Gwary kociewskie.pdf

Gwary kociewskie

Gwary kociewskie – gwary regionalne u żywane na Kociewiu. Należą do dialektu wielkopolskiego , chociaż

posiadają też bardzo wiele cech typowych dla dialektu mazowieckiego i języka kaszubskiego [ 1] . W systemach

wyróżniających dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński g wary te uznawane są za jego część.

Charakterystyka

• brak mazurzenia

• fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca

• brak a pochylonego

• Brak polskich samogłosek nosowych ę i ą .

• Zachowanie grupy TarT - Starog ar d (Starog ró d)

• Zachowanie staropolskiej litery é

Cechy fonetyczne

• an, am > ón, óm - dóm (dom)

• ę > a, an, am, ań

• ę wym. nosowo > a gaś (gęś)

• ę wym. en, eń > an, ań - Swiantyjón (daw. Kościół św. Jan a, dziś: nazwa terenowa w Starogardzie Gd., piańć

(pięć)

• ę wym. em > am - tampy (tępy)

• ę wym. e > a - robja (robię)

• ą > ó, ón, óm, óń

• ą wym. nosowo > ó - wywiózać sia (wywiązać się )

• ą wym. on > ón - spsiónca (śpiąca)

• ą wym om > óm - trómba (trąba)

• ą wym on > ón - wycióngnóńć (wyciągnąć)

• p' > ps - psiésać (pisać)

• f' > fs - profsit (z niem. z ysk)

• m' > mn - mniantki (miękki)

• -ja, -ia > -yja, -ija - ceremónija (ceremonia)

• w', wi > (często) wj - wywjijać (wywijać)

• b', bi > (często) bj - robjić (robić)

• zw- > w- - wjérciadło (zwierciadło)

• jd, jt > ńd, ńt - wyńda (wyjdę)

• kt > cht - chto (kto)

• -ej > i albo y - mały (małej), lepi (lepiej)

Gwary kociewskie

Wymowa

• y - (prawie zawsze) y zbliżone do i

• é - y

• ó - głoska pomiędzy o a u

• ó (na końcu wyrazu) - o

Alfabet

Nie ma jednolitego alfabet u kociewskiego. Bajki Kociewskie Bernarda Janowicza s ą zapisane następującymi

literami: a , b, c, ć , d , e , é , f , g, h, i, j , k , l, ł, m, n, ń, o, ó, p, r, s, ś, t, u , w , y, z , ź , ż

W innych tekstach można alternatywnie zamiast é spotkać literę ē lub y

Gramatyka

Czasowniki

Przy odmianie czasownik ów można używać słowo żeś , które jest odmieniane w czasie przeszłym i teraźniejszym.

Charakterystyczna jest końcówka – ón w 3 os. l.poj. czasu przeszłego zamiast polskiej – ął oraz końcówka – eli/ -elim

w l.mn. czasu przeszłego zamiast polskiej -ali/-aliśmy. Za pomocą przyrostka – kaj tworzy się zdrobiałe formy

czasowników (idź kaj )

Odmiana czasownika być

Odmiana przez osoby

Czas przeszły

Czas teraźniejszy

Czas przyszły

Liczba pojedyncza

1. os.

ja żam był / ja byłóm

ja żam je / ja jestóm

ja banda

2. os.

ty żeś był(a) / ty byłeś(aś)

ty żeś je / ty jezdeś

ty bandziesz

3. os.

ón był / óna była / óno było ón/óna/óno je

ón/óna/óno bandzie

Liczba mnoga

1. os.

my żeśmy byli / my byliśmy my żam só / my jestómy

my bandzim

2. os.

wy żeśta byli / wy byliśta

wy żeśta só / wy jesteśta / wy sóta wy bandzieta

3. os.

óni byli

óni só

óni bandó

Rzeczowniki

Znaczące różnice w stosunku do języka polskiego :

• Celownik 1 poj. rodz. m.: końcówka – owiu zamiast – u

• Końcówka – y w mianowniku l.mn. rodz. m. zamiast – owie (pan y )

• Końcówka – ów w dopełniaczu l. mn. wszystkich rodzajów (chłopów, kurów, jajów)

• Przyrostek – ón dla form zgrubiałych n.p. prosión (od prosiak )

• Forma dóm a zamiast w dóm u (miejscownik l.poj.)

Rzeczowniki rodzaju męskiego

Odmiana rzeczownika trygel (garnek)

Gwary kociewskie

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. Mianownik trygel

trygl e

2. Dopełniacz trygl a

trygl ów

3. Celownik

trygl owiu

trygl óm

4. Biernik

trygl a

trygl e

5. Narzędnik

trygl am

trygl ami

6. Miejscownik trygl u

trygl ach

7. Wołacz

trygl u

trygl e

Odmiana rzeczownika dochtór (doktor)

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. Mianownik dochtór

dochtor y

2. Dopełniacz dochtor a

dochtor ów

3. Celownik

dochtor owiu

dochtor óm

4. Biernik

dochtor a

dochtor ów

5. Narzędnik

dochtor am

dochtor ami

6. Miejscownik dochtorz e

dochtor ach

7. Wołacz

dochtorz e

dochtor y

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego

Odmiana rzeczownika jaglija (świerk)

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. Mianownik jaglija

jaglij e

2. Dopełniacz jaglij i

jaglij ów

3. Celownik

jaglij i

jaglij óm

4. Biernik

jaglij a

jaglij e

5. Narzędnik

jaglij ó

jaglij ami

6. Miejscownik jaglij i

jaglij ach

7. Wołacz

jaglij o

jaglij e

Odmiana rzeczownika kulka (dół; grób)

Gwary kociewskie

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. Mianownik kulka

kulk i

2. Dopełniacz kulk i

kulk ów

3. Celownik

kulc e

kulk óm

4. Biernik

kulk a

kulk i

5. Narzędnik

kulk ó

kulk ami

6. Miejscownik kulc e

kulk ach

7. Wołacz

kulk o

kulk i

Rzeczowniki rodzaju nijakiego

Odmiana rzeczownika wjérciadło (zwierciadło, lustro)

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. Mianownik wjérciadło

wjérciadł a

2. Dopełniacz wjérciadł a

wjérciadł ów

3. Celownik

wjérciadł u

wjérciadł óm

4. Biernik

wjérciadł o

wjérciadł a

5. Narzędnik

wjérciadł am

wjérciadł ami

6. Miejscownik wjérciadl e

wjérciadł ach

(7. Wołacz)

(wjérciadł o )

(wjérciadł a )

Odmiana rzeczownika morze

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. Mianownik morze

morz a

2. Dopełniacz morz a

morz ów

3. Celownik

morz u

morz óm

4. Biernik

morz e

morz a

5. Narzędnik

morz am

morz ami

6. Miejscownik morz u

morz ach

(7. Wołacz)

(morz e )

(morz a )

Odmiana przymiotnikowa rzeczowników

Przykład: godziały (poważny, odpowiedzialny)

(w nawiasach są podane końcówki dla rodz. żeńskiego/nijakiego jeśli są inne niż końcówki dla rodz. męskiego)

Gwary kociewskie

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. Mianownik godział y ( a / e )

godział e

2. Dopełniacz godział égo ( y / égo )

godział ych

3. Celownik

godział amu ( y / ’ amu ) godział ym

4. Biernik

godział égo ( ó / e )

godział e

5. Narzędnik

godział ym ( ó / ym )

godział ymji

6. Miejscownik godział ym ( y / ym )

godział ych

7. Wołacz

godział y ( a / e )

godział e

Bibliografia

• Bajki Kociewskie – Bernard Janowicz, Starogard Gdański 1994; ISBN 83-902935-0-1

• Elementarz Gwary Kociewskiej – Red. Mirosława Möller, Grzegorz Oller; Starogard Gdański 2008; ISBN

978-83-928733-0-3

• Gazeta Kociewska a rtykuły: Nasza kociewska mowa , Gadki Babci Rozaliji , Po kociewsku

• Opowiadania (Każmnirza) Antoniego Górskiego

Przypisy

[1] .gwarypolskie.uw.edu.pl (http:/ / www. gwarypolskie. uw. edu. pl/ index. php?option=com_content& task=view& id=429& Itemid=35)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: