaki w latach sześćdziesiątych pewien młody

muzyk z Linzu otrzymał od ojca, gdy oznajmił mu, Ŝe zakochał się w śydówce.

Linz, wtorek 6.4.1965

Mój drogi Herwigu!

Jeśli dziś jeszcze do Ciebie piszę, to z waŜnego powodu. W piątek Ina wraca do Frankfurtu.

Wtedy zaczną się dla Ciebie niełatwe dni. MoŜe będzie dla Ciebie pocieszeniem, gdy Ci

powiem, Ŝe Twoje problemy są moimi problemami i Ŝe oceniam Twoją sytuację nie tylko

sercem, lecz takŜe rozumem, nie tylko sytuację aktualną, lecz takŜe kaŜdą inną, jaka mogłaby

zaistnieć. Usilnie Ci zalecam, byś poŜegnał się tymczasem w miłej, acz niezobowiązującej

formie, dając do zrozumienia, Ŝe pozostaniecie w kontakcie listownym. Wszelkie sprawy nie

wyjaśnione, problemy, uzgodnienia itp. odłóŜ na później. Pozostaw sprawę otwartą. Tę radę

daję Ci ze względów taktycznych. A teraz przejdźmy do sprawy zasadniczej, nie owijając

niczego w bawełnę.

Wiele zdarzyło się w Twoim związku z Iną, ale takŜe w naszych wzajemnych stosunkach.

Wiele moŜna by krytykować, radzić, przemyśliwać, porównywać itd. Mama i ja jesteśmy tego

samego zdania, uwaŜając, Ŝe pewne braki Iny z czasem dałoby się moŜe nadrobić. Zdajemy

sobie sprawę, Ŝe i Ty popełniłeś niejeden

błąd. Wszystko to moŜna by przedyskutować i udzielić Ci stosownych rad. Od niedawna

jednak doszło do tego fatalne wręcz obciąŜenie, jakim jest pochodzenie lny. Dziś na wiele

spraw patrzę całkiem innymi oczyma. Na problem ten trzeba spojrzeć z dwojakiego punktu

widzenia. Po pierwsze, osobistego: bardzo to smutne oczywiście; Ina nie jest przecieŜ temu

winna. Z uwagi na nią naleŜy więc tego problemu taktownie nie dostrzegać tak długo, dopóki

ona nikogo nie zmusza do zmiany poglądów czy zachowania. Kierując się osobistym, pełnym

współczucia zrozumieniem przyrzekłem teŜ natychmiast, Ŝe będę Inę traktował uprzejmie i

przyjmował u nas. W piątek zamierzam równieŜ odprowadzić ją na dworzec. Będę po Was

punktualnie, jeśli w pracy nic nie wypadnie. A potem osobiście odwiozę ją na stację. Widzisz

więc, jak rzeczowe jest moje stanowisko w tej sprawie. Aby jednak nie było Ŝadnych

nieporozumień, zaznaczam: decyzja naleŜy wyłącznie do Ciebie. Moja zaś do mnie i brzmi

ona: od momentu wyjazdu Iny moje drzwi pozostają dla niej definitywnie zamknięte.

To suche oświadczenie brzmi bardzo ostro. Ma ono jednak dwie przyczyny. Po pierwsze, nie

mam zamiaru w Ŝadnym wypadku zmieniać moich zasadniczych poglądów Ŝyciowych. I po

drugie, chodzi o Ciebie. Wiem, Ŝe nie dorosłeś do tego, by trwale znosić nieuchronne,

wyniszczające psychicznie obciąŜenie, nawet przy najlepszych chęciach. Część Twego

środowiska traktowałaby Cię z zastrzeŜeniami i rezerwą, ale Ty prawdopodobnie

dopatrywałbyś się tej rezerwy i tam, gdzie by jej wcale nie było. Moim obowiązkiem jako

ojca jest zwrócić Ci uwagę na konsekwencje i powiedzieć Ci jasno i bez ogródek, czego

mógłbyś lub nie mógł ode mnie oczekiwać, gdybyś do mojej, naszej rodziny wprowadził

osobę pochodzenia Ŝydowskiego. Muszę Ci to

powiedzieć niezaleŜnie od tego, na ile bezwzględnie to zabrzmi.

Pozostawiam Ci czas do namysłu i radzą Ci równieŜ, byś zastanowił się, zanim podejmiesz

decyzję. Jeśli zdecydujesz jednak uznać ten epizod Twego Ŝycia za zamknięty raz na zawsze,

powiedz mi o tym. JuŜ teraz czynię Cię uwaŜnym, Ŝe istnieje moŜliwość zastosowania

środków prawnych, do czego jednak nie musi dojść i, mam nadzieję, nie dojdzie. I dlatego

proszę Cię, byś teraz jak najmniej zwracał na siebie uwagę. Po pierwszych listach daj mi

znać, zanim na skutek nieznajomości rzeczy lub pod wpływem impulsu napiszesz coś, co

mogłoby Ci zaszkodzić. Pod koniec tygodnia przyjedziesz i będziemy mogli jeszcze

porozmawiać na ten temat. Bądź wobec Iny bardzo miły, jej sytuacja teŜ nie jest wesoła. Ale

bądź ostroŜny. Unikaj słowa małŜeństwo. W ostateczności miałbyś" do czynienia z siłą, której

Ty sam ze swymi osobistymi poglądami musiałbyś się absolutnie i bez reszty poddać i

poddałbyś się.

Zrozum więc mój niepokój, to niepokój ojca o syna.

Wiele serdecznych pozdrowień i ucałowań

Tatuś

Twój stosunek do otoczenia: Twój gość odjeŜdŜa, aby kontynuować studia. Poza tym nikomu

ani słowa.

Gdy ów muzyk spotkał po latach swą byłą przyjaciółką na koncercie i opowiedział jej o

konflikcie z rodzicami, powiedziała, Ŝe wcale nie jest śydówką i Ŝe musiał ją wtedy źle

zrozumieć. To „nieporozumienie" było jednak dla niego ostatecznym powodem zerwania z

rodzicami. Dziś pracuje przewaŜnie w zespołach grających tradycyjną muzykę Ŝydowską.

Stawianie siebie w roli ofiary własnych rodziców wyraŜało sią rozmaicie. Bardzo często

rozmówcy przy-

bierali pozę cierpiętnika. Tak więc na przykład pewien dwudziestodziewięcioletni student,

syn członka straŜy obozowej, powiedział mi, Ŝe w" rodzinie odgrywa rolę śyda. Próba

zbliŜenia się do ofiar narodowego socjalizmu, odkrycie w sobie przyczyny ewentualnych

prześladowań, które w tamtych czasach postawiłyby go po stronie prześladowanych, to

bardzo częsta reakcja na postępowanie rodziców.

Uczucia takie nasilają się* gdy potomkowie nazistów rozmawiają o swoim losie między sobą.

Na pytanie, czy jest jakaś róŜnica między rozmową ze mną a z kimś będącym w analogicznej

sytuacji, czterdziestoletnia psycholog odpowiedziała, Ŝe ja odmówiłbym jej roli ofiary. Gdy

rozmawia na ten sam temat ze swoją przyjaciółką, obie są ofiarami. W rozmowie ze mną

przypomniano by jej takŜe o jej ewentualnej współ-winie.

Inną, bardzo typową reakcją była obrona ojca. Nawet jeśli dowody mówiły same za siebie,

niektórzy rozmówcy reagowali gwałtownym sprzeciwem, oświadczali, Ŝe nie mają zamiaru

szkalować własnego ojca. Niektórzy próbowali umniejszać czyny rodziców — ojciec był

przecieŜ tylko niewiele znaczącą płotką albo teŜ przebywał na odcinku frontu, gdzie nie było

obozów koncentracyjnych. Jeszcze inni charakteryzowali rodziców jako całkiem

^normalnych ojców i całkiem normalne matki, zachowujących się tak jak wszyscy inni

przyzwoici rodzice. Nigdy nie bili swoich dzieci, więc te nie mają powodu, by się od nich

odcinać i o-czerniać ich. Dla nich istotne jest to, jakich rodziców znają, a nie to, co ci rodzice

robili przedtem.

Wszyscy moi rozmówcy wiedzieli, Ŝe jestem śydem. JuŜ na samym początku informowałem

ich o tym, ale nie zdarzyło się, by właśnie z tego powodu ktoś odmówił mi udzielenia

wywiadu. W czasie rozmowy jednak kilka razy mnie o to zagadnięto. Najczęściej pró-

bowano mi uświadomić, Ŝe ze względu na mój stosunek de rodziców, który musiał być inny,

nie będę w stanie zrozumieć, co to znaczy być wychowywanym przez rodziców nazistów.

Nieraz spotykałem się z agresywnymi atakami i zarzutami, Ŝe w mojej sytuacji — mimo

cięŜkich ciosów losu, jakie spadły na moją rodzinę — by--ło mi łatwiej niŜ synowi lub córce

mordercy. Z tym akurat trudno się nie zgodzić. Zasadnicza róŜnica między dziećmi ofiar a

dziećmi sprawców polega na tym, Ŝe dzieci ofiar nie czują obaw i niepewności, co ich rodzice

mogli robić w czasie wojny.

Oprócz zbierania materiałów do ksiąŜki interesowała mnie takŜe naukowa analiza zjawiska.

Młoda lekarka z Monachium, Annette Hahn, wybrała się w objazd instytucji naukowych i

bibliotek, by zebrać dostępną w Niemczech literaturę psychologiczną i psychiatryczną na ten

temat. Skończyła tę podróŜ juŜ po kilku dniach. W całej Republice Federalnej istnieje

zaledwie 10 do 20 prac poświęconych psychicznym skutkom pochodzenia z rodziny

nazistowskiej. Moda na psychologizowa-nie w latach sześćdziesiątych i .siedemdziesiątych,

która ogarnęła prawie wszystkie dziedziny Ŝycia, obdarowała nas dziesiątkami tysięcy

specjalistów, którzy pomagali uczynić obywateli Republiki Federalnej szczęśliwymi i

zadowolonymi z siebie — i którzy odsuwali jak najdalej własną historię. Od zbiorowego

barbarzyństwa do zbiorowej niepamięci. Oto odpowiedź pewnego profesora uniwersytetu na

Peter Sichrovsky - Kainowe dzieci.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: