Żarzyn.pdf
(
12009 KB
)
Pobierz
.
G
MINA Zyr ZyN
Tu wArTo byc
Puławy 2011
Europejski Fundusz Rolny na rzecz
Rozwoju Obszarów Wiejskich
Europejski Fundusz na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich:
„Europa inwestująca w obszary wiejskie”
.
Atrakcje gminy Zyrzyn
Okładka: Aleja lipowa w Żyrzynie (DM)
Wyklejka I i II: Okolice Żyrzyna (DM), (BJ)
sów leśnych i zarostowych występują tu duże powierzchnie
łąk oraz lokalnie niewielkie fragmenty torfowisk.
Wśród atrakcji przyrodniczych gminy najważniejsze
wydaje się śródleśne jezioro Piskory wraz z rezerwatem
obejmującym ponad 120 ha terenu wokół jeziora. Jest to
miejsce leżące w granicach Obszaru Chronionego Krajobra-
zu „Pradolina Wieprza”, wyjątkowo obite w gatunki zwierząt
i roślin, stanowiące dla turystów, obserwatorów przyrody
i przyrodników unikalne miejsce do obserwacji. Dzięki
stworzeniu na terenie rezerwatu sieci ścieżek dydaktycznych
z tablicami prezentującymi opisy ptaków i ciekawostki z ich
życia oraz specjalnie umieszczonym platformom ułatwia-
jącym obserwację zwierząt, jest to miejsce gdzie przyro-
dę można nie tylko biernie kontemplować, ale i aktywnie
poznawać.
Żyrzyn słynie także ze swej sztuki ludowej, głównie
tkactwa, plecionkarstwa ze słomy, rogożyny i wikliny. Od-
wiedzając Borysów, warto zapoznać się w Regionalnej Izbie
Tkackiej z bardzo bogatymi zbiorami, dokumentującymi
lokalną tradycję i sztukę tkacką pieczołowicie kultywowa-
ną przez lokalnych twórców. Mieszkańcy gminy są ludźmi
aktywnymi w sferze kultury, prężnie funkcjonują tu lokal-
ne stowarzyszenia, szkoły, organizacje społeczne i koła
gospodyń. Na tym polu szczególnie wyróżnia się znana
w całej Polsce Grupa Rekonstrukcji Historycznych „Wilki”
z Osin. Duże osiągnięcia mają również: Stowarzyszenia „Na-
sza Wieś” z Żerdzi, ”Wspólne Dobro” wsi Osiny, Stowarzysze-
nie Ekologiczne Kośmin „Stawy Neptuna”, KGW w Kotlinach,
przy którym funkcjonuje Zespół Ludowy „Kotlinianki”, a tak-
że zespoły śpiewacze działające w Zagrodach, Żyrzynie,
Bałtowie, Osinach i Kośminie. Dzięki dużej aktywności
mieszkańców Żyrzyna, w oparciu o pozyskiwane środki unij-
ne, pielęgnuje się oraz prezentuje dorobek i dziedzictwo
miejscowości podczas wielu imprez na terenie gminy, po-
wiatu i województwa, osiągając w tej dziedzinie wymierne
sukcesy. Twórcy ludowi i grupy pasjonatów z terenu gminy
Żyrzyn skutecznie promują swój region nie tylko w kraju,
spotykają się z uznaniem także za granicą.
Oprócz uzdolnionych i życzliwych ludzi możemy w Ży-
rzynie i okolicach poznać interesujące zabytki dokumentu-
jące burzliwą historię regionu. Jednym z bardziej znanych
jest piękny klasycystyczny kościół w kształcie rotundy za-
projektowany przez Christiana Piotra Aignera – nadworne-
go budowniczego rodu Czartoryskich. Ciekawa jest historia
budowy zapoczątkowanej w roku 1803. Otóż w ciągu roku
budowniczym udało się oprócz fundamentów wznieść ścia-
ny świątyni na wysokość ok. 5 metrów. Realizacja efektow-
nego zamysłu architektonicznego Aignera została jednak
przerwana z powodu braku funduszy i to aż na okres 35 lat.
Wśród mieszkańców gminy przetrwała opowieść o tym, że
niezabezpieczone mury po dziesięcioleciach w końcu poro-
sły brzozami, które mieszkańcy wykorzystywali do robienia
hołobli, czyli dyszli do jednokonnych zaprzęgów używanych
dawniej na wsi. Czas mijał, mury niszczały. Dopiero w latach
1839–1848 nowy właściciel majątku Żyrzyn Adam Wessel
dokończył budowę kościoła przy udziale architekta Karola
Kremera, który wprowadził niewielkie zmiany do pierwotne-
go projektu. Kościół był przez kolejne dziesięciolecia wykań-
czany, remontowany, tynkowany i malowany. Do okrągłej
nawy została dobudowana od strony północnej kruchta,
nad którą umieszczono chór, zaś od strony południowej
Gmina Żyrzyn, leży na Wysoczyźnie Lubartowskiej,
w północno-zachodniej części wojewódz twa lubelskiego. Są-
siaduje z gminą Puławy oraz gminami Końskowola, Kurów,
Baranów i Abramów. Północną część gminy wyznacza rzeka
Wieprz, przez którą Żyrzyn graniczy z gminami Ryki i Ułęż.
Z terenu gminy Żyrzyn można szybko dojechać do Warsza-
wy (117 km), do Lublina (45 km), do Puław (12 km) oraz
do Ryk (16 km). Na terenie gminy znajdują się dwa ważne
węzły komunikacyjne: Warszawa-Lublin i Puławy-Lubartów.
W ramach nowej drogi ekspresowej S17 Warszawa (Zakręt)
– Lublin – Zamość – Hrebenne (Lwów), na terenie gminy
zaprojektowano dwa węzły drogowe: „Skrudki” i „Żyrzyn”.
Dobre połączenie komunikacyjne umożliwia dogodny
dojazd do Żyrzyna z Kazimierza Dolnego, Nałęczowa czy
Kozłówki. Gmina obejmuje swym zasięgiem piętnaście
sołectw, zajmuje powierzchnię 128,73 km², zamieszkuje ją
ok. 6600 mieszkańców.
Gminę Żyrzyn tworzą następujące miejscowości: Bał-
tów, Borysów, Cezaryn, Jaworów, Kośmin, Kotliny, Osiny,
Paraianka, Skrudki, Strzyżowice, Wilczanka, Wola Osińska,
Zagrody, Żerdź i Żyrzyn.
Żyrzyn jest doskonałym miejscem dla osób aktywnych
i wrażliwych na piękno przyrody, dla miłośników pieszej
oraz rowerowej turystyki, dla ludzi ceniących sobie urodę
krajobrazów, nieskażoną naturę oraz bogactwo i różnorod-
ność tradycji.
Jeśli chcesz obcować z dziewiczą przyrodą, zobaczyć
wyjątkowe miejsca, interesujące zabytki i poznać ciekawych
ludzi, zapraszamy do Żyrzyna – miejsca, w którym natura
i tradycja łączą się ze współczesnością w niepowtarzalny
sposób.
O wyjątkowości Żyrzyna pod względem walorów przy-
rodniczych świadczy fakt, że ponad 65% powierzchni gminy
znajduje się w granicach aż dwóch obszarów chronione-
go krajobrazu. Pierwszym z nich jest Obszar Chronionego
Krajobrazu „Pradolina Wieprza” (ok. 47,9% powierzchni gmi-
ny) chroniący walory przyrodnicze doliny dolnego Wieprza
oraz duże kompleksy lasów żyrzyńskich i zabezpieczający
te tereny dla rozwijającej się turystyki i rekreacji pobytowej.
Dolina dolnego Wieprza jako jedna z niewielu na Lubelsz-
czyźnie zachowa jeszcze swe naturalne walory przyrodni-
cze i krajobrazowe. Rozległy obszar starorzecza Wieprza
w znacznej części porośnięty jest łanem manny mielec, czer-
mieni błotnej i osoki aloesowej. Tylko miejscami odsłania się
lustro wody. W starorzeczu występują zimorodki i łabędzie
nieme, to także rejon żerowania bociana czarnego i czapli.
Druga enklawa to Obszar Chronionego Krajobrazu „Kozi Bór”
stanowiący 17,2% powierzchni gminy. „Kozi Bór” obejmuje
tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz
o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowych ze wzglę-
du na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z tury-
styką i wypoczynkiem, a także pełnioną funkcją korytarzy
ekologicznych. Obszar Chronionego Krajobrazu „Kozi Bór”,
obejmuje powierzchnię 12 681 ha, położony jest między
północną krawędzią Wyżyny Lubelskiej, a Pradoliną Wie-
prza. Ponad 40% jego powierzchni stanowią lasy, głównie
bory mieszane i świeże z występującym w drzewostanie
dębem bezszypułkowym, ale także bory bagienne, świetliste
dąbrowy, zbiorowiska grądowe, olsy i łęgi. Obok komplek-
Koncepcja i projekt albumu: Agencja Focus, Dariusz Malinowski
Projekt makiety: Agnieszka Malinowska
Tekst: Sławomir Łowczak
Korekta: Agnieszka Malinowska
Autorzy fotograii:
Dariusz Malinowski (DM), Grzegorz Sierocki (GS), Bartłomiej Jaszczyk (BJ),
Emil Karwatowicz (EK), Piotr Kołodziński (PK)
Źródła fotograii archiwalnych:
Kronika Szkoły Podstawowej w Żyrzynie, Archiwum Urzędu Gminy Żyrzyn,
Szkolna izba patrona w Szkole Podstawowej w Kośminie,
publikacja Aleksandra Lewtaka „Na Piskorach i w Zagórkach”, zbiory prywatne P. Aleksandry Kozak.
Podziękowania:
Za udostępnienie fotograii archiwalnych składamy podziękowania ww. osobom i instytucjom.
Za udostępnienie wnętrz, pomoc w przygotowaniu dokumentacji fotograicznej oraz pomoc merytoryczną
dziękujemy P. Wójtowi Andrzejowi Bujkowi, P. Z-cy Wójta Marcinowi Sulejowi,
P. Sekretarz Iwonie Góźdź, P. Beacie Antoniak, Ks. Kan. Andrzejowi Mizurze, Ks. Kan. Tadeuszowi Siwkiewiczowi,
P. Pawłowi Grudniowi, P. Sławomirowi Łowczakowi
oraz członkom:
Stowarzyszenia Kultury i Sztuki Ludowej w Osinach (P. Justyna Matraszek),
Stowarzyszenia „Nasza Wieś” z Żerdzi (P. Emilia Kozdrój),
Stowarzyszenia „Wspólne Dobro” wsi Osiny (P. Iwona Matysiak-Borucka),
Stowarzyszenia Mieszkańców Pradoliny Wieprza KOSSAKÓWKA w Kośminie (P. Zbigniew Kuty),
Koła Gospodyń Wiejskich w Kośminie.
Podziękowania dla aeroklubu w Dęblinie za pomoc przy realizacji zdjęć lotniczych.
Pragniemy podziękować również wszystkim innym osobom, które swoją pomocą
i zaangażowaniem przyczyniły się do powstania tej publikacji.
Wydawca:
Gminna Biblioteka Publiczna w Żyrzynie
ul. Tysiąclecia 29, 24-103 Żyrzyn
tel. 81 8809052, e-mail: biblioteka.zyrzyn@wp.pl
Wydawnictwo:
©
Agencja Focus, e-mail: agencjafocus@o2.pl
ISBN 978-83-934303-0-7
Opracowanie komputerowe: Aneta Krzywicka
Druk i oprawa: Pozkal
Nakład: 1000
Egzemplarze bezpłatne
Urząd Gminy Żyrzyn
ul. Powstania Styczniowego 10, 24-103 Żyrzyn
tel., fax 818814226, www.zyrzyn.pl
e-mail: ugzyrzyn@post.pl
3
usytuowano zakrystię. Nad nawą rozpięty jest dach i ko-
puła, na szczycie której znajduje się wieżyczka zakończona
krzyżem. Fronton kościoła zdobią 4 kolumny. Wnętrze świą-
tyni zdobi piękna polichromia. Efektownym elementem wy-
stroju są również umieszczone w dużych oknach 3 witraże,
ufundowane przez Stanisława i Zoię Wesslów w 1912 r. Po
lewej stronie św. Stanisław, a po stronie prawej św. Zoia
z córkami na tle Bazyliki św. Piotra w Rzymie oraz mniej-
szy, w głównym ołtarzu u góry przedstawiający św. Józefa.
W kościele znajdują się także marmurowe epitaia i tablice
poświęcone pamięci kolatorów z ich portretami.
W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła, obok bramy,
znajduje się wbudowana w parkan, murowana dzwonni-
ca z 1869 r. Warto zwrócić także uwagę na pochodzący
z 1850 r. parkan okalający plac kościelny, z czterema wkom-
ponowanymi w niego kapliczkami. W pobliżu kościoła
warto obejrzeć neogotycką kaplicę grobową rodziny
Wesslów z 1853 r., w której podziemiach pochowani zostali
przedstawiciele tego rodu.
Kolejnym interesującym zabytkiem w Żyrzynie jest
klasycystyczny dwór rodzinny Wesslów. Okazałą rezyden-
cję wybudował Ignacy Wessel ok. 1850 r., obok pięknego
XVIII–wiecznego modrzewiowego dworku, który stał w oto-
czeniu stuletniego już wtedy parku. Ciekawostką jest fakt,
że tenże dworek możemy do dzisiejszego dnia podziwiać
w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie, dokąd został przenie-
siony z Żyrzyna w latach 70. XX wieku. Po ukończeniu nowej
murowanej siedziby rodu Ignacy Wessel przekomponował
park, m.in. z trzech stron zakładając stawy, wytyczając dwie
nowe aleje dojazdowe i wprowadzając nowe gatunki drzew.
Warto udać się na spacer po dawnym parku dworskim,
w którym rosną wspaniałe liczące ponad 150 lat okazy
drzew, takich jak: jesiony wyniosłe, wiązy, lipy, kasztanowce
białe, klony zwyczajne oraz świerki, sosny czarne i modrze-
wie. Przy pałacu funkcjonował niegdyś folwark z budynkami
datowanymi głównie na 2. poł. XIX wieku oraz gorzelnia
wybudowana w 1908 roku, który nadal funkcjonuje.
Na obrzeżach parku możemy odnaleźć starą, samotną
mogiłę. Na betonowej steli można z trudem odczytać napis:
„Nieznany żołnierz który poległ w wojnie europejskiej 1915
roku”. Skąd samotny żołnierski grób w tym miejscu? Otóż
7 sierpnia 1915 r. w okolicach Żyrzyna (pod Zagrodami
i w samym Żyrzynie) toczyły się krwawe walki o otwarcie
drogi do przeprawy przez Wieprz w Baranowie. Terenu bro-
niły doborowe jednostki rosyjskiego Korpusu Grenadierów,
atakowała niemiecka 47. Rezerwowa Dywizja Piechoty.
Wchodzący w jej skład 218. Rezerwowy Pułk Piechoty za-
atakował Rosjan mocno usadowionych w parku i zabudo-
waniach dworskich. Rosyjscy grenadierzy bronili się wyjąt-
kowo zaciekle. Na szaleńczy opór rosyjskich żołnierzy mo-
gło mieć wpływ rozbicie przez nich w pobliskiej dworskiej
gorzelni beczki spirytusu, która wydatnie miała wspomóc
odwagę i dzielność obrońców. Obrona była tak zawzięta,
że dopiero po zapadnięciu zmierzchu udało się ją Niemcom
przełamać i wyprzeć Rosjan z parku i dworu. Po zakończeniu
walk czterech żołnierzy z 218. pułku zostało tymczasowo
pochowanych w dworskim parku w miejscu, gdzie zginęli.
Trzech lejtnantów wkrótce ekshumowano i przeniesiono na
teren cmentarza paraialnego. Byli to Eugen Haupt, Otto
Schnelle, Christian Rohling, czwarty poległy, co do którego
tożsamości były wątpliwości, został pozostawiony w parku.
Ciekawy jest fakt, że nagrobki lejtnantów zachowały się
i dzisiaj możemy zobaczyć 3 betonowe stele z ich nazwiska-
mi w północno-wschodniej części cmentarza paraialnego.
Wokół tych zachowanych oicerskich nagrobków dawniej
znajdowało się otoczone drewnianym płotem miejsce zbioro-
wego pochówku żołnierzy z 218. i 220. Rezerwowego Pułku
Piechoty poległych w walkach pod Żyrzynem i Zagrodami
7 sierpnia 1915 r. Mininekropolia składała się z 45 mogił, na
których stały drewniane krzyże z daszkami. Do dzisiejszych
czasów przetrwały tylko 3 betonowe stele lejtnantów.
Turysta odwiedzający gminę Żyrzyn koniecznie powinien
zobaczyć zespół dworski w Kośminie. Tutaj w 1889 r. uro-
dziła się wybitna pisarka Zoia Kossak-Szczucka, wywodząca
się z rodziny słynnych malarzy. Była córką Tadeusza Kossaka
(brata bliźniaka Wojciecha) i Anny Kisielnickiej-Kossakowej,
siostrą stryjeczną pisarki Magdaleny Samozwaniec i poetki
Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej oraz wnuczką Juliusza
Kossaka. Przez pewien czas posiadłość była w rękach Anny
Kisielnickiej spokrewnionej z Marią Kossak – żoną wybitne-
go malarza Wojciecha Kossaka.
Dwór wzniesiono na początku XX wieku (w latach
1907-1911) w miejscu wcześniejszych zabudowań z 1 poł.
XIX wieku. Budynek położony jest w pięknej okolicy nad
rzeką Wieprz. Dwór z otoczeniem zachował swoje pierwotne
położenie w dolinie wijącego się malowniczo poniżej Wie-
prza.”Dwór, gospodarskie obejście i śliwnik leżały w pętli
utworzonej przez rzekę Wieprzę, grymaśnie i kręto płyną-
cą skroś równiny.” – tak Zoia Kossak zaczęła opis dworu
w Kośminie w swojej powieści „Trembowla”. Obok dworu
z dawnego parku zachował się starodrzew, m.in.: wiązy szy-
pułkowe, lipy drobnolistne, klony pospolite, jesiony wynio-
słe oraz sosny wejmutki. Aleja z topoli kanadyjskiej wzdłuż
drogi dojazdowej do dworu, zakończona przy dworze gęstą
aleją świerkową – są nasadzeniami współczesnymi. Park
zachował też związki przestrzenne z malowniczym krajobra-
zem nadrzecznym i wsią. W pałacu byłych właścicieli ma-
jątku Kośmin od roku 1945 mieści się Szkoła Podstawowa
im. Zoii Kossak. W szkole została udostępniona do zwie-
dzania Izba Pamięci patronki. Ciekawostką są kolorowe
postacie namalowane na drzwiach sal szkolnych – w ten
sposób zostali zilustrowani bohaterowie książki Zoii Kossak
pt. „Kłopoty Kacperka, góreckiego skrzata”.
Z wielu niegdyś zabytków techniki, takich jak: młyn,
gorzelnie, wiatraki, kuźnie do czasów współczesnych prze-
trwały nieliczne. W tej grupie można wymienić gorzelnię
z zespołu folwarcznego w Żyrzynie, przy ul. Pałacowej, oraz
wybudowany w roku 1949 młyn o konstrukcji drewniano-
murowanej przy ul. Tysiąclecia.
To jednak nie koniec atrakcji ziemi żyrzyńskiej. Samo-
chody pędzące z Lublina do Warszawy mijają w żyrzyńskim
lesie nie rzucający się w oczy skromny obelisk. Stoi on na
przydrożnej polance, na tablicy znajdującej się pod głazem
można przeczytać następujący napis: „W tym miejscu dn.
8 sierpnia 1863 r. w czasie Powstania Styczniowego oddział
powstańczy pod dowództwem Michała Heydenreicha-Kru-
ka stoczył zwycięską bitwę z wojskami carskimi”. Jak doszło
do najsłynniejszej bitwy powstania styczniowego, bitwy
która odbiła się echem nie tylko w kraju ale i w całej Eu-
ropie? Około godziny piątej rano od strony Dęblina pod
Żyrzyn powoli dojeżdżały dwa wozy wyładowane carskim
złotem. Strzegło ich 500 żołnierzy. W wielkiej tajemnicy
Rosjanie przewozili 200 tys. rubli w złocie. Mimo podję-
tych wszelkich środków ostrożności tajemnicy nie udało się
zachować. Pod Żyrzynem transport został nagle zaatako-
wany przez liczący 3000 ludzi oddział powstańczy. Były to
roty powstańcze dowodzone przez Michała Heydenreicha-
Kruka. Skąd powstańcy wiedzieli o transporcie? Kilka dni
wcześniej powstańcy z patrolu dowiedzieli się od wziętych
do niewoli Kozaków, że Rosjanie planują transport „dużych
pieniędzy”, który ma być eskortowany tylko przez 500 ludzi.
W drodze, pod Żyrzynem zastawiono pułapkę na konwój
poczty. Tuż po wschodzie słońca, zanim opadły poranne mgły,
zaskoczeni atakiem Rosjanie musieli przejść do rozpaczliwej
obrony. Po trzygodzinnej walce w ręce Polaków dostało się
200 tys. rubli, 400 karabinów i dwa niestety zagwożdżone
działa. Powstańcy stracili 10 zabitych i 50 rannych, straty po
stronie rosyjskiej były znacznie większe – 84 zabitych, 140
rannych i 108 wziętych do niewoli. Dowodzący Rosjanami
por. Laudański wydostał się z zasadzki z ok. 90 żołnierza-
mi. Powstańcy zdobyli broń i pieniądze niezbędne do dal-
szej walki. Porażka pod Żyrzynem spowodowała odwołanie
z Warszawy Wielkiego Księcia Konstantego, jego miejsce za-
jął feldmarszałek hr. Fiodor Berg. Sukces powstańców odbił
się echem na zachodzie Europy i przyczynił się do wzmo-
żenia pomocy dla powstania. Zaczęto o nim coraz głośniej
mówić. W wielu krajach odbyły się manifestacje poparcia,
rządy europejskie były naciskane przez swych obywateli
w sprawie wsparcia walki Polaków. Ciekawostką jest to, że
w transporcie rosyjskim było 200 tys. rubli, powstańcy zaś
na potrzeby walki wykorzystali 140 tys. Do dziś nie wia-
domo co się stało z resztą skarbu. Podobno na polu bitwy
i w okolicy jeszcze przez wiele lat znajdowano złote rublówki.
Być może reszta skarbu została ukryta i nadal czeka na swe-
go odkrywcę. Jedną z opowieści o losach zaginionego skar-
bu można odnaleźć w dalszej części niniejszego opracowania
poświęconego sekretom historii Żyrzyna i okolic. Miłośników
przeszłości z pewnością zainteresuje fakt, że w miejscu bitwy,
po lewej stronie szosy do Warszawy stanął okazały, choć nie-
koniecznie stylowy pomnik z napisem ku czci poległych Mo-
skali: „Воинам, павшим за царя и родину в Жиржинской
битве 1863 г. июля 27”. Po prawej zaś, gdzie kazano zakopać
powstańców, nie było nic. Rósł las, pod drzewami którego
okoliczni mieszkańcy kładli małe krzyżyki z drewna. Dopie-
ro w roku 1937, podczas obchodów święta Konstytucji 3-go
Maja, pobrano ziemię z pobojowiska w celu wysypania na
budowany w Krakowie kopiec ku czci Marszałka Piłsudskie-
go. Ziemię do urny nabrał jeden z ostatnich żyjących uczest-
ników bitwy. Wtedy podjęto także decyzję o rozebraniu car-
skiego pomnika i wybudowaniu pomnika upamiętniającego
powstańców. Pomnik Moskali został więc rozebrany. Niestety
wkrótce wybuchła druga wojna światowa i pomnik powstań-
ców nie został wybudowany.
Wiele lat po zwycięstwie pod Żyrzynem historia zato-
czyła koło. 26 września 1908 r. w Bezdanach pod Wilnem
konspirant „Mścisław” razem ze swoimi ludźmi dokonał na-
padu na pociąg. Jego łupem padło dokładnie tak jak w bi-
twie pod Żyrzynem – 200 tys. rubli. Tym konspiratorem był
sam Józef Piłsudski.
Wydarzenia związane z II wojną światową upamiętnia
w Żyrzynie kwatera żołnierzy AK i WiN znajdująca się na
tutejszym cmentarzu paraialnym. Pomnikiem opiekuje się
młodzież z Zespołu Szkół w Żyrzynie, tutejsze technikum
nosi imię Żołnierzy Armii Krajowej. Stojąc obok pomnika,
niedaleko za murem cmentarnym, możemy zobaczyć budy-
nek należący do szkoły podstawowej i gimnazjum. Na jego
ścianie znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona ppłk
Alfonsowi Faściszewskiemu „Konarowi”, kawalerowi krzyża
Virtuti Militari. Był to zasłużony żołnierz I wojny światowej,
który wraz z Piłsudskim zdobywał Kijów, po zakończeniu
działań wojennych osiadł w Żyrzynie i został tu kierowni-
kiem szkoły. W okresie międzywojennym czynnie włączył się
w działalność społeczną, tworzył na terenie gminy oddziały
„Strzelca”. W czasie okupacji aktywnie włączył się w działal-
ność podziemną. Pełnił funkcję dowódcy Kedywu Okręgu
Lublin. Dał się Niemcom mocno we znaki i był przez nich
poszukiwany. Skutecznie unikał aresztowania często zmie-
niając miejsca pobytu i pseudonimy. Niestety zginął z rąk
„swoich” 29 stycznia 1944 r. w Ernestynowie. Zabójcami
byli partyzanci z Armii Ludowej dowodzeni przez niejakiego
Paramonowa ps. „Dąbrowski”.
Kilkanaście metrów od mogiły żołnierzy AK i WiN
w Żyrzynie znajduje się pomnik poświęcony żołnierzom Woj-
ska Polskiego z 1939 r., partyzantom Batalionów Chłopskich
i powstańcom 1863 r.
Kolejne miejsce związanym z II wojną światową mo-
żemy odszukać przy bałtowskim lesie, na turystycznym
Szlaku Niepodległościowym. Pod lasem znajduje się pomnik
upamiętniający pacyikację Bałtowa przez Niemców 12 lip-
ca 1943 roku. Tej nocy spłonęło 12 zabudowań, zamordo-
wano 33 osoby, w tym 5 całych rodzin. Tablica informacyjna
zawiera opis wydarzeń autorstwa naocznego świadka.
.
Sekrety historii Zyrzyna i okolic
Ślady osadnictwa w okolicach Żyrzyna sięgają czasów
przedhistorycznych. W roku 1936, trzy lata po sensacyjnym
odkryciu grodu kultury łużyckiej w Biskupinie, podczas po-
szerzania drogi wiodącej z Żyrzyna do Baranowa odkryto
ślady przedhistorycznej osady zajmującej powierzchnię około
0,40 ha. Na podstawie przeprowadzonych badań archeolo-
gicznych ustalono, że osada ta należała do kultury łużyckiej
i istniała ok. 1800-1200 lat przed naszą erą. Z tego czasu
pochodzą nóż krzemienny, urny z prochami i różne kamienne
narzędzia. W późniejszym czasie osada została spalona.
Cechą charakterystyczną kultury łużyckiej był osiadły,
rolniczy tryb życia. Podstawowym zajęciem ludności była
uprawa ziemi i hodowla zwierząt. Do uprawy roli używa-
no motyk wykonanych z fragmentów poroża zwierząt,
wykorzystywano rogowe narzędzia do kopania i sadzenia,
do orki zaś wykonane z drewna radła, do których zaprzę-
gano zwierzęta pociągowe. Ówczesna ludność uprawiała
głównie pszenicę, jęczmień, proso oraz groch, bób, so-
czewicę, a także len oraz mak. Hodowano bydło rogate,
świnie, owce i konie. Mieszkańcy ziemi żyrzyńskiej w tym
czasie zajmowali się obróbką kości, drewna, gliny, poroża,
krzemienia, kamienia, wytwórczością ceramiczną i tkacką.
Jak widać kultywowana do dziś w Borysowie tradycja tkacka
liczy sobie kilka tysięcy lat. Przez cały okres trwania kultu-
ry łużyckiej rozwinięte było także odlewnictwo, początko-
wo brązu, później żelaza. Cała wytwórczość metalurgiczna
bazowała raczej na surowcu importowanym, zatem musiał
4
5
rozwijać się tutaj także handel. Prawdopodobne jest to,
że odkryta przez archeologów osada mogła uczestniczyć
w wymianie handlowej o wymiarze znacznie szerszym, niż
podejrzewamy. Wiadomo, że grupa śląska kultury łużyckiej
przejęła kontrolę nad paneuropejskim szlakiem handlowym
wiodącym od północnych wybrzeży Morza Adriatyckiego
do Morza Bałtyckiego. Dzięki tym kontaktom handlowym
na naszych ziemiach pojawiły się wyroby z żelaza i techno-
logia jego obróbki. W późniejszym okresie szlak handlowy
był coraz szerzej wykorzystywany do wymiany towarów, by
w końcu, od nazwy głównego hitu eksportowego naszych
ziem, przybrać nazwę „szlaku bursztynowego”. Początkowo
bursztyn był przedmiotem wymiany handlowej, w której po-
średnikami byli Celtowie. Pierwsze, zorganizowane wyprawy
po bursztyn z obszarów Europy południowej odbywały się
w V w. p.n.e. Nie docierały one jednak do wybrzeży Bałtyku,
a bursztyn kupowano od celtyckich pośredników. Rozkwit
szlaku nastąpił w czasach rzymskich, kiedy bursztyn był na
masową skalę sprowadzany przez kupców pochodzących
najczęściej z rejonu Aquilei.
Nie wiemy, jak doszło do spalenia osady odkrytej pod
Żyrzynem. Wiadomo natomiast, że najazdy Scytów i związa-
na z nimi wędrówka ludów spowodowały likwidację wielu
osad kultury łużyckiej. Możliwe, że wojowniczy Scytowie
najechali i spustoszyli także okolice dzisiejszego Żyrzyna.
Historia zatoczyła koło i śladami starożytnego szlaku
biegnie dziś prowadzący przez Polskę, Słowację i Węgry
rowerowy Bursztynowy Szlak Greenways. Na terenie gmi-
ny Żyrzyn zostały wytyczone łączące się z nim dwa szlaki
rowerowe o łącznej długości ponad 47 km. Cała sieć połą-
czonych ze sobą szlaków stanowiących odnogi ww. szlaku
liczy prawie 500 km. Wygląda na to, że miejsce odwiedza-
jących te strony podróżników rzymskich zajmą dziś turyści
podróżujący na rowerach.
Najstarsze pisemne wzmianki o Żyrzynie znaleźć moż-
na w kronikach Jana Długosza. Żyrzyn opisywany jest tam
jako wieś szlachecka, należąca do paraii Końskowola, któ-
rej właścicielem jest dziedzic Stanisław z domu Jarzyna.
Stanisław z Żyrzyna wymieniany jest w Lubelskiej Księdze
Podkomorskiej z 1486 r. i dokumencie z 3 kwietnia 1503 r.
pochodzącym z Archiwum Sanguszków. Swą siedzibę miał
on prawdopodobnie w tym samym miejscu, gdzie rezydo-
wała wiele wieków później rodzina Wesslów. Wieś posiada-
ła łany kmiece, z których dziesięcinę snopową i konopną
płaciło się na rzecz biskupa krakowskiego. Według „Liber
beneiciorum” Długosza znajdował się tam również folwark
rycerski, z którego nie była pobierana dziesięcina.
W XVI w. dobra żyrzyńskie należały do Żyrzyńskich. Pod
koniec XVI stulecia od synów Kasprowych część wsi naby-
li Olbracht i Felicja Męcińscy herbu Poraj. Pozostała część
majątku należała w dalszym ciągu do Żyrzyńskich, którzy
z czasem wyprzedawali swoje dobra. W dokumentach
pochodzących z 1675 r. dotyczących erekcji kościoła w Ży-
rzynie, który należał wówczas do paraii Gołąb, wymieniany
jest jeszcze Stanisław Żyrzyński.
W roku 1612 Felicja Męcińska z Głogowskich ufundo-
wała w Żyrzynie drewniany kościółek. Po Olbrachcie i Felicji
Męcińskich dobra odziedziczyły ich dzieci: Stanisław, Zoia
i Wojciech. Ten ostatni miał bardzo burzliwe życie, któremu
kres położyli japońscy samurajowe. Jak do tego doszło? Po
przedwczesnej śmierci Olbrachta dzieci wychowywała bar-
dzo religijna Felicja, która miała duży wpływ na wybór drogi
życiowej syna Wojciecha. Po śmierci Stanisława i spłacie Zoii
całość majątku przejął Wojciech Męciński, który nie wiązał
swoich planów z gospodarowaniem majątkiem lecz posta-
nowił zostać misjonarzem i nawracać egzotyczne, zamorskie
nacje na wiarę katolicką. W roku 1625 r. przekazał Żyrzyn
wraz z 16 innymi wsiami i miasteczkiem Nowodwór na rzecz
zakonu jezuitów. Swoje plany, mimo protestów rodziny, uda-
ło mu się wcielić w życie i w 1626 r. wyjechał do Portugalii,
gdzie ukończył studia teologiczne. W roku 1633 dotarł do
Indii, gdzie poświęcił się pracy charytatywnej w przytułkach
dla ubogich. W rok później przybył na ziemie dzisiejszego
Wietnamu, gdzie przebywał przez rok. W 1635 r. przybył do
Malakki (dzisiejsza Malezja) by leczyć tam chorych żołnierzy.
W następnym roku udał się do chińskiego Makau. Stamtąd
próbował przedostać się do Japonii. Okręt, którym płynął,
został jednak porwany przez Holendrów i skierowany na
Formozę (dzisiejszy Tajwan). Nie zraziło to jednak naszego
podróżnika i w następnym roku (1637) uciekł ze statku ho-
lenderskiego w czasie transportowania więźniów do Bata-
wii (obecnie Dżakarta w Indonezji). Wrócił do portugalskiej
kolonii w Chinach, skąd wizytator zakonny skierował go do
Kambodż y gdzie został przełożonym tamtejszej misji. Spraw-
dził się w tej roli znakomicie i zyskał nawet uznanie samego
króla. W roku 1642 odpłynął do Manili na Filipinach, skąd
w przebraniu Chińczyka dostał się na wyspę Kiusiu w Japo-
nii. Udało mu się nawet dotrzeć do twierdzy Kagoshima,
na Półwyspie Satsuma. Jednak wkrótce wraz z towarzysza-
mi został schwytany przez ludzi szoguna Iemitsu Tokugawy,
który przeszedł do historii jako autor „Edyktu o zamknięciu
kraju”(1635 r.) i krwawy prześladowca chrześcijan. Znany był
z tego, iż oferował hojne nagrody dla każdego, kto mógłby
dostarczyć informacji o duchownych i ich zwolennikach, któ-
rzy potajemnie praktykowali i rozprzestrzeniali swą religię
w Japonii. Schwytanych chrześcijan bezwzględnie mordował
w okrutny sposób. Podobny los nie ominął także naszego
bohatera. Przewieziono go do Nagasaki, gdzie przez ponad
pół roku był okrutnie torturowany (poddawano go torturom
105 razy). Zmarł 23 marca 1643 roku.
