J.I.KRASICKI PROFESOR MILCZEK (Historyjka) Ma�o komu znana posta�. M�j Bo�e!. Nawet nie bardzo stare rzeczy tak si� �atwo zapominaj�; p�roczny gr�b to ju� cz�sto zagadka, a z wielu �yj�cych po pi��dziesi�ciu leciech garstka popio�u i czcze nazwisko, je�eli i ono zostanie. Tak si� to pono sta�o z tym poczciwym profesorem Milczkiem. Nie by�o to jego w�a�ciwe nazwisko, ochrzcili go nim studenci. My�my go na �awach uniwersyteckich zwali panem Damianem Palcewiczem. Ju� w�wczas, gdy�my z nim razem na lekcje Capellego i M�nicha chodzili, Palcewicz potajemnie bra� si� do pi�ra, ale to by�a tajemnica stanu, sekret, kt�ry przypadkiem tylko podchwyci� kto� zdo�a�. Wstydzi� si� tego i zapiera�. By�em z nim bli�ej, wi�c po d�ugich naleganiach przyzna� mi si� wreszcie, �e rzeczywi�cie pisa� zamy�la... � Bo to, widzisz � rzek� mi � opr�cz pana Joachima1 i kilku, co drabuj� po archiwach, do historii nie ma nikogo. A to, co si� u nas histori� zowie, czy ni� jest w istocie? Materia� to surowy, w kt�ry nikt o�ywczego nie tchn�� ducha. Wi�c my�l�, po cichu... naprz�d uzbiera� tego materia�u jak najwi�cej, a potem... potem z�y� si� z nim, wcieli�, przetrawi� go w sobie i � dopiero histori� pisa�. A! �eby� wiedzia� � doda� z zapa�em � jak mi si� ju� teraz ta moja ksi�ga dziej�w wydaje cudownie pi�kn�! Tak� ona pewnie nigdy nie b�dzie, ale o niej marz� jak o kochance. Po tym wyznaniu, kt�re skracam wiele, nie m�wili�my ju� z nim wi�cej; losy nas wkr�tce rozdzieli�y, ja wyjecha�em na wie�, on z ocz�w mi znikn��. W lat kilka, d�ugich i obfitych w wypadki... przeje�d�aj�c przez S... dowiedzia�em si� przypadkiem, �e Damian jest profesorem historii przy tamtejszym gimnazjum. Jak�e nie wst�pi�, nie pozdrowi� dawnego towarzysza, nie �cisn�� d�oni, nie przypomnie� ci�kich lat pr�by razem przebytych! Pobieg�em do niego; zajmowa� par� pokoj�w w gmachu szkolnym... pe�nym ksi�g i papier�w. U�ciskali�my si� ze �zami. � C� porabiasz? Co si� z twoj� histori� sta�o? � zapyta�em po pierwszych powitaniach. � Porzuci�e� j�? � A! Uchowaj Bo�e! � zawo�a� � g��biej w niej siedz� zatopiony ni� kiedykolwiek. Wybra�em cudown� epok�, zakocha�em si� w niej, pracuj� nad ni� i najrozkoszniejsze dni �ycia mojego jej winienem. Wystaw sobie to odgrzebywanie spod popio��w zagrzebanego w nich �ycia i skarb�w. Co chwila odkrycie nowe, b�ysk... cudo! Wstaj� mi z martwych postacie... widz� je wyra�niej co dzie�, oblicza ich si� rumieni�, usta przemawiaj�... Ucz� si� rozumie� ich mow�... Epok� t� jest panowanie Zygmunta Augusta. Wystaw sobie t�o tego XVI wieku: odrodzenie sztuki, ruch umys��w, obudzenie si� chrze�cija�stwa w skostnia�ych zamro�onego p�tach... to t�o europejskiej kultury, na kt�rym wyst�puj� takie charaktery, jak Zygmunt Stary, Bona, Kmitowie, Orzechowscy... nowatorowie religijni, takie kobiety, jak Barbara i Jagiellonki... taki dw�r! Co to za obraz! A jak obfity materia�!... � Ju�e� go zebra�? � spyta�em. � A! Nie! Jeszcze tego nie mog� powiedzie�, jeszcze mi tego nie dosy�, jeszcze tysi�ce tom�w zostaje do przepatrzenia, do mozolnego zbadania, ale jestem na drodze... stosy notat le��... � A wi�c praca poci�gnie si� jeszcze d�ugo? � Czy� ja wiem? Mnie przy niej lata up�ywaj� jak b�yskawice... Rozpocz��em ju� redakcj� kilku rozdzia��w i musia�em porzuci� przekonawszy si�, �e o prawodawstwie, kt�re tu wa�ny moment stanowi, nie jestem przygotowany m�wi� kompetentnie. Studiuj� prawo i prawodawstwo wsp�czesne europejskie. M�wili�my potem o czym innym. Wieczorem profesor pokazywa� mi zapisane ksi�gi ca�e... studia cenne, ale u�amkowe. Cieszyli�my si� z nim razem i �ycz�c mu powodzenia rozsta�em si� z nim nazajutrz rano... By�o to je�li si� nie myl�, oko�o 1839 roku. Przenios�em si� na Wo�y� i profesor Damian ze swoj� histori� zszed� mi z ocz�w... Znowu lat kilka zbieg�o szybko... mnie przy na wp� gospodarskiej, wp� literackiej pracy... a �wiatu na przerabianiu poj��, idei i historii wsp�czesnej coraz nowym krojem... Jednego ranka postrzeg�em pocztow� bryczk� zaje�d�aj�c� przed ganek: jakie� by�o zdziwienie moje, gdym wyszed�szy pozna� (nie od razu) w bladym i o zm�czonej twarzy podr�nym dawnego towarzysza... � C� ty tu robisz i jaki szcz�liwy traf? � zawo�a�em prowadz�c go do swojej przybud�wki dla ksi��ek moich skleconej. Nierych�o mog�em jednak dopyta� si� u Damiana, �e jecha�... korzystaj�c z wakacji, do biblioteki, w kt�rej pewne studia spodziewa� si� dokona�. � A c� si� z histori� dzieje? � podchwyci�em. � A! Z histori�! � rzek� jakby zawstydzony � smutna to ta historia moja... Wystaw sobie, ju�em by� w po�owie pracy... alem si� w sam czas opatrzy�, �e si� wiele poj�� i warunk�w zmieni�o... Uros�y wymagania. Musz� my�le� nad filozoficznym pogl�dem na epok�, w harmonii b�d�cym z dzisiejszymi wymaganiami nauki... inaczej dzie�o b�dzie tr�ci� zadawnia�ymi teoriami... I � doda� � histori� teraz inaczej pisz�, wi�cej musz� zbada� literatur�, obyczaje, kultur� narodu... to nieodzowne... To, com zrobi�, by�o jakby rysunkiem, kolorytu mu braknie, koloryt zdoby� musz�... M�wili�my o tym d�ugo. Damian westchn��. � Jest to praca Penelopy. Co dzi� si� zrobi, jutro przerabia� potrzeba, przeinacza�... wype�nia�, wczorajszy trud �ama�. To co� jak ten pa�ac Stanis�awa Augusta na Ujazdowie, co miliony kosztowa� � co roku mury w nim �amano i w ko�cu kr�l zmuszony by� miastu odda� go na koszary. �al mi by�o biedaka; zawczasu siwie� poczyna�. Pomimo lat straconych on sam zachowa� zapa� dawny dla swego idea�u historii. � A! Te ofiary � m�wi� � to nic, bylebym do�y� tego, a�ebym zobaczy� doko�czon� prac� moj� i tak�, tak�, jak� ja j� w duszy mej nosz�! Pe�n�, wielk�, pi�kn�, cenn� dla uczonych, zrozumia�� dla prostaczk�w, pon�tn� jak powie��, rozgrzewaj�c� jak poezja... prawdziwa jak karta z �ycia. Dwa dni zatrzyma�em u siebie profesora tym w ko�cu, �em mu wynalaz� par� niedrukowanych ustaw Zygmunta Augusta tycz�cych si� zarz�du ekonomii i las�w kr�lewskich. Nareszcie po�egnali�my si� rozrzewnieni, w progu, m�wi�c cicho: � Kto wie, czy si� jeszcze kiedy w �yciu spotkamy! Al�, dobre to przys�owie: g�ra z g�r�... Wypad�a podr� niespodziana na Litw� i znalaz�em si� znowu jednego wieczora w S... Na my�l mi przyszed� Damian i jego historia. Student szed� ulic� � zapyta�em go o profesora. U�miechn�� si�. � A! Pan pyta o profesora Milczka? � Jak to? Dlaczego Milczka? � Bo my go tu tak nazywamy i wszyscy go tak nazywaj�... � Rozumiem � rzek�em u�miechaj�c si� � profesor Damian m�wi� nie lubi! � Tak, i to wielka szkoda � doda� cicho m�ody ch�opak � bo m�g�by wiele rzeczy daleko rozumniejszych powiedzie� od tych, co s��w nie �a�uj�. Ale on � ca�y w sobie. Skromniejszego w �wiecie nie ma... Przestrasza go ka�dy, co si� g�o�no i �mia�o odezwie ze zdaniem, ju� usuwa si� natychmiast i milczy... dlatego�my go Milczkiem nazwali. Mieszka� jeszcze na dawnej swej kwaterze; w ci�gu tych kilku lat o�eni� si� by�, a m�oda �ona i dzieci � jego i ksi��ki zepchn�y do jednego ciasnego pokoiku. Ubo�ej to jeszcze wygl�da�o ni� kiedykolwiek... ale Damian by�, cho� szpakowacia�, tyle gor�co serdeczny jak dawniej. W�r�d stos�w ksi��ek, kt�re literalnie od g�ry do do�u izdebk� wy�ciela�y i pod�og�, i ledwie na dwa z biedy krzese�ka zostawia�y miejsce... siedli�my znowu gaw�dzi�. P�acz dzieci dochodzi� nas z drugiego pokoju i piskliwy g�os �ony. � O�eni�em si�, jak widzisz � rzek� � jestem bardzo szcz�liwy... Dzieci takie �adne i �ona taka dobra, a cho� bieda wielka... ale czy� to tam cz�owiekowi wiele potrzeba! � No, a historia, posz�a w k�t? � zapyta�em. � A! Uchowaj Bo�e! C� ty my�lisz! Idea� mojego �ycia! Ja bym j� mia� porzuci�? � Wi�c powinna by by� sko�czona � odezwa�em si� � dwadzie�cia lat pracujesz nad ni�, spory to czasu kawa�. � Dwadzie�cia lat! Ale c� to jest wobec takiego zadania? � zawo�a� zapalaj�c si� Damian. � Wiesz�e ty, co to jest historia epoki, taka, jak� ja j� pojmuj�?... Kraj nie by� przecie� bez zwi�zku z �yciem Europy... t�tnia�o w jego �yciu, co si� odgrywa�o gdzie indziej; histori� wszystkich pa�stw zbada� nale�y, aby zrozumie� jego po�o�enie i stosunki... Wystaw sobie... historia Niemiec, Austrii, Mo�dawii i W�gier, wszystkich mocarstw s�siednich... Potem zmiarkowa�em, �e to ka�da najmniejsza posta� w�asna, wyst�puj�ca na scen�, musi by� scharakteryzowana dobitnie, wi�c histori� rodzin... biografie, wizerunki... Kto pracuje nad takim relikwiarzem z mozaiki, musi sztuczki dobiera� mozolnie. � To prawda � rzek�em � ale kiedy� temu koniec b�dzie? � A, i kiedy�? � westchn��. � Koniec by� musi, zbli�am si� do niego... wst�p napisa�em. Redagowa�em go sze�� razy, obfito�� my�li zrobi�a go za rozleg�ym, musia�em skr�ci�... chocia� wyda� mi si� zbyt obci�ty, rozci�gn��em go nieco... doda�em przypiski obja�niaj�ce. Za rok przeczyta�em i postrzeg�em, �e do niczego. Nie by�o artystycznej ca�o�ci, mia�o to posta� aglomeratu2, ca�o�� musi organicznie wygl�da� ... Historyk potrzebuje, jak poeta, chwili natchnienia, a tu mi dzieci p�acz�... Wystaw sobie, w chwili gdym kre�li� z zapa�em t� scen�, gdy Zygmunt August przyje�d�a z Wilna, a Bona wychodzi przy trumnie m�a kl�kn�� u n�g syna jako kr�la... Stefanek mi upad� i czo�o sobie rozkrwawi�. Rzuci�em pi�ro... pobieg�em go utuli�, ju�em potem nigdy nie m�g� w�tku przerwanego pochwyci�. Ale to mniejsza � doda� � szcz�liwa chwila si� znajdzie... tymczasem coraz nowy materia� odkrywaj� badacze... musz� go wciela� do mojej pracy, a tu mi cz�sto lada g�upia data ca�e moje poj�cie i t�umaczenie wypadk�w obala! Snuj� na nowo! � Kochany profesorze... uwielbiam tw� wytrwa�o��, lecz pozw�l sobie powiedzie�: gdyby� ...
ZuzkaPOGRZEBACZ