DZIEJE NAUKI W EUROPIE.doc

2

DZIEJE NAUKI W EUROPIE XVI-XVIII WIEKU

Co to jest nauka. Zależało to przede wszystkim od społecznie akceptowanego ideału poznania naukowego. Istniała zatem zasadnicza różnica pomiędzy wiedzą ludów bliskowschodnich, nauką starożytnych Greków, czy nawet średniowieczną, a nauką nowożytną pod względem teorii, metody i praktyki badawczej. W każdej epoce rozmaicie określano co jest, a co nie jest nauką. Starożytni Grecy nie uznawali np. wiedzy technicznej za naukową, z kolei astrologia i alchemia, uznawane w średniowieczu za nauki, w późniejszych okresach za takie przestały być uważane, dyskutowało się i dyskutuje o statusie naukowym dyscyplin humanistycznych.

Do przedstawienia dziejów nauki w Europie najlepsze jest ujęcie jej w dwóch aspektach: czynnościowym i treściowym. Mówiąc o pierwszym mamy na myśli działalność ludzi zajmujących się nauką — etapy dochodzenia przez nich do rezultatów badawczych, formy organizacji ich działalności, zrzeszania się, oddziaływania społecznego. Z drugim mamy do czynienia wtedy, gdy mówimy o nauce jako o gromadzonej przez pokolenia wiedzy o rzeczywistości, spełniającej warunki prawdziwości i utrwalonej w świadomości społecznej, na piśmie lub w druku, a więc w postaci rękopisów, książek, czasopism, a także w postaci różnych innych obiektów kultury materialnej. .

Rok 1492 — rok odkrycia Ameryki — przyjmuje się umownie jako datę graniczną pomiędzy średniowieczem a czasami nowożytnymi. Odkrycie Ameryki, inne wielkie odkrycia geograficzne, odrodzenie antycznej literatury i sztuki oraz reformacja to najważniejsze czynniki kształtujące nową epokę. Wzrosło znacznie zainteresowanie światem i człowiekiem, jego sprawami doczesnymi, a więc i praktycznymi konsekwencjami uprawiania badań. Bardzo ważne dla rozwoju nauki okazało się zastosowanie przez J. Gutenberga prasy drukarskiej z ruchomymi czcionkami, a także innych wynalazków technicznych. Poczynając od XVI w. mówi się o rewolucji naukowej — nowe odkrycia dokonują przewrotu w sposobie myślenia, wpływają na rewizję ustalonych i ogólnie akceptowanych poglądów na świat i człowieka.

Nauka nowożytna odchodzi od dotychczasowej, arystotelesowsko-platońskiej wizji świata, odwołuje się coraz częściej do obserwacji i eksperymentu, korzysta z metod matematycznych. Zmienia się także sytuacja uczonego w społeczeństwie i materialne warunki uprawiania nauki.

Od Renesansu coraz większa liczba uczonych nie należała już do stanu duchownego. Spotykamy w ich szeregach zarówno szlachtę, mieszczan, jak i chłopów. Niektórzy środki utrzymania czerpali z pracy w uniwersytetach, inni z praktyki zawodowej (prawnicy, lekarze), jeszcze inni z własnych majątków, często piastując wyższe urzędy publiczne.

Nowożytna nauka, oparta na obserwacji i eksperymencie korzysta z wynalazków umożliwiających coraz dokładniejsze badania. W pierwszym okresie rewolucji naukowej do takich wynalazków, stopniowo udoskonalanych, należały: luneta astronomiczna i teleskop, lupa i mikroskop, zegary wahadłowe, barometr i termometr oraz wagi precyzyjne. W tym okresie prawie każdy wybitniejszy uczony przyczyniał się do udoskonalenia aparatury badawczej. W późniejszych wiekach następuje olbrzymi postęp w tej kwestii.

Środowisko naukowe to nie tylko uczeni, lecz również związani z nimi erudyci i ludzie wykształceni, zdolni do przyswojenia nowej wiedzy i jej dalszego szerzenia. Od końca XV w. skupiają się wraz z uczonymi w akademiach, a następnie w towarzystwach naukowych, powstających w celu uprawianiu badań i dyskusji. Są to instytucje charakterystyczne dla Włoch już w XVI w., a w XVII i XVIII w. powstające w pozostałych krajach. Te z końca XV w. miały na celu poznanie antyku. Pierwsza akademia stawiająca sobie za cel uprawianie nauk przyrodniczych powstała w Rzymie w 1603 (Accademia dei Lincei). W 1657 powstała we Florencji sławna Accademia del Cimento, założona przez Ferdynanda II Medyceusza. W Anglii tego typu akademią-towarzystwem naukowym stało się powołane w 1662 Royal Society, które, mimo swej nazwy, utrzymywało się ze składek członków, a nie z subwencji króla. We Francji natomiast utworzono utrzymywane z finansów państwowych akademie, którym powierzono rozwiązanie istotnych zagadnień związanych z funkcjonowaniem państwa, m.in. Acadmie des Sciences (1666). Za Anglią i Francją w tworzeniu akademii poszły Prusy, Holandia, kraje skandynawskie, Austria i Rosja. Już od 2. połowy XVIII w.

Czasopisma naukowe miały swego poprzednika w korespondencji uczonych. W XVI w. korespondencja ta była najważniejszym sposobem informacji o nowych badaniach i odkryciach. Do pierwszych i ówcześnie najważniejszych czasopism naukowych należą wydawane od 1665 przez sekretarza Royal Society „Philosophical Transactions” oraz wydawane od tegoż roku francuskie „Journal des Savans”. Z czasem wykształciły się dwa podstawowe typy czasopism naukowych: czasopisma ogólne i czasopisma specjalistyczne.

Tak jak odkrycie Ameryki rozpoczyna umownie erę nowożytną, tak dla nauki nowożytnej taką datą graniczną jest opublikowanie w 1543 dzieła M. Kopernika (1473–1543) De revolutionibus orbium coelestium, które miało zastąpić dotychczasowy wykład astronomii Ptolemeusza. W De revolutionibus Kopernik podważał zasadnicze tezy postarystotelesowskie, dając początek rewizji podstawowych założeń przyrodoznawstwa w nauce europejskiej. Jego kontynuatorami byli J. Kepler (1571–1630) i Galileusz (1564–1640), zwolennicy teorii heliocentrycznej, twórcy nowych metod badań w astronomii i fizyce, opartych na eksperymencie i aparacie matematycznym. To właśnie eksperyment i jego analiza, wraz z rozwojem metod matematycznych miały się stać podstawą nowożytnej nauki aż do czasów dzisiejszych. Natomiast negatywny wpływ na dalsze dzieje nauki europejskiej miało potępienie teorii heliocentrycznej przez Kościół w procesie Galileusza.

Zagadnienie metody naukowej, pojawiające się po raz pierwszy jako problem już w XVI w., staje się sprawą wielkiej wagi w XVII w. Wtedy właśnie swoje teoretyczne rozwiązanie znajduje najpełniej w pracach F. Bacona (1561–1626) i R. Descartesa (1595–1650). Bacon opracował metodę indukcyjną, ujmując ją w system reguł. Wierzył, że eksperymenty mogą stanowić podstawę uogólnień, które z kolei wyznaczą kierunek przyszłych eksperymentów. Z kolei Descartes (Kartezjusz) w swojej słynnej Rozprawie o metodzie przedstawia, wzorowany na matematycznym, sposób dociekania prawdy, który powinien obowiązywać każdego uczonego. Prawdą jest wszystko to, co jasne i wyraźne, trzeba do niej dążyć rozkładając wielkie problemy na mniejsze, posuwać się od zagadnień łatwiejszych do trudniejszych i zawsze sprawdzać, czy się nie popełniło błędu.

Poglądy teoretyczne obydwu, także te dotyczące instrumentalnego znaczenia nauki dla człowieka, wpłynęły zasadniczo na zmiany określane terminem rewolucji naukowej. Drugim czynnikiem tych zmian było dążenie do postawienia nauki na użytek przemysłu i rolnictwa w dobie rewolucji przemysłowej i nieco późniejszej, tzw. rewolucji agrarnej XVIII stulecia. Zmiany, które zaszły w XVII stuleciu dotyczyły przede wszystkim Francji, Anglii i Holandii. W tym okresie przywództwo intelektualne w Europie przesunęło się definitywnie z obszaru śródziemnomorskiego do regionów północnoeuropejskich.

Rewolucja naukowa miała największe osiągnięcia i znaczenie w astronomii i mechanice. Autorem najważniejszych odkryć w tym zakresie był I. Newton (1643–1727), autor Podstaw matematycznych filozofii przyrody, książki wydanej w Londynie w 1687. Zgodnie z koncepcją Newtona, przedmiotem wiedzy naukowej są zjawiska, a zadaniem nauki jest znalezienie trwałych związków między nimi, wyrażonych w równaniach lub nierównościach. Nauka składa się z praw matematycznie stwierdzających zachowanie się przyrody. W Podstawach — jednym z najważniejszych dzieł w historii nauki — Newton sformułował prawo powszechnego ciążenia, łączące jednym opisem matematycznym i jednym wyjaśnieniem, traktowane dotychczas oddzielnie, zjawiska ruchu ciał na Ziemi i ruchy ciał na niebie. Prawo grawitacji pozwoliło przewidywać istnienie zjawisk dotychczas nie znanych, m.in. z teorii Newtona wynikało, potwierdzone następnie empirycznie, spłaszczenie kuli ziemskiej czy też okresowy powrót komety Halleya. Sukces teorii grawitacji wyraził się także we wszechstronnym rozwoju zarówno fizyki, jak i innych dyscyplin stosujących przeniesione z mechaniki pojęcia, którymi posługiwał się Newton.

Wpływ na ten proces miało także rozbudowanie matematyki i metod matematycznych fizyki. Matematyka stała się niejako dyscypliną wzorcową, a jej aparat pojęciowy wykorzystywano w innych naukach.

Generalnie rzecz biorąc, unowocześnienie metody naukowej wyraziło się w przejściu od biernej obserwacji do czynnego eksperymentowania, w zespoleniu eksperymentu z odpowiednimi metodami matematycznymi oraz w dążeniu do syntezy wiedzy w postaci ogólnych teorii. W tym duchu, stopniowo ulegały przemianom podstawowe zasady nauk przyrodniczych, początkowo w geologii, gdzie zrywano z konsekwencjami tradycji biblijnej jeśli idzie o powstanie i czas trwania kuli ziemskiej. Pod wpływem osiemnastowiecznych teorii geologicznych powstały pierwsze teorie ewolucji systemu słonecznego, w końcu XVIII w. P. Laplace (1749–1827) nadał dojrzałą formę takiej mechanistycznej teorii, wyjaśniając wykształcenie się Słońca, Ziemi i innych planet ze skondensowanej materii pierwotnej, wirującej mgławicy. Dla przeniesienia koncepcji ewolucji do nauk biologicznych duże znaczenie miało rozszerzenie badań na świat mikroorganizmów, badanych w XVIII w. za pomocą stale udoskonalanych mikroskopów. W tym czasie K. Linneusz (1707–78) opracował swoją systematykę, powstało przyrodoznawstwo typu historycznego, zapoczątkowano szereg nowych dziedzin badawczych, m.in. teorię elektryczności i nowoczesną chemię.

Początek wieku XVIII charakteryzował się przesunięciem zainteresowań z przyrodoznawstwa na humanistykę. Stabilizacja polityczna i religijna w Europie sprzyjała szerszemu zainteresowaniu filozofią i nauką. Coraz bardziej akcentuje się społeczną użyteczność nauki i jej dydaktyczne funkcje. Z tych założeń wychodzą twórcy encyklopedii, rodzaju wydawnictwa charakterystycznego dla średniowiecza, które obecnie, w epoce oświecenia, wypełnione jest jednak zupełnie nową, aktualną treścią i obejmuje pogranicze informacji naukowej i popularyzacji nauki. W 1751 ukazał się pierwszy tom Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, pod redakcją D. Diderota i J. d'Alemberta, która to encyklopedia (w 1780 ostatni, 35 tom), przez swój układ i treść, wyrażała światopogląd charakterystyczny dla racjonalizmu i naturalizmu oświeceniowego. W XVIII w. wydano jeszcze dwie inne słynne encyklopedie: Encyclopaedia Britannica, wydana w Szkocji w latach 1768–71 jako dzieło trzytomowe [i wydawana w kolejnych edycjach do dziś] i druga encyklopedia francuska Encyclopdie mthodique (12 tomów w latach 1782–1825).

W okresie oświecenia zaczyna się kształtować teoria poznania humanistycznego, m.in. przyszłej historii i socjologii w ujęciu G.B. Vico (1668–1744). Jednak humanistyka ciągle nie była w stanie wypracować własnej, odrębnej metodologii.

Burke Edmund, Rozważania o rewolucji we Francji

Rozważania o rewolucji we Francji (podtytuł: I o debatach pewnych towarzystw londyńskich związanych z tym wydarzeniem, wyrażone w tym liście, który miał zostać wysłany do pewnego gentlemana w Paryżu,1790), dzieło Edmunda Burke'a (1729-1797), angielskiego męża stanu , pisarza, teoretyka estetyki, polityka, parlamentarzysty z ramienia Wigów.

Burke uznawany jest za twórcę konserwatyzmu , książka ta zaś za pierwszą w której zostały wyłożone konserwatywne idee. Autor przedstawia się nam jako radykalny przeciwnik Rewolucji Francuskiej. Na wielu przykładach pokazuje on błędy, absurdy i niesprawiedliwości, do jakich ona już doprowadziła. Jednak z większym niepokojem spogląda w przyszłość i spodziewa się straszliwych nieszczęść, które dopiero mają nadejść. Prorokuje je na podstawie dotychczasowych posunięć i zarządzeń rewolucyjnych przywódców. Główną tego przyczyną i jednocześnie zarzutem autora wobec nowych władców Francji jest to , że chcą oni zaczynać wszystko od nowa, nie oglądając się zupełnie na dawne prawa i zwyczaje swojego kraju. Autor nie jest piewcą ancien regime'u, dostrzega jego złe strony. Uważa jednak że zmian należy dokonywać w ramach istniejącego ustroju. " Nie wykluczałbym zmian - pisze - lecz zmieniałbym po to, by zachować". Nie można odrzucać całej dotychczasowej tradycji politycznej, społecznej i religijnej, opierając się odtąd jedynie na abstrakcyjnych zasadach polityki, w rodzaju praw człowieka. Mechanizmy działania społeczeństwa są w najwyższym stopniu złożone, dlatego wiedza o rządzeniu wymaga doświadczenia większego niż to, jakie w toku całego swego życia może zyskać nawet najmądrzejszy i najbardziej spostrzegawczy człowiek. Dlatego właśnie bez fundamentów przeszłości nic sensownego nie można zbudować, a jedynie doprowadzić do katastrofy. Zdaniem Burke'a Francja podąża ku niej i aby się z niej wydobyć, przyjdzie oczyścić się jej "przez ogień i krew". Przewidywanie okresu terroru już w roku 1790 świadczyć może o wielkiej przenikliwości autora.

Descartes René, Medytacje o pierwszej filozofii

Medytacje o pierwszej filozofii René Descartesa (Kartezjusza (1596-1650)), francuskiego filozofa i matematyka, twórcy nowożytnego racjonalizmu, zostały opublikowane 1641 wraz z Zarzutami kilku ówczesnych filozofów i teologów oraz Odpowiedziami autora. W medytacji pierwszej autor kwestionuje wartość wiedzy pochodzącej od zmysłów, a następnie formułuje tezę skrajnie sceptyczną zakładając istnienie złośliwego demona, który we wszystkim wprowadza nas w błąd. W medytacji drugiej odkrywa bezwzględną pewność własnej świadomości („ja myślę, ja istnieję”) jako jedyną rzecz niepowątpiewalną i odcina radykalnie świadomość od cielesności (dualizm substancji myślącej i rozciągłej). W medytacji trzeciej dowodzi istnienia Boga, której to doskonałej idei nie mógł stworzyć niedoskonały rozum (tzw. dowód psychologiczny). W medytacji czwartej o prawdzie i fałszu łagodzi wyjściowy sceptycyzm uznając rozumową jasność i wyraźność za kryterium prawdy, Boga za gwaranta jej absolutnego charakteru, a wolę o nieograniczonym zasięgu za źródło błędu. W medytacji piątej ponownie dowodzi istnienia Boga wykorzystując tzw. dowód ontologiczny, by w ostatniej, szóstej medytacji uznać Go za gwaranta istnienia rzeczy materialnych niezależnych od świadomości, a dostępnych jej za pomocą wrażeń zmysłowych. Medytacje stały się zaczynem nowożytnego sporu między racjonalizmem a empiryzmem oraz sporu o substancję między monizmem materialistycznym i spirytualistycznym, dualizmem i pluralizmem ontologicznym. Skrajny racjonalizm Kartezjusza odrzucającego wartość poznawczą wiedzy pochodzącej od zmysłów oraz przyjmującego rozum za jedyne źródło wiedzy pewnej (także wiedzy o Bogu) oraz jego skrajny dualizm ontologiczny czyniący cielesność człowieka i przyrody autonomicznym przedmiotem badania stanowiły filozoficzne, metafizyczne i teoretyczne uprawomocnienie kształtującej się nowożytnej nauki europejskiej.

Erazm z Rotterdamu, Pochwała głupoty

Pochwała głupoty to jedno z najważniejszych dzieł Erazma z Rotterdamu (1469-1536), czołowego humanisty doby Odrodzenia. Rozprawa ta została napisana w 1509, a ukazała się drukiem w 1511. Bezpośrednią inspiracją do napisania tego dzieła był trzyletni pobyt w Italii i krytyczna obserwacja praktyk Państwa Kościelnego (odpusty, zaangażowanie polityczne renesansowych papieży), ale także liczne doświadczenia z europejskich podróży niderlandzkiego humanisty. Duży wpływ na treść Pochwały... miała również przyjaźń i żywa wymiana myśli z Tomaszem Morusem. Z kolei forma, język i sposób satyrycznego ujęcia tematu nawiązują do pism Lukiana z Samosat, którego dialogi Erazm badał i tłumaczył w tym czasie. Dzieło ma formę monologu upersonifikowanej Głupoty (gr. Moria, łac. Stultitia), córki Plutosa. Jej ustami Erazm charakteryzuje instytucje, obyczaje, namiętności i zachowania ludzkie. Dzieło to nie jest wyłącznie doraźnym pamfletem na znajdujące się w stanie upadku Kościół, scholastykę i teologię. W swym monologu Głupota wychodzi poza opis współczesności; w krzywym zwierciadle przedstawiona zostaje sama kondycja ludzka. W przemowie Głupoty jest miejsce dla ludzi wszystkich stanów i wszystkich czasów. Erazm posuwa się do parodii (np. wzniosłego stylu starożytnych), a także do autoparodii. Pochwała głupoty wpisuje się w nurt devotio moderna, dążący do odnowienia chrześcijaństwa poprzez zwrot do pierwotnych i podstawowych prawd tej religii, dostępnych przede wszystkim przez bezpośrednie studia nad tekstem Pisma Świętego.

Hume Dawid, Traktat o naturze ludzkiej

Traktat o naturze ludzkiej (1739-40) w trzech częściach: O umyśle, O uczuciach, O moralności przedstawia całościową koncepcję człowieka stworzoną przez Dawida Hume’a (1711-1776), szkockiego filozofa, współtwórcy nowożytnego empiryzmu, krytyka metafizyki ze stanowiska sceptycyzmu i agnostycyzmu. Wiedza opiera się na impresjach czyli doznaniach zmysłowych i emocjach oraz na ideach czyli mniej wyrazistych kopiach impresji. Dotyczyć może ona zatem albo faktów danych przez impresje albo stosunków między ideami opisywanych przez matematykę. Praca umysłu polega na psychologicznym kojarzeniu idei na zasadach ich podobieństwa oraz styczności w czasie i przestrzeni. W konsekwencji tych założeń metafizyczna idea substancji cielesnej, rozciągłej, materialnej okazuje się ideą abstrakcyjną wobec idei przedmiotów konkretnych stanowiących wiązki impresji, natomiast metafizyczna idea substancji duchowej (duszy, Ja, cogito) abstrakcją wobec strumienia impresji tworzących konkretną świadomość. Wreszcie podstawowa dla budowy nauki idea koniecznego związku między przyczyną i skutkiem okazuje się jedynie sposobem nawykowego wiązania ze sobą zdarzeń stycznych w przestrzeni i następujących po sobie w czasie, eliminując tym samym koncepcje absolutnego czasu i absolutnej przestrzeni. Rozważania autora o uczuciach dumy i pokory, miłości i nienawiści prowadzą go do uznania uczuć sympatii i życzliwości za warunek możliwość wzajemnego rozumienia się ludzi za podstawę moralności. Moralność nie opiera się bowiem na rozumie, lecz na swoistym uczuciu moralnym. Ludzie kierują się dążeniem do osiągnięcia osobistej przyjemności i pożytku, zaś naczelna cnota sprawiedliwości umożliwia uzgodnienie pożytku własnego i innych ludzi, ogranicza przykrości i szkody rodzone przez egoizm. Rozważania Hume’a stały się z jednej strony punktem wyjścia dla krytyki rozumu dokonanej przez I. Kanta, z drugiej zaś inspiracją dla współczesnego pozytywizmu i neopozytywizmu.

Kant Immanuel, Krytyka czystego rozumu

Krytyka czystego rozumu (wyd.A-1781, B-1787) – tzw. pierwsza krytyka, fundamentalne dzieło Immanuela Kanta (1724-1804), niemieckiego filozofa z Królewca, jest jednym z najważniejszych tekstów w dziejach filozofii. Daje ona początek tzw. klasycznej filozofii niemieckiego idealizmu.

Podważając nadmierne roszczenia racjonalistycznej metafizyki, Kant zastanawia się nad możliwością poznania a priori (niezależnie od doświadczenia). Zarazem bada granice rozumu teoretycznego. Na tym polega krytyka czystego rozumu.

Kant stwierdza: poznanie a priori jest możliwe (w matematyce i czystym przyrodoznawstwie). Analiza tej możliwości to „badanie transcendentalne”: jego przedmiotem nie są konkretne akty poznawcze, lecz warunki poznania. Otóż aprioryczną wiedzę umożliwia specyficzna struktura podmiotu (określająca naturę wszelkiego poznania). Warunkiem doświadczenia (tego, by można było napotkać i pomyśleć jakiś przedmiot) są czyste formy zmysłowości (czas i przestrzeń) oraz kategorie intelektu (np. wielość, przyczyna).

Podmiot nie jest bierny, lecz „z góry” (a priori) wyznacza możliwe sposoby pojawienia się przedmiotu (Kantowski „przewrót kopernikański”). Mamy więc dostęp jedynie do zjawisk (fenomenów), nie zaś do „rzeczy samych w sobie”. Nie można formułować twierdzeń na temat „przedmiotów” wykraczających poza możliwe doświadczenie.

Kant odrzuca możliwość dowodów na istnienie Boga. Bóg staje się „zasadą regulatywną” (wyznacza granice poznania). Jej moralne znaczenie opisze dopiero filozofia praktyczna (tzw. druga krytyka).

Immanuel Kant, Krytyka praktycznego rozumu

Wydana po raz pierwszy w r. 1788, Krytyka praktycznego rozumu stanowi drugą z trzech najważniejszych prac Kanta z tzw. okresu krytycznego (pierwsza z nich to Krytyka czystego rozumu z 1781 r., trzecia – Krytyka władzy sądzenia z 1790 r.).

Pod względem merytorycznym druga Krytyka z jednej strony rozwija pewne wątki Krytyki czystego rozumu, z drugiej zaś podejmuje na nowo problematykę wcześniej wyłożoną w Uzasadnieniu metafizyki moralności z ...