Ufundowany w 1612 r. przez Felicję Męcińską kościółek
pozostawał w posiadaniu jezuitów, został przez nich odno-
wiony. Potem w tym miejscu wybudowano nową świąty-
nię z domem misyjnym, w którym stale rezydował ksiądz.
Aż do roku 1773 roku majątek Żyrzyn należał do jezuitów,
pozostała jego część, mocno rozdrobniona, pozostawała
w rękach spadkobierców rodu Żyrzyńskich. Po kasacji zako-
nu jezuitów w 1773 r. ich majątek przejęła Komisja Eduka-
cji Narodowej i wydzierżawiła w 1781 r. pojezuicki majątek
żyrzyński Stanisławowi Kostce Krajewskiemu.
Począwszy od 1786 r. poszczególne części żyrzyńskiego
majątku wykupowała rodzina Rudnickich. Ignacy Rudnicki
odkupił w 1786 r. pojezuicką część od Stanisława Kostki
Krajewskiego, następnie nabywał przez dziesięć lat kolejne
części: w 1789 – od Józefa Kalasantego i Filipa Nereusza
braci Olizarów, w 1791 – od Michała Wandalina hr. Min-
szech, w 1799 – od Wincentego Gałęzowskiego. Po śmier-
ci Ignacego Rudnickiego dobrami zarządzał drugi mąż
Elżbiety Rudnickiej – Żóchowski, a następnie syn Ignacego
– Władysław. Po śmierci Elżbiety od 1823 r. dobra dziedzi-
czą dzieci Ignacego: Anastazja, Józefa, Karolina, Maryan-
na i Władysław. W roku 1826 jednymi z właścicieli części
dóbr są bracia Tymoteusz, Jan i Bronisław Rudniccy (syno-
wie Władysława). Rozdrobniony majątek nie przynosił do-
chodów, popadał w coraz większe zadłużenie i ostatecznie
w 1833 r. został publicznie zlicytowany. Całość dóbr nabył
znany już nam dziedzic dóbr Łysobyki (dzisiejsze Jeziorzany)
– Adam Wessel. Zmarł on w roku 1853.
Zniszczony drewniany kościółek wybudowany przez Fe-
licję Męcińską ostatecznie rozebrano, zastępując go w roku
1853 murowaną kaplicą, w której pochowano Adama We-
ssla. Majątek po rodzicach wykupił od pozostałych spad-
kobierców w 1858 r. na publicznej licytacji Ignacy Wessel.
Po jego śmierci w roku 1874 od sukcesorów całość dóbr
nabyła jego żona Zoia ze Staszewskich Wessel, zaś po niej,
po1896 r., majątek odziedziczył syn Stanisław wraz z żoną
Zoią. Wesslowie władali Żyrzynem aż do roku 1944, kie-
dy majątek znacjonalizowano na mocy dekretu o reformie
rolnej. Murowana kaplica stała się zaś rodową kryptą dla
kolejnych pokoleń rodziny Wesslów.
Żyrzyn w całym kraju znany jest z bitwy, którą po-
wstańcy styczniowi 8 sierpnia 1863 r. stoczyli z rosyjskim
konwojem przewożącym pieniądze. Opis bitwy znamy już
z pierwszej części niniejszego opracowania. Rosjanie prze-
wozili 200 tys. rubli, powstańcy przejęli 140 tys. Co się sta-
ło z brakującymi 60 tys. rubli? Jaka to była wartość, może
nam uzmysłowić fakt, że koń roboczy kosztował wówczas
ok. 49 rubli, pokój w Hotelu Europejskim – 3 ruble (obec-
nie 67 €). Wartość zaginionego skarbu, przeliczając na
współczesną walutę zjednoczonej Europy, wynosiła ponad
1,3 mln €. Według jednej z miejscowych opowieści skrzy-
nię ze skarbem chcieli cichaczem ukryć dwaj powstańcy.
Nie mogli podobno dojść do porozumienia co do miejsca
ukrycia skarbu i dlatego jeden z nich podczas kłótni zabił
swojego kompana. Ruble zakopał w sobie tylko znanym
miejscu, gdzieś w pobliżu grobli, w okolicy jeziora Piskory.
Wkrótce, w jednej z potyczek zginął człowiek, który ukrył
skarb. Skrzynia ze złotem przeleżała do czasów II Rzeczpo-
spolitej. Wtedy na zlecenie ówczesnego właściciela majątku
– Stanisława Wessla prowadzono prace porządkujące oko-
lice jeziora Piskory. Podczas udrożniania rowów odprowa-
dzających wodę z jeziora, jedna z pracownic pochodząca
ze wsi Bonów, natknęła się na dnie zarośniętego rowu na
drewnianą skrzynię. Zapamiętała miejsce i wieczorem wraz
z mężem w absolutnej tajemnicy wydobyli skrzynię ze skar-
bem. Jak mówi legenda, wkrótce kupili ziemię i wybudowali
dla siebie nowy dom. W 1936 ludność wsi Bonów przymu-
sowo przesiedlono na grunty wsi Siostrzytów, a na jej tere-
nie powstał poligon Oicerskiej Szkoły Lotniczej w Dęblinie.
W nowym miejscu zamieszkania, w gminie Trawniki, właści-
ciele złotych rubli, stali się jednymi z najbogatszych gospo-
darzy. Wykupili w całej okolicy dla siebie i dzieci duże ilości
ziemi, lasów oraz łąk.
Jak już wcześniej wspomniano 7 sierpnia 1915 r. pod
Zagrodami i w samym Żyrzynie toczyły się krwawe walki
o otwarcie drogi do przeprawy przez Wieprz w Baranowie.
Terenu broniły doborowe jednostki z rosyjskiego Korpusu
Grenadierów, atakowała niemiecka 47. Rezerwowa Dywizja
Piechoty, natomiast zabezpieczenie skrzydeł atakujących
Niemców zapewniły dwie austriackie Dywizje Piechoty
(62. i 2.). Rosyjskie okopy ciągnęły się od wzgórz leżących
na północ od Kotlin poprzez południowe krańce Zagród, na-
stępnie przez dworski park i zabudowania majątku ziemskie-
go w Żyrzynie aż do lasów na południowy zachód od Żyrzy-
na. Wojska stanęły naprzeciw siebie już 6 sierpnia, ostrzał
artyleryjski pozycji nieprzyjaciela ze strony rosyjskiej (las
pod Kotlinami) doczekał się szybko odpowiedzi niemieckiej
artylerii, która zarzuciła pociskami rosyjskie okopy i spowo-
dowała pożar wsi Zagrody. Zapadająca noc powstrzymała
działania wojenne, obie strony przygotowywały się do de-
cydującego starcia. W miarę spokojną noc przed decydującą
bitwą rozświetlały jedynie płonące zabudowania wsi Zagro-
dy. Następnego dnia dokładnie o 7.50 nastąpił zmasowany
ostrzał artyleryjski pozycji rosyjskich znajdujących się na sze-
rokim na kilometr odcinku ciągnącym się od skraju lasu na
wschód od Zagród w kierunku zachodnim. O godzinie 8.00
trzy niemieckie bataliony piechoty zaatakowały Rosjan. Ro-
sjanie bardzo skutecznie bronili swoich pozycji, ostrzeliwując
Niemców z terenu lasu po wschodniej stronie Zagród, z sa-
mej wsi oraz z umocnionych terenów w parku i z zabudowań
dworskich w Żyrzynie. Wkrótce cały ogień rosyjskiej artylerii
skupił się na pozycjach wyjściowych Niemców na skraju lasu
pod Zagrodami. W ciągu dwóch i pół godziny od ataku Ro-
sjanie nie tylko zadawali atakującym coraz większe straty,
ale zdołali będąc sami pod ostrzałem ściągnąć na atako-
wany teren posiłki. Niemcy jednak nie ustępowali i mimo
zażartej rosyjskiej obrony oraz dużych strat zdołali osiągnąć
osłonięty drzewami strumień znajdujący się tuż pod Zagro-
dami. Po szybkim rozpoznaniu całości sytuacji o godzinie
12.15 przystąpili do decydującego zmasowanego ataku na
rosyjskie okopy. Niemcy zdołali wedrzeć się do środka gdzie
doszło do krwawej walki wręcz. Po półgodzinnej walce
rosyjskie umocnienia znajdujące się na południu Zagród
znalazły się w rękach Niemców. Rosjanie przegrupowali siły
i wycofali się na północ do drugiej linii okopów oraz do pobli-
skiego lasu. Niemcy po zajęciu Zagród natychmiast okopali
się po północnej stronie i ściągnęli posiłki, spodziewając się
kontrnatarcia. Rzeczywiście około godziny 15.00 Rosjanie
przeprowadzili zmasowany atak w pięciu falach na pozycje
dopiero co zdobyte przez Niemców. Rosyjska artyleria in-
tensywnie ostrzeliwała pozycje niemieckie. Niemcy musieli
wycofać się z wysuniętych pozycji, ale odpowiadając bardzo
gwałtownym ostrzałem utrzymali główną linię obrony we
wsi Zagrody. Ostrzał z broni maszynowej oraz towarzyszący
mu ogień artyleryjski, spowodowały około godziny 16.00
załamanie się rosyjskiego ataku. Rosjanie przeszli do defen-
sywy i wkrótce zaczęli się wycofywać. Zorganizowany po-
czątkowo odwrót przerodził się wkrótce w bezładną, panicz-
ną ucieczkę, przed ścigającymi ich niemieckimi pułkami. Jak
już wcześniej wspomniano, najdłużej stawiali opór rosyjscy
grenadierzy broniący zabudowań dworskich Żyrzyna. Bronili
się bardzo zaciekle i dopiero po zapadnięciu zmroku udało
się Niemcom wyprzeć Rosjan z parku i dworu. Miejscowi
mieszkańcy do dziś opowiadają, że bronili się tak skutecz-
nie, gdyż zaczęli wcześniej opróżniać jedną z beczek spiry-
tusu w pobliskiej gorzelni. Więcej szczegółów dotyczących
bitwy pod Zagrodami można znaleźć na stronie interneto-
wej www.mmpulawy.pl w artykule Pawła Grudnia, z którego
zaczerpnięto część informacji dotyczących bitwy oraz zdję-
cia zaprezentowane w niniejszym opracowaniu.
W czasie II wojny światowej na terenie gminy Żyrzyn
działał świetnie zorganizowany ruch oporu. Bardzo silne
struktury miały tutaj Bataliony Chłopskie oraz Armia Kra-
jowa. Wydawana była prasa konspiracyjna, m.in. tygodnik
6
7
Plik z chomika:
bialy.mech
Inne pliki z tego folderu:
Gmina Łuków.pdf
(4591 KB)
Terespol 1.pdf
(27353 KB)
Bełżec.pdf
(28731 KB)
Dębowa Kłoda.pdf
(25799 KB)
Jarosław.pdf
(25000 KB)
Inne foldery tego chomika:
2013
Bory Tucholskie
Bory Tucholskie Kaszuby
Bory Tucholskie Kaszuby Bytów
Bory Tucholskie Kaszuby Człuchów
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin