MACIEJ KO�MI�SKI POLSKA I W�GRY PRZED DRUG� WOJN� �WIATOWA (PA�DZIERNIK 1938 - WRZESIE� 1939) Z DZIEJ�W DYPLOMACJI I IRREDENTY WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1970WST�P Rozw�j mi�dzywojennych stosunk�w politycznych pomi�dzy W�grami a Polsk�, pomi�dzy dwoma tymi pa�stwami a Czechos�owacj�, przede wszystkim pomi�dzy wspomnianymi tu pa�stwami a ich pot�niejszymi europejskimi partnerami Rzesz� Niemieck� przed innymi wyra�a tendencje i problemy epoki w stopniu w pe�ni usprawiedliwiaj�cym podj�cie odpowiednich bada� szczeg�owych. Dotychczasowy stan tych bada�, dope�niony intuicj� opart� na analizie ich wynik�w, nakazywa� ze�rodkowanie wysi�k�w na pewnych wybranych problemach, rozpatrywanych na kanwie wydarze� bezpo�rednio poprzedzaj�cych wybuch II wojny �wiatowej. Wspomniany tu termin - - �stosunki polityczne" - rozumie� nale�y jako poj�cie z�o�one. Sk�adaj� si� na nie relacje pomi�dzy pa�stwami, a wi�c polityka uprawiana przez rz�dy, postulowana przez stronnictwa polityczne, aprobowana lub dezaprobowana przez spo�ecze�stwa; realizuj� si� one poprzez stosunki dyplomatyczne, ale tak�e w drodze dzia�a� politycznych wykraczaj�cych poza ich zakres. Polityka wobec w�asnych mniejszo�ci narodowych i tych, kt�re zamieszkuj� terytorium pa�stw trzecich, wobec mniejszo�ci pokrewnych lub identycznych sw� �wiadomo�ci� narodow� z ludno�ci� �pa�stw macierzystych" - stanowi�a wsp�cze�nie wa�ne kryterium oceny dzia�a� politycznych, konflikty za� typu narodowo�ciowego, jako sk�adnik �wiadomo�ci �wczesnych spo�ecze�stw, by�y istotnym elementem �ycia politycznego Europy �rodkowej. Dlatego te� zaj�li�my si� bli�ej zar�wno dyplomacj� w tradycyjnym rozumieniu tego s�owa, jak polityk� narodowo�ciow� badanego okresu. W tym kontek�cie stosunki polityczne polsko-w�gierskie to z kolei mi� tylko i nie przede wszystkim dwustronna relacja pomi�dzy pa�stwami. Pozbawiony uk�adu odniesienia opis stosunk�w dwustronnych. 2 g�ry niejako uniemo�liwia pr�b� ustalenia w�a�ciwych im zwi�zk�w przyczynowych. Tote� stosunki polsko-w�gierskie nale�y pojmowa� g��wnie jako stosunek ich uczestnik�w do pa�stw i problem�w trzecich: do s�siad�w i mocarstw, problem�w bezpiecze�stwa mi�dzynarodowego i w�asnego, perspektyw politycznego i spo�ecznego rozwoju Europy. Na- wet tak poj�ta prezentacja by�aby niepe�na, gdyby nie si�gn�� do ante-cedenicjii omawianych wydarze�. Konflikty zrodzone u progu dwudziestolecia mi�dzy wojennego, i wcze�niej, determinowa�y bowiem w okre�lonym zakresie polityk� rz�d�w w kilkunastu ostatnich, krytycznych miesi�cach przed wybuchem wojny �wiatowej. Kieruj�c si� tymi za�o�eniami zadanie pracy Widzieli�my: 1. w mo�liwie pe�nym odtworzeniu ma�o znanego przebiegu wydarze� w zakresie wyznaczanym tytu�em; 2. w opisaniu zale�no�ci w�a�ciwych dla mi�dzynarodowych stosunk�w politycznych, cz�sto antagonistyoznych, pomi�dzy pa�stwami mniejszymi, w warunkach rysuj�cego si� ich zagro�enia przez pa�stwo totalitarne i imperialifstyczne; 3. we wskazaniu pewnych zale�no�ci pomi�dzy problemami mi�dzynarodowymi a narodowo�ciowymi w dzia�aniach politycznych (chodzi�o przy tym r�wnie� o bli�sze okre�lenie znaczenia i funkcji poj�� takich, jak �prawo do samostanowienia", �granice historyczne", �etnograficzne", motywowane wzgl�dami politycznymi, militarnymi, ekonomicznymi itd.). Ten zestaw cel�w powinien z kolei u�atwi� odpowied� na pytania stricte historyczne, odnosz�ce si� do miejsca i roli polityki �rodkowoeuropejskiej, polskiej i w�gierskiej w pierwszym rz�dzie, w dobie przed wybuchem konfliktu �wiatowego. Jego geneza wi��e si� bowiem nie tylko ze 'zjawiskami og�lno�wiatowymi, lecz tak�e z obiektywnymi sprzeczno�ciami i subiektywnymi za�o�eniami polityki mniejszych pa�stw �rodkowoeuropejskich. Pozostawiaj�c na razie na boku wyja�nienlie przes�anek zbli�enia pol-sko-w�gierskiego i antagonizm�w polsko-w�giersko-<czechos�owaokich, oznacza�o to, i� przedmiotem rozwa�a� analitycznych sta� si� musia�a z jednej strony polska polityka ,,ina po�udnie od Karpatt", zmierza jajca, jak sii� wydaje, do stworzenia ugrupowania 'pa�stw okre�lanego cz�sto jako �Trzecia Europa", i z drugiej - - w�gierska polityka zagraniczna zd��aj�ca do rewizji terytorialnej. W�r�d motyw�w kieruj�cych polityk� polsk� naczelne miejsce zajmowa�a dogmatycznie pojmowana zasada niezale�no�ci wobec dw�ich mocarstwowych s�siad�w II Rzeczypospolitej. Abstrahuj�c tymczasem od pr�b odpowiedzi na pytanie o przyczyny tego stanu rzeczy, wystarczy wskaza�, i� implikowa� on w spos�b oczywisty �w bardiziej lub mniej konkretny zamiar (stworzenia zespo�u pa�stw �rodkowoeuropejskich - - Polski, W�gier, Rumunii, Jugos�awii � kt�ry by, wsparty ewentualnie przez W�ochy, stanowi� cz�ciow� przynajmniej r�kojmi� bezpiecze�stwa i niezale�no�ci Polski, a tak�e otwiera� perspektyw� dla jej przyw�dczej roli w tej cz�ci ikontynentu. Tego rodzaju za�o�enie mog�o mie� niewielkie tylko szans� realizacji, i to jedynie w wypadku roz�adowania konflikt�w pomi�dzy W�grami a ich s�siadami, z��czonymi systemem sojusz�w zwanym �Ma�� Entent�". To za� uwarunkowane by�o cz�ciowym przynajmniej spe�nieniem w�gierskich postulat�w terytorialnych. D��enie do rewizji postanowie� traktatu w Trianon by�o bowiem � jak s twierdzili�my - dominuj�cym motywem w�gierskiej polityki zagranicznej. Szczeg�lnie silny by� antagonizm w�giersko-czechos�owacfci, koniunktura za� mi�dzynarodowa i prze�wiadczenie o s�abo�ci Republiki ze wzgl�du na jej sk�ad niarodo-wo�oiowy spowodowa�y, �e Czechos�owacja w�a�nie znalaz�a si� na pier-Wsizym miejsc/u w�r�d pa�stw, przeciwko kt�rym wymierzona by�a polityka w�gierska. Polska mia�a by� pomocna w realizacji /cel�w w�gierskich - - mimo i� ze wzgl�d�w oczywistych musia�a si� broni� przed rewizj� traktat�w � jako pa�stwo pozostaj�ce w stosunkach antagoni-styczinych z Czechos�owacj�, j'ednocze�nie za� jako si�a zdolna wraz z W�o-chamli r�wnowa�y� ujemne nast�pstwa � przy takich za�o�eniach nieuniknionego � zbli�enia w�giersko-nieniieckiego. Tak wi�c u pod�o�a polsko-w�gierskich stosunk�w dyplomatycznych znajdujemy wzgl�d negatywny: stosunek do Czechos�owacji, oraz wzgl�d pozytywny: d��enie do zachowania maksimum niezale�no�ci, a wneft niepodleg�o�ci wobec europejskiego fenomenu � Niemiec hitlerowskich. Podejmowana dla realizacji wspomnianych cel�w, ograniczona co do czasu i zakresu wsp�praca z III Rzesz� musia�a jednak�e stwarza� niebezpie-oze�sttwo, i� ich cz�ciowe spe�nienie � osi�gni�cie wsp�lnej granicy polsko-w�gierskiej � nast�pi w warunkach, kt�re przekre�l� mo�liwo�� realizacji pierwotnych zamierze�. Poniewa� zamierzenia te zawiera�y w sobie prze�wiadczenie o rozpadzie lub terytorialnym przekszta�ceniu Czechos�owacji, w okresie za� kryzysu monachijskiego w najog�lniejszych zarysach wyja�ni�y si� losy S�owacji, obiektem szczeg�lnych zainteresowa� Polski i W�gier sfta�a si� tzw. Ru� Podkarpacka. Losy tego obszaru sta�y si� ponadto miarodajne dla prognoz w diziedzinie polityki mi�dzynarodowej, a dla stosunk�w polsko-w�gierskich stanowi�y one problem kluczowy. Tamt�dy tylko, w Karpatach Wschodnich, mog�a przebiega� �wsp�lna granica", od 'kt�rej tak wiele zdawa�o si� zale�e�, tam jedynie mo�na by�o oczekiwa� pr�dkiej realizacji w�gierskiego postulatu rewizji terytorialnej. Tamtejsze stosunki narodowo�ciowe, stan �wiadomo�ci narodowej ludno�ci wsp�ofcre�la�y wag� problemu. Pewna p�ynno�� stosunk�w tych na Rusi Podkarpackiej, jednocze�nie za� dynamiczny rozw�j �wiadomo�ci ukrai�skiej przynale�no�ci narodowej znacznej cz�ci ludno�ci okre�la�y jej d��enia, ale zarazem stwarza�y dogodne warunki manipulowania z zewn�trz polityk� jej przyw�dc�w. W�gierska i polska polityka na tym terenie, czas d�u�szy r�wnoleg�a raczej ni� wsp�lna, zgodna by�a jednak w intencji wykorzystania zarysowanej sytuacji w imi� os�abienia s�abych i tak wi�zi ��cz�cych Ru� z pozosta�ymi cz�onami Republiki Czechos�o- wackiej. Jednak�e, zw�aszcza od pa�dziernika 1938 r., wzros�y obawy, �e nacjonalistyczny ruch ukrai�ski stanie si� narz�dziem skierowanym przeciwko interesom tak W�gier, jak zw�aszcza Polski. Polityka zagraniczna bli�ej interesuj�cych nas rz�d�w ��czy�a si� wi�c nierozerwalnie z ich polityk� w sprawach narodowo�ciowych. Pami�ta� te� nale�y, i� gra polityczna toczy�a si� w warunkach, gdy z jednej strony wysoko ceniono irracjonalne emocje, z drugiej � w my�leniu politycznym epoki przewa�a� szczeg�lnie pojmowany pragmatyzm; w polityce wewn�trznej dominowa� solidaryzm spo�eczny i d��enie do rz�d�w autorytatywnych; sukcesy mierzono cz�sto wy��cznie zasi�giem terytorium pa�stwowego i obszaru narodowego; presti� mi�dzynarodowy bywa� prost� funkcj� liczebno�ci ludno�ci i si� zbrojnych, zasady za� i normy, do kt�rych si� odwo�ywano, stosowane by�y cz�stokro� jedynie dla przybli�enia cel�w taktycznych lub wytworzenia po��danego stanu �wiadomo�ci masowej. Naszkicowana wy�ej problematyka sta�a si� punktem wyj�cia pracy, kt�ra wedle intencji autora powinna w r�wnej mierze u�atwi� rekonstrukcj� okre�lonego .fragmentu przesz�o�ci, co przybli�y� odpowied� na liczne pytania-o czynniki, kt�re j� ukszta�towa�y. Istniej�cy a dost�pny zas�b �r�de� archiwalnychl pozwala przybli�y� poznanie wydarze� i rozstrzygni�cie pewnych kwestii sk�adaj�cych si� na zale�no�ci nimi rz�dz�ce. Trzeba wi�c stwierdzi�, �e bogate, a nie 1 Wa�niejsze archiwa i zbiory wykorzystane w pracy: M a g y a r Orszagos Leveltar w Budapeszcie (W�gierskie Archiwum Krajowe � dalej: OL), zespo�y akt dotycz�cych spraw zagranicznych (Kum.: K. 24 - - protoko�y posiedze� Rady Ministr�w; K. GS^pol.�pisma polityczne; K. 64-res. poi. � zastrze�one polityczne; K. 74 � szyfry; K. 104 -- plac�wki zagraniczne; K. 429 � kolekcja M. Kozmy; K. 609 - - archiwum prasowe) za lata 1934�1939. Hadt�rteneti I n t e z e t Leveltara w Budapeszcie (Archiwum Wojskowego Instytutu Historycznego -dalej: HIL), ateta Szefa Sztabu Generalnego (VKF) - - Oddzia�u II (2. oszt.) za 1935 rok; Oddzia�u I (l oszt.) za 1930 rok...
kandr