Analiza porównawcza rodzajów, przyczyn i okoliczności zgonów na podstawie badań sekcyjnych z lat.pdf

ARCH. MED. SĄD. KRYM., 2006, LVI, 71-79 PRACE ORYGINALNE

Radosław Minias, Jarosław Berent

Analiza porównawcza rodzajów, przyczyn i okoliczności zgonów

na podstawie badań sekcyjnych z lat 1945-1950 i 1990-1993

A comparative analysis of types, causes and circumstances of deaths based

on autopsy reports from the periods of 1945-50 and 1990-1993

Z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Kierownik: prof. dr hab. n. med. Stefan Szram

Przedstawiono analizę porównawczą rodzajów śmierci,

przyczyn zgonów i okoliczności ich wystąpienia na pod-

stawie protokołów sekcyjnych z sekcji wykonanych

w Zakładzie Medycyny Sądowej w Łodzi w latach 1945-1950

(1210 protokołów) oraz 1990-1993 (1393 protokoły). Naj-

częstszym rodzajem śmierci w obu okresach czasowych

okazała się śmierć gwałtowna (59,88% i 78,39%). Postrza-

ły były o wiele częstszą przyczyną zgonów w latach 1945-

-1950 niż w latach 1990-1993 (odpowiednio 16,99%

i 0,92% wszystkich zgonów gwałtownych); w latach 1990-

-1993 znacznie więcej było urazów narzędziem tępym (od-

powiednio 38,12% i 51,37% wszystkich zgonów gwałtow-

nych) i zatruć alkoholem etylowym (odpowiednio 4,42%

i 10,44% wszystkich zgonów gwałtownych). W niemal po-

łowie przypadków posiadany materiał archiwalny z lat 1945-

-1950 nie pozwalał na ustalenie okoliczności zgonu

(42,82% wszystkich zgonów gwałtownych), w latach 1990-

-1993 zgony najczęściej miały charakter wypadków (60,26%

wszystkich zgonów gwałtownych). Wbrew oczekiwaniom,

stosunek wypadków komunikacyjnych do pozostałych

wzrósł w latach dziewięćdziesiątych tylko nieznacznie

w porównaniu do lat czterdziestych (komunikacyjne 61,09%

a pozostałe 38,91% w pierwszym okresie vs. komunikacyj-

ne 57,62% a pozostałe 42,38% w drugim okresie).

and 0,92% of all violent deaths, respectively). In the years

1990-1993, the incidence rate of blunt injures was much higher

than in the previous period (38,12% and 51,37% of all violent

deaths, respectively), similarly as ethanol poisonings (4,42%

and 10,44% of all violent deaths, respectively). In almost one

half of instances, the available archival records for the years

1945-50 did not allow for determining the circumstances of

deaths (42,82% of all violent deaths); in the years 1990-1993,

the majority of deaths occurred in consequence of accidents

(60,26% of all violent deaths). Contrary to expectations, the

ratio between road traffic-related and other accidents

increased only slightly in the years 1990-1993 as compared

to the period of 1945-1950 (traffic accidents: 61,09% and other

accidents: 38,91% of all accidents in the first period, vs. traffic

accidents: 57,62% and other accidents: 42,38% of all

accidents in the second period).

WSTĘP

Od początku istnienia medycyny sądowej jako

oddzielnej specjalności medycznej jednym z jej za-

dań było określanie rodzajów, przyczyn i okoliczno-

ści zgonów na podstawie sekcji zwłok. Z biegiem lat

zmieniały się zarówno najczęstsze rodzaje, przyczy-

ny, jak i okoliczności zgonów osób, których zwłoki były

poddawane sekcjom sądowo-lekarskim. Ich częstość

pomaga nam ustalić, przed jakimi problemami stali

nasi poprzednicy przed ponad pięćdziesięcioma la-

tami, a z jakimi borykali się pod koniec XX wieku.

The authors presented a comparative analysis of types of

deaths, their causes and circumstances based on autopsy

reports of postmortem examinations performed in the

Department of Forensic Medicine in Łódź in the years 1945-

-1950 (1210 reports), and in the period 1990-1993 (1393

reports). In both the analyzed time frames, the most common

type of death was violent deaths (59,88% and 78,39%,

respectively). Gunshot wounds were a far more common

cause of death in 1945-50 as compared to 1990-93 (16,99%

W piśmiennictwie istnieją pewne różnice doty-

czące samych definicji rodzajów, przyczyn i oko-

liczności zgonów.

72 Nr 2

Pewna niekonsekwencja istnieje już w podsta-

wowym podziale rodzajów śmierci. Otóż, niektóre

podręczniki podają podział na zgony naturalne,

chorobowe i gwałtowne [1], inne zaś natomiast zgo-

ny naturalne i chorobowe łączą ze sobą, tworząc

tylko dwie grupy, tj. zgony naturalne i gwałtowne

[2, 3].

Istnieją także dwa podziały przyczyn zgonów –

podział na przyczynę pierwotną, wtórną i bezpo-

średnią, które to przyczyny lekarze zobowiązani są

do wpisywania do kart zgonów zgodnie z Rozpo-

rządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001

roku w sprawie wzoru karty zgonu oraz sposobu jej

wypełniania [4], wskazany także przez Popielskie-

go [2], oraz drugi, obecny w publikacjach angloję-

zycznych – za przyczynę zgonu są uznawane takie

obrażenia lub choroby, które doprowadzają do

zmian patologicznych w organizmie, prowadzących

do zgonu [5]. Jak widać, w krajach anglosaskich

za przyczynę jako taką uznaje się przyczynę pier-

wotną w rozumieniu polskiego rozporządzenia

w sprawie wzoru karty zgonu oraz sposobu jej wy-

pełniania. W polskich przepisach natomiast przy-

czyną wyjściową (zewnętrzną, pierwotną) nazywa

się „chorobę lub uraz, które zapoczątkowały łań-

cuch zdarzeń chorobowych, prowadzących bez-

pośrednio do zgonu lub okoliczności wypadku lub

użycia przemocy, które spowodowały uraz śmier-

telny”. Przyczyną wtórną nazywa się „chorobę, która

rozwinęła się jako skutek choroby, urazu, zatrucia,

wypadku lub użycia przemocy, będących wyjścio-

wą przyczyną zgonu”, a przyczyną bezpośrednią

(ostateczną) jest natomiast „choroba, która stała

się ostateczną przyczyną zgonu, w następstwie

chorób, urazu, zatrucia, wypadku lub użycia prze-

mocy, będących przyczynami zgonu, wyjściową

i wtórną”. Odpowiednik przyczyny bezpośredniej

nazwano w publikacjach będących tłumaczeniem

podręczników anglojęzycznych mechanizmem

zgonu [5].

Również pewne różnice pomiędzy polskimi

a anglojęzycznymi publikacjami zauważono anali-

zując definicję okoliczności zgonu. W polskich pod-

ręcznikach nie definiuje się bezpośrednio okolicz-

ności, jedynie u Popielskiego napotkaliśmy podział

zgonów gwałtownych na spowodowane działaniem

przestępczym, samobójstwa i wypadki [2]. W pod-

ręcznikach anglojęzycznych spotyka się natomiast

podział wszystkich zgonów na zgony naturalne,

zabójstwa, samobójstwa, wypadki i inne [5]. Zara-

zem nie używa się w podręcznikach anglosaskich

sformułowania „zgon gwałtowny”, zamiast rodzime-

go podziału na okoliczności i rodzaj zgonu używa

się rozbudowanego podziału ze względu na oko-

liczności śmierci.

CEL PRACY

Celem pracy było wzajemne porównanie rodza-

jów, przyczyn i okoliczności zgonów, a także wieku

osób zmarłych i ich płci w grupach przypadków

sekcjonowanych w latach 1945-1950 w Zakładzie

Medycyny Sądowej, działającym wtedy najpierw

w ramach Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Łódz-

kiego, a następnie już w ramach Akademii Medycz-

nej w Łodzi, i sekcjonowanych w latach 1990-1993

w ramach Akademii Medycznej w Łodzi, dla wyka-

zania wpływu szeroko pojętych uwarunkowań ze-

wnętrznych, jak np. dostępu do broni palnej, roz-

woju komunikacji i związanej z tym wypadkowości,

rozwoju medycyny, stanu służby zdrowia itp. na

przyczyny zgonów osób poddanych sekcjom są-

dowo-lekarskim w dwóch, odległych o blisko pół

wieku, okresach czasu.

MATERIAŁ

Materiałem do badań było 1210 protokołów

z sekcji wykonanych w latach 1945-1950 oraz 1393

protokoły pochodzące z lat 1990-1993. Były to

wszystkie protokoły z tych okresów, jakie zachowa-

ły się w archiwum Zakładu z pominięciem jedynie

tych przypadków, kiedy wykonywano same oglę-

dziny zewnętrzne bez sekcji zwłok oraz oględziny

odnalezionych kości ludzkich.

METODY

W pracy przyjęto podział rodzajów śmierci na

naturalne – ze starości, naturalne – chorobowe,

gwałtowne i nieustalone. Odrębnie liczono sekcje

nowo narodzonych dzieci martwo urodzonych i pło-

dów niezdolnych do życia pozałonowego. Dodat-

kowo rodzaj „naturalne – chorobowe” podzieliliśmy

na spowodowane chorobami serca, ośrodkowego

układu nerwowego oraz pozostałe. Za przyczynę

śmierci autorzy uznali takie obrażenia lub chorobę,

które doprowadziły do patologicznych zmian orga-

nizmu, prowadzących do śmierci. Za decydującą

uznano przyczynę pierwotną zgonu, chyba że po-

została ona niejasna, wtedy analizie poddawano

przyczynę bezpośrednią. Za okoliczności przyjęli-

śmy natomiast informacje, jak doszło do zgonu, przy

czym nie uznawaliśmy zgonów naturalnych za oko-

liczność śmierci, lecz za jej rodzaj.

Z każdego protokołu sekcyjnego pozyskiwano

następujące dane:

Radosław Minias, Jarosław Berent

Nr 2 73

PRZYCZYNY ZGONÓW W LATACH 1945-1950 i 1990-1993

1. data sekcji

2. płeć

kobieta

3. wiek

4. rodzaj śmierci

naturalny –

naturalny – chorobowy – sercowy

naturalny – chorobowy – mózgowy

naturalny – chorobowy – inny

nieustalony

nowo narodzone dzieci martwo urodzone

5. przyczyna zgonu

przyczyna zgonu

elektrycznym lub piorunem

zatrucie

alkoholem etylowym

lekami

inne

74 Nr 2

Radosław Minias, Jarosław Berent

6. okoliczności zgonu

samobójstwo

zabójstwo

wypadek

Za powikłanie procedury medycznej uznaliśmy

niezawinione i przypadkowe następstwo procedu-

ry diagnostycznej lub leczniczej, czy też działanie

niepożądane środka leczniczego, którego możli-

wość wystąpienia była uwzględniana przy wyborze

postępowania medycznego.

Błąd lekarski uznano za okoliczność zgonu wte-

dy, gdy jedynym powodem powołania biegłego było

podejrzenie popełnienia ww. błędu, a nie istniały

inne przesłanki mogące być powodem wystawie-

nia postanowienia o wykonaniu sekcji.

cjonowanego (7 w latach 1945-1950 oraz 1 w latach

1990-1993; co stanowi odpowiednio 0,58% i 0,08%).

Ryc. 1. Struktura płci osób sekcjonowanych.

WYNIKI

Zaobserwowano pewne różnice pomiędzy pro-

tokołami pochodzącymi z ww. okresów czasowych:

1. w latach 1945-1950 nie wpisywano rutynowo

do protokołów sekcyjnych wieku sekcjono-

wanego. W związku z tym dane dotyczące

wieku sekcjonowanych w latach 1945-1950

są mniej wiarygodne niż pochodzące z lat

1990-1993.

2. do dyspozycji autorów były dostępne kopie

postanowień o powołaniu biegłego dołączo-

ne do protokołów sekcyjnych z lat 1990-1993.

Dokumentacja taka pochodząca z lat 1945-

-1950 w Zakładzie nie zachowała się. W po-

stanowieniach zawarto zaś istotne informa-

cje, głównie dotyczące okoliczności zgonów.

Statystyczne porównanie wieku sekcjonowanych

w badanych latach jest trudne do weryfikacji ze

względu na ubogi materiał źródłowy dotyczący lat

1945-1950: na 1210 protokołów z lat 1945-1950 pod-

danych analizie informacje dotyczące wieku sek-

cjonowanego zawierają zaledwie 484 protokoły, co

stanowi 40,00% wszystkich sekcji z tego okresu.

W protokołach z lat 1990-1993 dane dotyczace wie-

ku zawiera 1296 protokołów, co stanowi 93,03%

wszystkich sekcji poddanych analizie.

Wśród 726 osób z pierwszego okresu bez infor-

macji nt. wieku w 30 przypadkach mieliśmy do czy-

nienia z nowonarodzonymi dziećmi martwo urodzo-

nymi (co stanowi 2,48% wszystkich zgonów w tym

okresie), w 6 przypadkach z płodami niezdolnymi

do życia pozałonowego (0,50%), w 77 przypadkach

wiek nie był możliwy do ustalenia z powodu braku

identyfikacji osobniczej zwłok 1 (6,36%), w pozosta-

łych, mimo zidentyfikowania osobniczego, nie po-

dano wieku zwłok (613 sekcji; 50,66%).

W protokołach z lat 1990-1993 wśród zwłok o wie-

ku nieznanym w 2 przypadkach mieliśmy do czy-

W obu okresach dominującą okazała się płeć mę-

ska, stanowiąca odpowiednio 66,86% wszystkich zgo-

nów w latach 1945-1950 (w liczbie 809 na 1210 sekcji)

oraz 74,66% wszystkich zgonów w latach 1990-1993

(w liczbie 1040 na 1393 sekcje). W jednostkowych

przypadkach niemożliwa była identyfikacja płci sek-

Za niezidentyfikowane zwłoki uznano te, których dotyczące postanowienia o powołaniu biegłego nie zawierały imienia

i nazwiska zwłok (NN w momencie przesłania postanowienia o powołaniu biegłego). Ewentualną późniejszą identyfikację

w ZMS nie brano pod uwagę.

Nr 2 75

Ryc. 2. Struktura wieku osób sekcjonowanych – % wszystkich sekcji o znanym wieku osoby sekcjonowanej.

!"#$

%&'&(

)$)!!*

nienia z dziećmi martwo urodzonymi (0,14% wszyst-

kich zgonów w tym okresie), w 3 z płodami niezdol-

nymi do życia pozałonowego (0,22%), w 14 przy-

padkach zwłoki nie zostały rozpoznane osobniczo

(1,01%), w pozostałych 78 przypadkach wiek zwłok

nie został podany z niewiadomych przyczyn

(5,60%).

w latach 1990-1993 (78,39%). Zauważyć można rów-

nież istotne zmniejszenie odsetka zgonów o nieokre-

ślonym rodzaju śmierci – 129 w latach 1945-1950

(10,66% zgonów w tym okresie) w porównaniu do

70 w latach 1990-93 (5,03%). Zauważyć też można

zmniejszenie się odsetka wszystkich zgonów wywo-

łanych zmianami chorobowymi. Zgony spowodowa-

ne zmianami starczymi są jednostkowe (2 w latach

1945-1950 oraz 6 w latach 1990-93). Dla lat 1945-

-1950 charakterystyczna jest duża ilość sekcji dzie-

ci martwo urodzonych oraz płodów niezdolnych do

życia pozałonowego (1945-1950: 36 sekcji, 2,98%;

1990-1993: 5 sekcji, 0,36%).

Rodzaj śmierci

Zdecydowaną większość zgonów w obu anali-

zowanych okresach stanowiły zgony gwałtowne –

724 sekcje w latach 1945-1950 (co stanowi 59,83%

wszystkich sekcji w tym okresie) oraz 1092 sekcje

Ryc. 3. Struktura rodzajów śmierci osób sekcjonowanych.

martwo urodzone – dzieci martwo urodzone

niezdolne do życia – płody niezdolne do życia pozałonowego

PRZYCZYNY ZGONÓW W LATACH 1945-1950 i 1990-1993

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: