Ręce_które_mówią.pdf

R´ce,

Gregory Hickok, Ursula Bellugi i Edward S. Klima

które

Badania osób pos∏ugujàcych si´

j´zykiem migowym mogà

u∏atwiç zrozumienie, jak

w ludzkim mózgu powstaje mowa.

kspresja mowy i jej rozumienie to wielka ta-

jemnica ludzkiego mózgu. W drugiej po-

∏owie XIX wieku nastàpi∏ du˝y post´p

w identyfikacji rejonów tego narzàdu, za-

anga˝owanych w zjawisko mowy. W 1861

roku francuski neurolog Paul Broca odkry∏,

˝e pacjenci, którzy utracili mo˝liwoÊç mówienia, ale zacho-

wali zdolnoÊç rozumienia s∏yszanej mowy, mieli uszkodzonà

cz´Êç lewej pó∏kuli mózgu, nazwanà póêniej polem Broca.

Z kolei w roku 1874 niemiecki lekarz Carl Wernicke zaobser-

wowa∏ u chorych p∏ynnie mówiàcych, lecz majàcych powa˝-

ne problemy ze zrozumieniem mowy, uszkodzenie innej cz´-

Êci lewej pó∏kuli – noszàcej dziÊ nazw´ pola Wernickego.

Zaburzenia neurologiczne mózgu, tzw. afazje (objawiajàce

si´ upoÊledzeniem odbioru treÊci j´zykowych i formu∏owa-

nia wypowiedzi – przyp. t∏um.), jedynie w nielicznych przy-

padkach spowodowane sà uszkodzeniem prawej pó∏kuli,

charakteryzujàcym si´ zwykle powa˝nymi zak∏óceniami wzro-

kowo-przestrzennymi, jak niezdolnoÊç do odwzorowania pro-

stych rysunków. Z tego powodu lewa pó∏kula mózgu bywa

52 ÂWIAT NAUKI

Zaktualizowane ze Âwiata Nauki numer 12/2001

HEATHER WHITESTONE McCALLUM,

nies∏yszàca Miss America 1995,

pos∏uguje si´ j´zykiem migowym.

mówià

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI 53

cz´sto okreÊlana jako pó∏kula werbalna, a prawa jako prze-

strzenna. Choç jest to pewne uproszczenie, wskazuje na za-

sadnicze kliniczne ró˝nice mi´dzy osobami z uszkodzeniami

lewej i prawej pó∏kuli.

Wcià˝ jednak pozostaje wiele niewiadomych. Szczególnie

trudno wyt∏umaczyç, dlaczego oÊrodki mowy znajdujà si´

w∏aÊnie w tych rejonach mózgu. Lokalizacja pól Wernickego

i Broca ma uzasadnienie. Pierwsze z nich, umo˝liwiajàce ro-

zumienie mowy, jest umiejscowione w pobli˝u kory s∏uchowej,

czyli w tej cz´Êci mózgu, do której docierajà bodêce s∏ucho-

we z uszu. Pole Broca, odpowiedzialne za ekspresj´ mowy,

znajduje si´ natomiast w pobli˝u kory ruchowej kontrolujà-

cej prac´ mi´Êni ust i warg [ ilustracja obok ]. Ale czy mózgo-

wa reprezentacja j´zyka jest rzeczywiÊcie oparta na funkcjach

s∏yszenia i mówienia?

Na to pytanie mo˝na znaleêç odpowiedê, wykorzystujàc w

badaniach j´zyk wymagajàcy odmiennych form przekazywa-

nia (ekspresji) i odbioru (percepcji) ni˝ j´zyki foniczne. Jesz-

cze do niedawna zajmujàcy si´ tym zagadnieniem naukowcy

opierali analizy wy∏àcznie na j´zykach fonicznych. Obecnie jed-

nak stwierdzono, ˝e do badaƒ tego problemu doskonale na-

daje si´ j´zyk migowy, w którym przekazywanie informacji

nast´puje w formie kinestetyczno-ruchowej, natomiast jej od-

biór przez analizator bodêców wzrokowych.

W ciàgu ostatnich 20 lat badaliÊmy osoby nies∏yszàce pos∏u-

gujàce si´ j´zykiem migowym, u których dosz∏o do uszkodze-

nia prawej bàdê lewej pó∏kuli, g∏ównie wskutek udaru mó-

zgu. Oceniajàc stopieƒ zrozumienia i bieg∏oÊç w pos∏ugiwaniu

si´ znakami migowymi, chcieliÊmy ustaliç, czy rejony tego

narzàdu odpowiedzialne za interpretacj´ i ekspresj´ znaków

migowych pokrywajà si´ z obszarami kluczowymi dla j´zy-

ka fonicznego. Uzyskane wyniki rzucajà nowe Êwiat∏o na pra-

c´ ludzkiego mózgu i mogà okazaç si´ pomocne w terapii

nies∏yszàcych pacjentów.

Gdzie mieszka mowa?

DWA OBSZARY lewej pó∏kuli mózgu odgrywajà istotnà rol´ w pro-

cesach mowy: pole Broca i pole Wernickego (jest tak˝e kilka innych).

Pierwsze z nich jest aktywne u osób s∏yszàcych, gdy mówià, oraz

ug∏uchych, gdy migajà. Pole Wernickego uczestniczy zarówno w ro-

zumieniu j´zyka fonicznego, jak i j´zyka migowego.

Kora ruchowa

Pole Broca

Kora s∏uchowa

Pole Wernickego

Language), i brytyjski j´zyk migowy (BSL – British Sign Lan-

guage) sà ca∏kowicie odmienne, mimo ˝e s∏yszàcy mieszkaƒ-

cy tych paƒstw pos∏ugujà si´ bardzo podobnymi odmianami

fonicznej angielszczyzny.

J´zyki foniczne i migowe majà pewne wspólne cechy, lecz

ró˝nià si´ zasadniczo formà przekazu informacji. W pierw-

szych jest ona zakodowana w okreÊlonych sekwencjach dêwi´-

ków, zaÊ w drugich – w zmiennych w czasie symbolach wzro-

kowo-przestrzennych [ ramka na stronie obok ]. Jak wp∏ywa to

na neuronalnà organizacj´ tych j´zyków? Skoro znaki migo-

we sà sygna∏ami wzrokowo-przestrzennymi, mo˝na przypusz-

czaç, ˝e u˝ywanie j´zyka migowego wymaga aktywnoÊci uk∏a-

dów neuronalnych w prawej pó∏kuli. Podà˝ajàc tym tropem,

za∏o˝yliÊmy, ˝e odpowiednik pola Wernickego u ludzi nies∏y-

szàcych pos∏ugujàcych si´ j´zykiem migowym znajduje si´

w pobli˝u rejonów mózgu zwiàzanych z analizà wzrokowà, a

pola Broca – w sàsiedztwie kory ruchowej sterujàcej rucha-

mi ràk.

Kiedy w latach osiemdziesiàtych zacz´liÊmy badaç ten pro-

blem, musieliÊmy rozstrzygnàç dwie podstawowe kwestie: czy

u osób nies∏yszàcych pos∏ugujàcych si´ j´zykiem migowym

uszkodzenie mózgu zaburza komunikacj´ w tym j´zyku, a je-

Êli tak, to czy przypomina to afazj´ Wernickego (upoÊledzenie

w rozumieniu mowy s∏yszanej, a cz´sto tak˝e s∏owa pisanego),

czy te˝ afazj´ Broca, czyli ekspresyjnà (przede wszystkim trud-

noÊci z ekspresjà werbalnà, ale tak˝e z rozumieniem mowy).

Odpowiedê na oba te pytania by∏a twierdzàca. Pierwsza bada-

na przez nasz zespó∏ osoba miga∏a p∏ynnie, stosujàc poprawnie

gramatyk´ j´zyka migowego, lecz jej wypowiedzi cz´sto by∏y nie-

sk∏adne. Oto jedna z nich wyra˝ona w j´zyku polskim:

I jest jedna (droga w dó∏ na koƒcu) [niezrozumia∏e].

Cz∏owiek poszed∏, by zobaczyç przed∏u˝enie (ziemi) pokoju.

Sygna∏y wzrokowo-przestrzenne

WIELE OSÓB B ¸¢ DNIE S Ñ DZI , ˝e j´zyk migowy jest luênym zbio-

rem przypadkowych gestów – przypominajàcych pantomim´

– pozwalajàcym jedynie na podstawowà komunikacj´. W isto-

cie j´zyki migowe sà wysoko ustrukturalizowanymi systema-

mi lingwistycznymi z ca∏à gramatycznà z∏o˝onoÊcià w∏aÊciwà

j´zykom fonicznym. Podobnie jak w j´zyku angielskim, w∏o-

skim czy polskim w j´zykach migowych obowiàzujà skom-

plikowane regu∏y tworzenia s∏ów i zdaƒ. Wbrew powszechne-

mu przekonaniu nie majà uniwersalnego charakteru – j´zyki

migowe u˝ywane w poszczególnych krajach znacznie si´ ró˝-

nià. Nie sà te˝ manualnymi odpowiednikami j´zyków fonicz-

nych u˝ywanych na danym obszarze. Na przyk∏ad amerykaƒ-

ski j´zyk migowy, czyli ameslan (ASL – American Sign

GREGORY HICKOK, URSULA BELLUGI I EDWARD S. KLIMA pra-

cowali wspólnie przez 10 lat nad afazjà dotyczàcà j´zyka migowe-

go. Hickok jest profesorem na Wydziale Nauk Poznawczych Univer-

sity of California w Irvine oraz dyrektorem Laboratory for Cognitive

Brain Research, gdzie zajmuje si´ anatomià funkcjonalnà mowy.

Bellugi – dyrektor Salk Institute’s Laboratory for Cognitive Neuro-

science w La Jolla w Kalifornii – prowadzi badania nad j´zykiem

ijego biologicznymi podstawami. Wiele jej prac powsta∏o we wspó∏-

pracy z Klimà, profesorem honorowym University of California w San

Diego, który wspó∏kieruje Salk Institute.

54 ÂWIAT NAUKI

TAJEMNICZY UMYS¸

Struktura znaków j´zyka migowego

TRUDNY

SÑD

J ´zyki migowe ca∏kowicie ró˝nià si´ od fonicz-

nych. Majà znaki ideograficzne (oznaczajàce

poj´cia) oraz znaki daktylograficzne (litery i licz-

by), a tak˝e gramatyk´ o charakterze pozy-

cyjnym (o treÊci zdania nie decydujà koƒcówki

fleksyjne, lecz porzàdek wyrazów). Sà pe∏no-

sprawnym Êrodkiem komunikowania si´ – na j´-

zyki migowe t∏umaczy si´ obrady na kongresach

i seminariach poÊwi´conych problematyce g∏ucho-

ty. W polskim j´zyku migowym porozumiewa si´

oko∏o 50 tys. nies∏yszàcych.

Struktura j´zyków fonicznych jest trzystopnio-

wa, hierarchiczna; obejmuje fonem, wyraz i zda-

nie. Najmniejszymi jednostkami sà fonemy nie

majàce znaczenia treÊciowego. Z fonemów budo-

wane sà wyrazy, odpowiadajàce pewnym kla-

som zjawisk, a z wyrazów wypowiedzenia (zda-

nia). Klasyczny j´zyk migowy, sk∏adajàcy si´

wy∏àcznie z manualnych znaków ideograficz-

nych, nie ma systemu fonologicznego, poniewa˝

porównywalny z fonemem znak migowy, który

tworzà okreÊlone cechy dystynktywne, jest w od-

ró˝nieniu od fonemu jednostkà znaczàcà, a wi´c

pe∏ni równie˝ funkcj´ wyrazu (morfemu) w j´zy-

kach dêwi´kowych. Tak wi´c w klasycznych j´-

zykach migowych wyst´puje struktura dwustop-

niowa – wyraz i zdanie. Istnieje jednak wyraêna

analogia mi´dzy budowà znaków migowych a fo-

nemów j´zyka naturalnego, poniewa˝ zarówno

wjednych, jak i w drugich mo˝na wyró˝niç tzw.

cechy dystynktywne, ró˝nicujàce jeden znak od

drugiego.

Wznakach migowych sà to: 1) uk∏ad palców

uràk (r´ki), 2) pozycja ràk (r´ki), 3) miejsce ar-

tykulacji, czyli wzajemne po∏o˝enie ràk i w sto-

sunku do cia∏a, 4) artykulacja (ruch) – kierunek

ruchu, 5) artykulacja (ruch) – sposób wykonania

ruchu.

Wnaturalnych j´zykach fonicznych, dobiera-

jàc odpowiednio cechy dystynktywne fonemów,

mo˝na utworzyç ich zaledwie kilkadziesiàt. Wy-

nika to z faktu, ˝e cechy owe nie dajà wielkich

mo˝liwoÊci ró˝nicowania g∏osek (opozycja

dêwi´cznoÊç–bezdêwi´cznoÊç to jedynie dwie

mo˝liwoÊci ró˝nicowania, miejsce artykulacji –

pi´ç, stopieƒ zbli˝enia narzàdów mowy – trzy,

ustnoÊç–nosowoÊç – tak˝e trzy). Tymczasem ce-

chy dystynktywne znaków migowych pozwala-

jà tworzyç praktycznie nieskoƒczonà ich liczb´.

Znaki migowe mogà ró˝niç si´ jednà lub kil-

koma cechami dystynktywnymi (tak jak w mowie

dêwi´kowej, w której np. g∏oski „f” i „w” ró˝nià

si´ tylko jednà cechà dystynktywnà: wyst´po-

waniem dêwi´cznoÊci w przypadku g∏oski „w”,

natomiast g∏oski „k” i „m” ró˝nià si´ czterema

cechami dystynktywnymi).

Bogdan Szczepankowski

Znaki te ró˝nià si´

jednà cechà dystynktywnà

– innà pozycjà d∏oni

NAZWISKO

CZEKAå

Znaki te ró˝nià si´

jednà cechà dystynktywnà –

innym miejscem artykulacji

MIESZKAå

SPRAWIEDLIWOÂå

Znaki te ró˝nià si´

wszystkimi (pi´cioma) cechami

dystynktywnymi

Prof. dr hab. BOGDAN SZCZEPANKOWSKI

kieruje Katedrà Pedagogiki Wydzia∏u Humani-

stycznego Akademii Podlaskiej w Siedlcach. Jest

tak˝e wiceprezesem Polskiego Zwiàzku G∏uchych

oraz ekspertem od j´zyka migowego.

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI 55

POWSZECHNYM PROBLEMEM osób nies∏yszàcych

z uszkodzeniem lewej pó∏kuli mózgu (LHD),

pos∏ugujàcych si´ j´zykiem migowym,

sà parafazje – pomy∏ki ruchów r´ki –

odpowiednik pomy∏ek ruchów j´zyka

us∏yszàcych pacjentów z uszkodzeniem

tej samej pó∏kuli. Na ilustracji obok

przedstawiono prawid∏owà postaç znaku migowego

oznaczajàcego po amerykaƒsku „Êwietnie”,

zaÊ na sàsiedniej – jego b∏´dnà form´,

cz´sto pokazywanà przez osoby migajàce.

U∏o˝enie i ruch sà prawid∏owe,

ale d∏oni nadano b∏´dny kszta∏t,

wrezultacie powsta∏ znak nie majàcy sensu w ASL.

PRAWID¸OWY ZNAK

OZNACZAJÑCY S¸OWO

„ÂWIETNIE” (FINE)

W AMERYKA¡SKIM

J¢ZYKU MIGOWYM (ASL)

Lewa pó∏kula mózgu jest dominujàca

dla obu j´zyków – migowego i fonicznego

To jest dla cz∏owieka (mo˝e ˝yç) dach i Êwiat∏o z cieniami, by

niszczyç.

UpoÊledzenie ekspresji j´zyka migowego i brak rozumie-

nia migania innych osób bardzo przypomina∏y symptomy afa-

zji Wernickego u pacjentów s∏yszàcych. Inna, diagnozowana

przez nas osoba g∏ucha na poczàtku programu badawczego

mia∏a ogromne trudnoÊci z wyra˝aniem znaków migowych.

Musia∏a w∏o˝yç wiele wysi∏ku, by nadaç d∏oniom odpowied-

ni kszta∏t i kierunek. Wi´kszoÊç jej wypowiedzi ogranicza∏a si´

do pojedynczych znaków j´zyka migowego. Nie by∏ to jednak

wynik upoÊledzenia motoryki. Poproszona o skopiowanie kon-

turów s∏onia czy kwiatu zrobi∏a to precyzyjnie. Doskonale

równie˝ rozumia∏a j´zyk migowy. Ten rodzaj zaburzeƒ przy-

pomina symptomy afazji Broca.

Lecz gdzie znajdowa∏o si´ uszkodzenie odpowiedzialne za

te symptomy? Ku naszemu zaskoczeniu okaza∏o si´, ˝e w lewej

pó∏kuli mózgu, dok∏adnie w tych rejonach, gdzie nale˝a∏oby go

oczekiwaç u s∏yszàcych z podobnymi problemami. U g∏uche-

go pacjenta, który mia∏ trudnoÊci z rozumieniem j´zyka mi-

gowego, stwierdzono uszkodzenie pola Wernickego, zaÊ u pa-

cjentki z zaburzeniami ekspresji tego j´zyka – pola Broca.

Badania wykaza∏y, ˝e lewa pó∏kula odgrywa kluczowà ro-

l´ w komunikacji zarówno za pomocà j´zyka migowego, jak

i fonicznego. A co z prawà pó∏kulà? Mo˝na by sàdziç, ˝e uszko-

dzenie tej pó∏kuli, w istotny sposób uczestniczàcej w wielu

funkcjach wzrokowo-przestrzennych, mia∏oby równie˝ nega-

tywny wp∏yw na zdolnoÊç pos∏ugiwania si´ j´zykiem migo-

wym. Przypuszczenie to okaza∏o si´ fa∏szywe. Osoby z uszko-

dzeniami prawej pó∏kuli mózgu porozumiewajàce si´ za

pomocà tego j´zyka poprawnie u˝ywa∏y gramatyki oraz bie-

gle stosowa∏y i dobrze rozumia∏y znaki migowe. Obserwowa-

no to nawet u pacjentów, u których wskutek uszkodzenia mó-

zgu dosz∏o do powa˝nego zaburzenia pozalingwistycznych

zdolnoÊci wzrokowo-przestrzennych. Na przyk∏ad pacjent

z uszkodzeniem prawej pó∏kuli nie potrafi∏ narysowaç nicze-

go sensownego ani odtworzyç pokazanych mu rysunków i nie

dostrzega∏ obiektów w lewej cz´Êci pola wzrokowego (tzw.

zespó∏ zaniedbywania stronnego), natomiast bez trudu ko-

munikowa∏ si´ w j´zyku migowym.

Opisane przypadki zosta∏y potwierdzone w kolejnych bada-

niach z udzia∏em 23 nies∏yszàcych osób pos∏ugujàcych si´ j´-

zykiem migowym. Wyniki badaƒ opublikowane przez nasz

zespó∏ w roku 1996 dotyczy∏y porównania deficytów w za-

kresie pos∏ugiwania si´ tym j´zykiem 13 osób g∏uchych

z uszkodzeniem lewej pó∏kuli (LHD – left hemisphere-dama-

ged) i 10 z uszkodzeniem prawej (RHD – right hemisphere-

-damaged). Pacjenci z LHD wypadli s∏abo w wielu testach:

mieli trudnoÊci ze zrozumieniem pojedynczych znaków migo-

wych i z p∏ynnoÊcià wypowiedzi. Nazywanie obiektów przed-

stawionych na rysunkach tak˝e sprawia∏o im k∏opot i cz´sto

pope∏niali b∏´dy parafatyczne, nieumyÊlnie zast´pujàc jeden

znak lub jeden sk∏adnik znaku, na przyk∏ad u∏o˝enie d∏oni,

innym. W przeciwieƒstwie do nich osoby z RHD radzi∏y so-

bie ze wszystkimi zadaniami. Badanie wykaza∏o równie˝, ˝e

trudnoÊci z p∏ynnoÊcià wypowiedzi nie by∏y spowodowane

zaburzeniami w kierowaniu ruchami dowolnymi r´ki. Pa-

cjenci, którzy mieli k∏opoty z pokazywaniem znaków migo-

wych, potrafili bez trudu wykonywaç gesty pozbawione sensu.

Podobne rezultaty uzyskaliÊmy w innym doÊwiadczeniu.

Wzi´∏o w nim udzia∏ 19 osób z uszkodzeniami mózgu, u˝ywa-

56 ÂWIAT NAUKI

TAJEMNICZY UMYS¸

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: