PROBLEMATYKA EGZAMINACYJNA Z HISTORII NOWOŻYTNEJ POWSZECHNEJ
Wyprawy geograficzne podejmowane przede wszystkim przez Hiszpanów i Portugalczyków, które doprowadziły do odkrycia nowych lądów, miały swoją genezę w:
· zastosowaniu nowych technik żeglarskich,
· chęci sprowadzenia towarów luksusowych (pieprz, cynamon, wanilia, jedwab itp.),
· opowieściach o legendarnych skarbach Indii czy Chin,
· trudnościach handlu z Lewantem na skutek opanowania szlaków handlowych przez Turków,
· zakończeniu wojen w Europie, wyparcie Arabów z Hiszpanii (upadek Grenady w 1492 r.)
· dążeniu Kościoła do ekspansji i szerzenia wiary na nowych ziemiach.
W XVI w. ekspansja turecka rozwinęła się zarówno w kierunku półwyspu Arabskiego i Egiptu, jak i przekroczyła w Europie Dunaj. Sułtani tureccy podporządkowali sobie Syrię, Palestynę, Egipt, dorzecze Eufratu i Tygrysu oraz część Iranu i Armenię. Turcja tym samym podbiła znaczną część ziem muzułmańskich, a sułtan przybrał tytuł kalifa – czyli zwierzchnika religijnego islamu. Za panowania Solimana (Sulejmana) II Wspaniałego (1520-1566) Turcy zdobyli Belgrad, a zwyciężając w bitwie pod Mohaczem, położyli kres niepodległości państwa węgierskiego.
Ówczesna Europa okazała się za słaba, by oprzeć się potędze dobrze zorganizowanego państwa dysponującego silną armią. Ekspansja Turków doprowadziła do odbudowania jedności politycznej świata muzułmańskiego, którego kraje (poza Marokiem) aż po Irak i Zatokę Perską znalazły się pod panowaniem sułtanów.
Po śmierci króla Fryderyka I Dania przeżyła okres walk wewnętrznych, m.in. powstanie chłopów i mieszczan, feudałowie zaś nie chcieli uznać nowego króla w osobie Chrystiana III, syna Fryderyka. Chrystian III (1534-1559) wprowadził do kraju luteranizm (1536). Reformacja w Danii miała to samo podłoże co wcześniej przeprowadzona przez Gustawa Wazę w Szwecji (1527), tzn. niemal wyłącznie ekonomiczne. Szwecja była krajem dość ubogim, a znaczna większość własności ziemskiej znajdowała się w rękach Kościoła. Sekularyzacja dóbr duchownych i przejęcie ich przez Koronę legło przeto u podstaw reformacji szwedzkiej i w ogóle skandynawskiej.
W XVI w. Europa przestała być wystarczającym rynkiem zbytu dla produkcji angielskiego przemysłu, ściśle mówiąc – przemysłu sukienniczego.
Bazą organizacyjną, na której opierała się ekspansja angielska, były kompanie kupiecko-handlowe. W 1555 r. powstała Kompania Moskiewska do handlu z Rosją przez Archangielsk. W 1579 r. zorganizowana została Kompania Wschodnia, której zadaniem było prowadzenie handlu z krajami nadbałtyckimi. Rejon Morza Śródziemnego i jego bezpośrednie zaplecze azjatyckie i afrykańskie penetrowała Kompania Lewantyńska, utworzona w 1588 r. Kupcy zrzeszeni w tej kompanii; nie tylko zdobywali Bliski Wschód dla handlu angielskiego, nie tylko urabiali Turcji grunt polityczny przychylny dla Anglii, ale brali czynny udział w walkach z wrogiem głównie z Hiszpanami, wprowadzając na Morze Śródziemne flotę angielską.
Podróże Ralfa Fitcha po Azji (1588-1591) i przywiezione przezeń informacje pozwoliły na zorganizowanie w 1500 r. East-India Company, która zapoczątkowała ekspansję a następnie opanowanie Indii przez Anglików.
Rok 1598 oznaczał wprawdzie dla Francji wyjście z chaosu wewnętrznego i ciężar położenia międzynarodowego i ciężkiego położenia międzynarodowego, jednak jeszcze przez kilka lat Henryk IV kończył ostatecznie dzieło pacyfikacji kraju. Wciąż jeszcze silne były we Francji tendencje odśrodkowe, a ich zwolennicy korzystali z każdej okazji, by przeciwstawić się królowi. Bardzo żywe były również tendencje do daleko posuniętego ograniczenia władzy królewskiej w publicystyce obu obozów – katolickiego i protestanckiego.
Jednym z najważniejszych zadań wewnętrznych Henryka Iv było więc wzmocnienie tej władzy. Wymagało to wiele zmian i reform w dziedzinie ustroju państwowego. By je przeprowadzić, Henryk IV nie wahał się szukać oparcia wśród przedstawicieli stanu trzeciego (mieszczaństwa).
Henryk IV dużą wagę przywiązywał do należytego funkcjonowania aparatu władzy. Przy jego boku istniały specjalne rady – Rada Spraw, Rada Stanu, Rada Finansów, Rada do Spraw Procesowych.
Drugą osobą po królu w państwie był kanclerz. Wśród najważniejszych urzędników państwowych wysuwają się w tym czasie na czoło sekretarze stanu w liczbie 4, którzy początkowo kierowali sprawami czterech rejonów administracyjnych, na jakie podzielony był kraj. Jednakże już za czasów Henryka IV nastąpiła wyraźna zmiana kompetencji sekretarzy stanów, którzy stali się kierownikami czterech utworzonych resortów (wojska, spraw zagranicznych, marynarki i spraw domu królewskiego), zachowując jednak nadal kierownictwo sprawami rejonów administracyjnych, ponieważ specjalnego resortu spraw wewnętrznych nie utworzono.
Henryk IV dążył usilnie do tego, by zakres władzy zarządców prowincji ograniczyć wyłącznie do wąsko pojętych kompetencji militarnych, co w znacznym stopniu udało mu się, właśnie dzięki stale rosnącej kontroli administracji lokalnej ze strony władz centralnych.
Likwidowanie niezależności władzy lokalnej, głównie poprzez wzmocnienie władzy centralnej, było jednym ze środków budowy monarchii absolutnej. Drugim, równie doniosłym, było ograniczenie roli przedstawicielstwa stanowego, którym były we Francji Stany Generalne, złożone z wybranych przez szlachtę, duchowieństwo i stan trzeci delegatów, zaopatrzonych w ścisłe instrukcje poselskie.
Za Henryka IV znaczenie Stanów Generalnych spadło niemal do zera.
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech ustrojowych rodzącej się we Francji monarchii absolutystycznej było rozpowszechnienie się i ostateczne usankcjonowanie prawne zwyczaju sprzedawania urzędów.
Henryk IV dążył w tej sprawie do takiego uregulowania zagadnienia, które dałoby mu największe korzyści finansowe.
Uchwała w sprawie wprowadzała dziedziczność urzędów we Francji, w zamian za stałe roczne opodatkowanie się posiadaczy tych urzędów na rzecz króla w wysokości 1/60 wartości sprzedanej sprawowanych urzędów, zarówno przez osoby aktualnie je piastujące, jak i przez ich spadkobierców.
Niderlandy w XVI w. dostały się w posiadanie Habsburgów, a po abdykacji Karola V przeszły na hiszpańską linii tej dynastii w osobie króla Filipa II. Niderlandy XVI-wieczne składały się z szesnastu prowincji m.in.: Holandię, Zelandię, Flandrię i Brabancję, Namur, Artois, Luksemburg.
Dominującą rolę w życiu kraju odgrywały przemysłowo-handlowe miasta.
Władca Niderlandów, cesarz Karol, z całą surowością przystąpił do zwalczania nowych prądów religijnych, wydając – począwszy od 1520 r. – tzw. krwawe plakaty. Filip II, po objęciu władzy w Niderlandach (1555) przekazał rządy namiestnicze w tym kraju swej siostrze naturalnej, nieślubnej córce Karola V, Małgorzacie ks. Parmy.
Opozycja, do której przyłączyła się również ks. Małgorzata, wymogła w końcu na Filipie dymisję Granvelli (1564). Do pierwszego konfliktu doszło jeszcze w latach 1557-1558, gdy większość stanów generalnych i prowincjonalnych sprzeciwiła się skutecznie próbom wyciśnięcia przez Filipa II dodatkowych podatków na potrzeby wojny z Francją. W sierpniu i wrześniu 1566 r. doszło za sprawą kalwinów do wielkich rozruchów ludowych głównie w Valenciennes, Antwerpii i Amsterdamie. Wojska regentki pokonały oddziały gezów pod Antwerpią.
W lipcu 156 r. oddziały Alby dotarły do granic Niderlandów a 22 sierpnia wkroczyły do Brukseli i rozpoczęły systematyczną okupację kraju. Ks. Małgorzata podała się do dymisji i wyjechała do Włoch. Ks. Alba rozpoczął politykę bezwzględnych represji. Chroniąc się przed represjami wielu zagrożonych uchodziło w lasy lub za granicę.
Pierwsze próby wyzwolenia Niderlandów z niewoli hiszpańskiej, jakie podjął Wilhelm Orański przy pomocy swego brata ks. Ludwika Nassau, nie powiodły się. Wilhelm Orański wydał manifest ogłaszając się namiestnikiem Niderlandów, a Ludwik ks. Nassau wkroczył do kraju od strony Francji, zajmując miasto Mons w Hainaut. Równocześnie wojska Wilhelma Orańskiego przekroczyły granicę niemiecko-niderlandzką, a oddziały francuskiego hugenoty Le None zajęły miasto Valenciennes, leżące również w prowincji Hainaut.
Książę Alba podjął natychmiastową kontrakcję, która przyniosła szybkie rezultaty. Wysyłane przezeń wojska pod wodzą jego syna pobiły francuskich hugenotów, śpieszących na pomoc twierdzy Mons (VII 1572).
Wojna jednak nie zakończyła się, a Wilhelm Orański osiadł i umocnił się w północnych prowincjach. Hiszpanie po siedmiomiesięcznym oblężeniu zdobyli Haarlem (VII 1573). Te niepowodzenia przypieczętowały los Alby, który został odwołany przez Filipa i popadł w niełaskę (1573). Nowym namiestnikiem mianował król hrabiego de Requesens, dotychczasowy gubernator Mediolanu.
W roku następnym, dla uczczenia bohaterskiej postawy mieszkańców, ks. Wilhelm założył w Lejdzie pierwszy uniwersytet niderlandzki.
Po śmierci Requesensa (III 1576) stany prowincji południowych z Brabancją na czele wysunęły pod adresem Filipa II żądanie szerokich zmian, zwołania Stanów Generalnych oraz podjęcia przez Radę Państwa w Brukseli rokowań z Wilhelmem Orańskim. Doprowadziło to do wybuchu powstania ludowego w Brukseli i obalenia rady (4 IX 1576). Sytuacja w kraju zaostrzyła się tak, że zanim zdołał przybyć nowy – zaopatrzony w bardziej ugodową instrukcję – namiestnik Filipa, zwycięzca spod Lepanto,, Don Juan d’Austria, doszło do wielkiego starcia, które miało z góry przekreślić wszelkie szczere czy nieszczere zamiary pokojowe króla.
W listopadzie 1576 r. nowy namiestnik dotarł do Brukseli, a już 12 lutego 1577 r. podpisał tzw. wieczny edykt, oparty na unii brukselskiej. Potwierdzał on wszystkie prawa niderlandzkie, zapewniał zwolnienie jeńców przez obie strony, uznawał ks. Wilhelma -–de facto raczej – namiestnikiem Holandii i Zelandii, opuszczeniu Niderlandów przez wojska hiszpańskie.
W lipcu Don Juan pogwałcił pokój, zajmując na czele nielicznego oddziału twierdzę w Namur, następnie zaś cały Luksemburg. Zaś przywołały na pomoc Wilhelma Orańskiego, faktycznego władcę północy. Wilhelm odbył triumfalny wjazd do Brukseli (23 IX 1577).
Tymczasem Don Juan, otrzymawszy posiłki wojskowe od Gwizjuszów oraz od Aleksandra Farnese ks. Parmy, syna byłej regentki Małgorzaty, stanął do walki z siłami Stanów Generalnych. Do starcia doszło 13 stycznia 1578 r. pod Gembloux w Brabanacji. Don Juan, fanatyk i zły polityk, pokazał raz jeszcze, że wodzem jest znakomitym. Mimo przewagi wojsk Wilhelma Orańskiego odniósł całkowite zwycięstwo nad nieprzyjacielem.
Następca Don Juana, Aleksander Farnese, niewiele mu ustępował jako żołnierz, a o wiele przewyszał jako polityk. Ks. Wilhelm, mający na widoku jedynie cele polityczne, doprowadził do tzw. pokoju religijnego w Anwerpii (12 VII 1578) – sprzeczności były już zbyt wielkie. Wkrótce doszło do ostrych walk o charakterze społecznym, a pod koniec 1578 r. Niderlandy ogarnęła wojna domowa.
Natychmiastową odpowiedzią ze strony północy była unia w Utrechcie (23 I 1579), zawarta przez siedem prowincji: Holandię, Zelandię, Geldrię, Fryzję, Utrecht, Overijssel, Groningen i flamandzką część Flandrii, pod hasłami bezkompromisowej walki z Hiszpanami. Południowe Niderlandy zawarły w Arras pokój z Hiszpanami (17 V 1579) uznając, w zamian za amnestię i autonomię, władzę Filipa II.
Unie z Arraas i Utrechtu zadecydowały o ostatecznym rozbiciu kraju na dwie części, z których wyrosły następnie w ciągu wieków dwa osobne państwa – Holandia i Belgia.
Egzekucja Marii Stuart miała stać się dla Hiszpanów iskrą rzuconą na prochy. W maju 1588 r. Wielka Armada hiszpańska pod dowództwem słabego żeglarza, ks. Mediny-Sidonii, opuściła ujście Tagu, kierując się ku brzegom Anglii. Armada składała się ze 130 okrętów.
Anglicy przeciwstawili jej 197 okrętów o znacznie mniejszym tonażu.
Ta pierwsza „bitwa o Anglię” zaczęła się w końcu lipca u południowo-zachodnich wybrzeży, gzie stoczono pierwszą walkę.
Dnia 6 sierpnia, nadszarpnięta ciężką walką Armada, zawinęła do portu w Calais, a tejże nocy Howard zaatakował ją przy pomocy branderów, niszcząc wiele okrętów i podkopując i tak już słabe morale nieprzyjaciela. 8 sierpnia doszło do decydującej bitwy koło Gravelines, gzie flota hiszpańska została całkowicie rozbita.
Pokój między Hiszpanią a Anglią został zawarty dopiero po śmierci obojga monarchów – Elżbiety i Filipa – 1604 r.
6. Konflikt hiszpańsko-angielski w II połowie XVI wiekuElżbieta I, ur. 1533, zm. 1603, królowa Anglii od 1558, ostatnia z dynastii Tudorów, córka Henryka VIII i Anny Boleyn. Po śmierci przyrodniej siostry, Marii I, zw. Krwawą, objęła rządy w kraju podupadłym gospodarczo i politycznie, na skutek hegemonii hiszp. w Europie. Reaktywowała prześladowany za Marii I Kościół anglikański. Początkowo była tolerancyjna dla katolicyzmu. Bunty i spiski katolików oraz skierowana przeciw Elżbiecie - bulla papieża Pius V, która zwalniała jej poddanych ze złożenia przysięgi wierności, doprowadziły do stosowania represji wobec katolików; zostali pozbawieni praw politycznych, m.in. zabroniono im sprawowania urzędów i nie mogli być wybierani do parlamentu. Ścięcie królowej Szkocji Marii Stuart w 1587 przyśpieszyło wybuch wojny z Hiszpanią. Król hiszpański Filip II wysłał w 1588 na podbój Anglii „niezwyciężoną armade”, która liczyła ok. 130 okrętów (w tym 90 Wielkich jednostek bojowych) i ponad 30 tys. ludzi; jej dowódcą był książę A. Medina-Sidonia. Anglicy przeciwstawili a. 197 mniejszych okrętów, zwrotniejszych, o większej sile i dalszym zasięgu ognia artyleryjskiego; jednym z dowódców floty ang. był F. Drake, żeglarz i korsarz; w 1588 mianowany przez Elżbietę I wiceadmirałem. W kilku bitwach u południowo-zachodnich wybrzeży Anglii, a zwłaszcza na wodach kanału La Manche w pobliżu Gravelines, armada poniosła wielkie straty, a następnie rozproszyła się i częściowo zatonęła podczas burzy. Okręty hiszp., gnane wichrem aż za Szetlandy, wróciły do Hiszpanii opływając Szkocję (wiele rozbiło się na skalistych wybrzeżach Hebrydów) i Irlandię; straty wyniosły ponad 60 okrętów i ok. 20 tys. ludzi. Klęska armady oznaczała przełamanie przez Anglię dominacji hiszp. na morzach.
Największe państwo stworzyli w XV w. Inkowie w wyniku podbojów. Rozciągało się ono od dzisiejszej Kolumbii po Chile. Silnie scentralizowane królestwo, którego stolicą było Cuzco (kusko), zamieszkiwało ok. 8-10 mln ludzi. Władzę absolutną sprawował Inka, a na czele hierarchii urzędniczej stali czterej wicekrólowie i gubernatorzy prowincji. Strukturę społeczną tworzyły rodziny, wsie i plemiona. Nad każdą dziesiątką rodzin, w których obowiązywał równy podział pracy i jej owoców, stał naczelnik. Właścicielami ziemi byli Inka, kapłani, plemiona i wsie, była więc ona własnością zbiorową (poza dobrami króla). Nad ludnością ciążyła danina pracy przy budowie dróg, systemów irygacyjnych, obiektów użyteczności publicznej. Centralizacji służył znakomicie utrzymany system dróg i sprawny aparat administracyjny. Inkowie nie znali pisma, ale przy prowadzeniu rejestrów ludności i podatków posługiwali się węzłami ze sznurów o różnej długości i barwie.
Najważniejsze miejsce w hierarchii społecznej zajmowali członkowie rodu królewskiego, którzy uznawali siebie za potomków boga słońce i także nazywali się Inka. Z niego wywodzili się kapłani, dygnitarze wojskowi i cywilni. Inkowie stworzyli nawet wyższą kulturę umysłową niż Majowie. Uprawiali poezję religijną i miłosną, w świątyniach funkcjonowały czteroletnie szkoły dla dzieci arystokracji. Kult religijny z wiarą w życie pozagrobowe, spowiedzią w świątyniach, postami, modlitwami i pokutą nasuwał konkwistadorom myśl o jakiejś wcześniejszej, nie do końca przeprowadzonej chrystianizacji.
Podboje hiszpańskie były dyktowane głownie żądzą złota. Podboje w Ameryce konkwistadorzy prowadzili często na własną rękę i w ostrej rywalizacji ze sobą.
W 1519 r. pod wodzą Ferdynanda Corteza rozpoczął podbój Meksyku. W 1531 r. Franciszek Pizarro rozpoczął podbój Peru, Ekwadoru, Kolumbii i północnego Chile. Imperium Inków przestało istnieć.
W połowie XVI w. Ameryka Środkowa i Południowa, z wyjątkiem terytorium Brazylii oraz Gujany, stały się częścią imperium hiszpańskiego, które na północy sięgało do dzisiejszej Kalifornii, Luizjany i Florydy. Koloniami zarządzała powstała w 1524 r. Rada Indii. Amerykańskie terytoria zostały podzielone na dwa wicekrólestwa – Nową Hiszpanię ze stolicą w Meksyku i Nową Kastylię, której stolicą była Lima. Powstały dwa arcybiskupstwa, zakładały swoje placówki zakony, powstały uniwersytety, rozpoczęła też swoją działalność inkwizycja.
Zwolennicy kalwinizmu nazywali się we Francji hugenotami. Między katolikami a nimi toczyły się wkraju wojny do schyłku XVI w. Walki toczyły się między panującymi Walezjuszami, zwolennikami katolicyzmu i Burbonami, zwolennikami kalwinizmu. Król Navarry Henryk III brał udział w wojnach religijnych w latach 1568-1570, jako przywódca hugenotów. Ślub z siostrą króla Francji Karola IX miał doprowadzić do zażegnania konfliktu. W 1572 r. miała miejsce tzw. noc św. Bartłomieja, czyli rzeź hugenotów, przybyłych na wesele do Paryża. Zginęło wówczas w Paryżu 3 tys. hugenotów. Henryk III ocalił życie za cenę przejścia na katolicyzm. Później uciekł do La Rochelle i powrócił do kalwinizmu. Po wojnie „trzech Henryków” od 1589 r. objął tron królewski jako we Francji, jako Henryk IV. W 1593 r. zdecydował się na przejście na katolicyzm; słynne jego powiedzenie „ Paryż wart jest mszy”. Wojny religijne zakończyło wydanie w 1598 r. przez króla Edyktu nantejskiego, który gwarantował wolność wyznania hugenotom.
9. Sytuacja polityczna i religijna we Francji w II połowie XVI wieku
Hugenoci*, hugonoci, wyznawcy kalwinizmu we Francji w XVI-XVII w. W drugiej połowie XVI w. hugenoci stanowili znaczną siłę polityczną i gospodarczą; hugenoci było wielu franc. książąt (także członek rodziny królewskiej Antoni Burbon) i przedstawicieli wyższego duchowieństwa. W związku z małoletniością króla Franciszka II, władza we Francji spoczywała w rękach wielkorządców - katolickich Gwizjuszów (książąt de Guise). Rywalizacja między hugenockimi Burbonami a katolickimi Gwizjuszami doprowadziła do wojen religijnych, trwających z przerwami 1562-94. Wojny te, choć na tle religijnym, miały charakter polityczny, ponieważ oba stronnictwa (skupiające przedstawicieli dwu wyznań) walczyły o własne wpływy w państwie. Próba pogodzenia hugenotów z katolikami, którą był ślub przywódcy hugenotów, króla Nawarry Henryka Burbona** z siostrą króla Francji Karola IX, katolicką księżniczką Małgorzatą de Valois skończyła się rzezią hugenotów w nocy świętego Bartłomieja z 23/24 VIII 1572. Ślub miał symbolizować pojednanie zwalczających się hugenotów i katolików. Karol IX, przekonany przez Gwizjuszów (ród książąt lotaryńskich de Guise), że hugenoci będą stałym zagrożeniem dla władzy królewskiej, wyraził zgodę na dokonanie masakry. Zamordowano tysiące hugenotów, niedobitki schroniły się w twierdzy La Rochelle. Zamieszki ogarnęły i inne miasta. "Paryskie krwawe wesele" uczyniło Karola IX w oczach hugenotów tyranem i krzywoprzysięzcą. Henryk ocalił życie za cenę pozornego przejścia na katolicyzm; po ucieczce do La Rochelle powrócił do kalwinizmu, w którym był wychowany. Będąc prawowitym następcą nowego króla Francji, bezdzietnego Henryka III Walezego, musiał walczyć o uznanie swoich praw do tronu (tzw. wojna trzech Henryków: króla Francji, króla Nawarry i księcia Henryka Gwizjusza, kandydata stronnictwa katolickiego). Kres zmaganiom położyło objęcie tronu przez Henryka Burbona, który przeszedł na katolicyzm ("Paryż wart jest mszy" - tak miał powiedzieć) i jako król Francji Henryk IV wydał w 1598 Edykt nantejski, który zakończył okres wojen religijnych we Francji między katolikami i hugenotami. Edykt nantejski zapewniał hugenotom wolność wyznania (wyznawania kultu zakazano tylko w Paryżu i jego okolicy oraz w miastach biskupich) i równouprawnienie polityczne z katolikami. Gwarancją bezpieczeństwa hugenotów było zatrzymanie przez nich ok. 200 twierdz. Edykt nantejski został odwołany w 1685 przez króla Ludwika XIV.
Bezpośrednio do zerwania z Watykanem doszło w momencie, kiedy papież Klemens VII nie wyraził zgody na rozwód króla Henryka VIII z Katarzyną Aragońską. Henryk VIII zerwał z Kościołem katolickim, sekularyzował majątki klasztorne i wydał Akt supremacji w 1534 r., ogłaszając się głową Kościoła anglikańskiego. Rzeczywiste narodziny Kościoła katolickiego wiązało się z panowaniem Elżbiety I. W 1563 r. synod biskupów angielskich uchwalił 39 Artykułów, które3 stanowiły wyznanie wiary. Mówiło się w nich o:
· odrzuceniu prymatu papieża,
· prymacie Biblii nad tradycją,
· odrzucenie celibatu duchowieństwa,
· symbolicznym charakterze eucharystii,
• organizacji Kościoła, w której zachowano hierarchiczną organizację kościelną, tak jak w Kościele katolickim.
10. Reformacja w Anglii
Henryk VIII, ur. 1491, zm. 1547, król Anglii od 1509, z dynastii Tudorów, ojciec Elżbiety I. W 1521 opublikował traktat, w którym potępił M. Lutra i wystąpił jako zwolennik papieża, za co otrzymał od papieża Leona X tytuł "obrońca wiary". W następnych latach, gdy nie uzyskał zgody papieża Klemensa VII na unieważnienie małżeństwa z Katarzyną Aragońską, zerwał z Rzymem i doprowadził do utworzenia Kościoła anglikańskiego. Przeprowadzona 1536-39 sekularyzacja dóbr kościelnych wzbogaciła skarb monarszy oraz ludzi związanych z królem. Kościół anglikański, narodowy Kościół w Anglii, ustanowiony w 1534 przez króla ang. Henryka VIII. Bezpośrednią przyczyną zerwania z Rzymem i utworzenia Kościół anaglikański był brak zgody papieża Klemensa VII (uzależnionego od cesarza Karola V) na unieważnienie małżeństwa Henryka VIII z Katarzyną Aragońską, krewną cesarza Karola V. Małżeństwo z Katarzyną unieważnił arcybiskup Th. Cranmer, a parlament przyjął akt o supremacji, na którego podstawie król został głową Kościoła anglikańskiego. Zachowano hierarchię, dogmaty, tradycje i częściowo formy liturgiczne Kościoła rzymskokatolickiego. Ustanowienie Kościoła anglikańskiego odpowiadało interesom większości społeczeństwa angielskiego, w którym było coraz więcej zwolenników reformacji; przeciw niektórym formom organizacji Kościoła anglikańskiego występowali purytanie.
purytanie, grupa wyznaniowa Kościoła anglikańskiego, powstała ok. 1560, dążyła do usunięcia z niego form katolickich, hierarchii kościelnej i zwierzchnictwa królewskiego. Purytanie zbliżeni do kalwinizmu głosili ideał życia oszczędnego, pracowitego, bogobojnego. Odłamami purytanów byli prezbiterianie i independenci. Pierwsi, bardziej umiarkowani, wśród których byli przeważnie bogaci kupcy i przemysłowcy, organizacyjnie podlegali niezależnym od władzy świeckiej duchownym - prezbiterom, podporządkowanym synodowi. Troskę o życie religijne i czystość moralną wiernych prezbiterianie powierzali wybieranym pastorom. Independenci, wśród których przeważało średnie i drobne mieszczaństwo oraz chłopstwo, dążyli do całkowitej samodzielności gminy, przeciwstawiali się wszelkim zorganizowanym formom kultu; nie mieli biskupów ani prezbiterów; do tego odłamu należał O. Cromwell i większość jego armii. Podczas rewolucji angielskiej (1640-60) purytanie, stanowiący większość w Izbie Gmin, występowali m.in. przeciw królowi oraz domagali się usunięcia biskupów z Izby Lordów.
S. GRZYBOWSKI Henryk VIII i reformacja w Anglii, Warszawa 1969. A. F. POLLARD Henryk VIII, Warszawa 1988.
Urodził się w 1480 r. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. W młodości zaciągnął się do wojska i brał udział w portugalskich wyprawach wojennych do Indii (1505-1511) oraz do Maroka (1513), podczas których dosłużył się stopnia oficera. Relacje żeglarzy z wcześniejszych wypraw nasunął się stopnia oficera. Relacje żeglarzy z wcześniejszych wypraw nasunęły Magellanowi myśl o istnieniu krótszej drogi na słynne wówczas Wyspy Korzenne (Moluki). Szlak miał prowadzić na zachód, przez Ocean Atlantycki. Po uzyskaniu aprobaty króla hiszpańskiego Karola I 20 września 1519 r. Magellan wyruszył na czele 5 okrę...
vonavi