Dzięgiel litwor, arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica L., Archangelica officinalis Hoffm.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Roślina ma wiele nazw zwyczajowych i ludowych: angelika, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki, anielskie ziele, archangielski korzeń, anielski korzeń. Występuje w stanie dzikim w górzystych i wilgotnych terenach Europy i Azji. W Polsce podgatunek typowy rośnie w Sudetach i Karpatach, podgatunek nadbrzeżny występuje w pasie wybrzeża i dolinach rzek. Jest to gatunek rodzimy.
Okazała roślina do 2 m wysokości (podgatunek nadbrzeżny osiąga 3 m), o silnym zapachu.
Łodyga
Gruba, naga, bruzdowana, nieowłosiona, rozgałęziona, pusta w środku w międzywęźlach.
Kłącze i korzenie
Kłącze krótkie, o grubości 5cm, pofałdowane i brunatne. Wyrastają z niego cienkie, podłużnie bruzdowane korzenie. Kłącze i korzenie wewnątrz są białe, gąbczaste.
Liście
Duże, 3-4-krotnie pierzaste liście osadzone na długich ogonkach. Mają rozdęte pochwy liściowe. Poszczególne listki są jajowate, na brzegu nierówno wcinane, ciemnozielone, od spodu sinozielone.
Kwiaty
Drobne, zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego). Kielich o pięciu niewyraźnych ząbkach. Płatków korony pięć, o długości ok. 1,5 mm. Pręcików pięć. Słupek dolny, z dwiema szyjkami. Pokryw brak, pokrywki płaskie i równowąskie, o długości mniej więcej takiej, jak baldaszki (u podgatunku nadbrzeżnego szczeciniaste i krótsze).
Owoce końca maja do lipca.
Siedlisko: miejsca wilgotne. Gleby żyzne, głębokie próchniczne, przepuszczalne – czarnoziemy, lessy, mady. Preferuje stanowiska słoneczne i półcienie.Podgatunek typowy rośnie na wilgotnych łąkach na terenach
Duże rozłupki, składające się z 2 płaskich, jasnobrązowych niełupek.
Roślina dwuletnia.
W Polsce występują dwa podgatunki:
Dzięgiel litwor typowy (arcydzięgiel litwor, arcydzięgiel lekarski, anżelika) A. archangelica subsp. archangelica (syn. Archangelica officinalis Hoffm.). Występuje w górach, poza nimi uprawiany i dziczejący. Ma równowąskie pokrywki długości baldaszków. Kwiaty zielonkawożółte. Owoc długości 6,5 – 8 mm. Osiąga 2,5 m wysokości.
Dzięgiel litwor nadbrzeżny A. archangelica subsp. litoralis (Fr.) Thell. – (syn. Archangelica litoralis Fries. Występuje w pasie nadmorskim i wzdłuż brzegów rzek. Ma szczeciniaste pokrywki, ok. 2x krótsze od baldaszków. Kwiaty zielonkawobiałe. Owoc 5-6 mm długości. Osiąga 3 m wysokości.
Roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową od 1983, z powodu wykopywania roślin dla pozyskania surowca zielarskiego. Rozpowszechnienie jego uprawy w ogródkach zapobiegłoby niszczeniu stanowisk naturalnych.
Roślina lecznicza
Surowiec zielarski: korzeń arcydzięgla – Archangelicae radix (Angelica radix), barwy czerwono-brunatnej, silnym zapachu. Przetwór: olejek arcydzięglowy – Archangelicae oleum.
Skład chemiczny: olejek eteryczny do 1,5% (felandren, terpeny, pinen), kwas walerianowy, kwas angelikowy, kwas metyloetylooctowy i kwas oksypentadecylowy, seskwiterpeny, kumaryny, flawonoidy, garbniki.
Zbiór i suszenie. Zbiór korzeni prowadzi się w październiku następnego roku po wysiewie. Ścina się najpierw nadziemną część rośliny, korzenie wykopuje ostrożnie, by ich nie okaleczyć. Korzeń oczyszcza się z ziemi, odcina wszelkie części zielone i starannie myje. Po osuszeniu przecina się je wzdłuż. Suszyć w suszarni w temperaturze nie wyższej niż 35°C.
Działanie. Surowiec pobudza czynności wydzielnicze, działa rozkurczowo, wiatropędnie, antyseptycznie, uspokajająco. Zwiększa wydzielanie soków trawiennych, śliny a także moczu i potu. Olejek eteryczny działa rozgrzewająco (przez drażnienie i powodowanie przekrwienie skóry) i nieznacznie przeciwbólowo. Korzeń arcydzięgla stosuje się w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, dolegliwościach trawiennych, braku apetytu i wzdęciach oraz jako łagodny środek uspakajający. Olejek jest wykorzystywany do nacierania przy nerwobólach i bólach reumatycznych.
Dawkowanie: doustnie stosuje się dobowo 4,5g surowca lub 1,5-3g wyciągu płynnego lub 1,5g nalewki. Zewnętrznie 10-20 kropli olejku.
Działania uboczne: ze względu na zawartość furanokumaryn surowiec działa fototoksycznie i może powodować stany zapalne skóry.
Roślina jadalna
Wykorzystywany w cukiernictwie do ozdabiania ciast i tortów (skośnie pocięte fragmenty łodygi zebrane w maju smażone są w cukrze). Z młodych łodyg i grubszych ogonków liściowych można sporządzać konfiturę. Także przy produkcji likierów. Korzeń arcydzięgla litworu jak również kandyzowane łodygi i ogonki liściowe noszą nazwę anżelika.
Jest uprawiana ze względu na ładny pokrój przypominający palmę, mocną strukturę i przyjemny zapach
xarxar