Pascal Blaise - Myśli.pdf - FILOZOFIA(3) - piwowar3

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

PASCAL

Myśli

ł.  -żń

 ł

Wstrząśnienie, jakie przechoǳił Kościół pod wpływem reformacji i walk religĳnych, za-

znaczyło się we Francji dwoma krańcowo sprzecznymi objawami. Jeden to niereligĳność,

która zwłaszcza w pierwszej połowie w. XVII szerzy się barǳo groźnie: mimo iż, patrząc

z perspektywy historii literatury, łatwo przeoczyć ten symptom, gdyż przesłania go wspa-

niały rozkwit piśmiennictwa religĳnego w tym wieku oraz surowość obyczajowa, jaką —

zewnętrznie bodaj — narzucił Francji Ludwik XIV w drugiej połowie swego panowania.

Przyczyny tego objawu są rozmaitej natury: wolnomyślny powiew Odroǳenia i jego kult

starożytności, zbliżający oświecone umysły duchem do pogaństwa; zachwianie autoryte-

tu; długoletnie wojny domowe; anarchia i w ślad za nią idące zǳiczenie, niebezpiecz-

ne zwłaszcza w bujnych szlacheckich temperamentach. Drugi objaw, wręcz przeciwny,

to ożywienie i spotęgowanie ducha katolicyzmu, który, zagrożony z jednej strony przez

protestantyzm, z drugiej przez barǳiej jeszcze nienawistny mu indyferentyzm, skupił

się do obrony. Wyrazem tego jest wskrzeszenie idei zakonnej, zwyrodniałej poniekąd na

schyłku średniowiecza, przygasłej pod wpływem intelektualnego przeobrażenia renesan-

su. Powstaje mnóstwo zakonów, bądź nowych, bądź odnowionych w surowym i asce-

tycznym duchu, o celach to kontemplacyjnych, to dobroczynnych lub wychowawczych,

a wszystkie krzątają się z zapałem około sprawy religii. Jakże daleko jesteśmy od osła-

wionych Rabelaisowskich mnichów! Wśród tych pobożnych gmin wyróżnia się jedna

zwłaszcza, a to dla roli, jaką odegrała w historii duchowej Francji oraz jej literaturze. To

Port-Royal: a ǳieje jego¹ są tak ściśle związane z życiem i ǳiałalnością pisarską Pascala,

iż musimy się z nimi bodaj w głównych liniach zapoznać.

Miano yl łączy się nierozerwalnie z pojęciem i , którego klasztor

ten z czasem stał się sieǳibą i stolicą. Jansenizm zroǳił się w Niderlandach; źródłem tej

nauki był Jansen lub Janseniusz, biskup z Ypres (–), a podstawą jej ǳieło jego

pt. i , wydane w  przez przyjaciół i wyznawców. Janseniusz zrozumiał dok-

tryną św. Augustyna jako surową naukę, niektórymi punktami zbliżoną do kalwinizmu,

ograniczającą wolną wolę człowieka, przyznającą wszystko nadprzyroǳonej i gło-

szącą predestynację, wedle której przedwieczny i nieodwołalny wyrok Boga ǳieli plemię

luǳkie na wybranych i potępionych. Zarazem jednak nauka ta, upokarzając l czło-

wieka, stawiała tej woli niezmiernie wysokie wymagania: surowy, ascetyczny wręcz ideał

chrześcĳańskiego życia, niepoǳielne oddanie duszy Bogu, życie, tak jakby w każdej go-

ǳinie przyszło stanąć przed obliczem straszliwego sęǳiego. Był to chrystianizm posępny,

groźny, nieprzejednany, zarazem jednak kryjący dla swych wiernych skarby słodyczy.

Opactwo Port-Royal było to pierwotnie zgromaǳenie kobiet, założone jeszcze w r.

 w dolinie Chevreuse. Na początku XVII w. był to dość światowy klasztor liczący

dwanaście zakonnic, a ksienią jego była jedenastoletnia ǳiewczynka, Angelika Arnauld.

W r.  Angelika, wówczas szesnastoletnia, tknięta łaską bożą pod wpływem kazania

wędrownego mnicha, postanowiła zreformować swą małą gminę. Zaprowaǳiła barǳo

surową regułę w duchu św. Benedykta, posty, umartwienia, otoczyła klasztor murem

¹ yl — Wśród ogromnej odnośnej literatury, klasyczne pozostało dotąd siedmiotomowe ǳieło

Sainte Beuve'a yl (–).

i odcięła go zupełnie od styczności ze światem. Niebawem własna matka poddała się

jej duchowemu kierownictwu, a później cała prawie roǳina Arnauldów skupi się koło

Port-Royal. Tak ukształtowany zakon cieszył się szczególnymi względami i miłością św.

Franciszka Salezego.

W r.  gmina, znacznie powiększona, przeniosła się do Paryża i zyskała nowego

kierownika duchowego, który rozstrzygnął o jej losach. Był nim ks. de Saint-Cyran (tak

go nazywają powszechnie, mimo że rodowe nazwisko brzmiało du Vergier de Hauranne),

człowiek wysoce cnotliwy i uczony, osobisty przyjaciel i współpracownik Janseniusza.

Postawił on sobie za zadanie wprowaǳenie w praktykę chrystianizmu zasad, które bi-

skup z Ypres głosił był w teorii, i zamierzył uczynić z Port-Royal ognisko odroǳenia

Kościoła. I w istocie około tego klasztoru skupiła się gromadka wyznawców nie tylko

duchownych, ale i świeckich, tzw. i , którzy nie wiążąc się żadnym ślubem i nie

tworząc gminy zakonnej, osiadali tam, aby pęǳić skupione i pobożne życie. W związ-

ku z tym zgromaǳeniem powstawały szkoły o barǳo wysokim poziomie naukowym

i polorze humanistycznym, a zarazem ożywione duchem chrześcĳaństwa. iy ja-

ko wychowawcy surowość zachowywali dla siebie, słodycz i wyrozumiałość dla uczniów.

Wychowankiem ich był mięǳy innymi Racine.

ǲiałalność yl , rosnący wpływ w szerokich kołach świeckich, czynność pe-

dagogiczna, wszystko to zyskało nowej gminie wielu przeciwników; nie licząc zasadni-

czych różnic ideowych w pojmowaniu chrystianizmu. Groźnym ich przeciwnikiem stał

się zakon jezuitów. Zarazem właǳa świecka, pamiętna wojen religĳnych zeszłego wieku,

lękając się, aby ta surowa i nieprzejednana sekta nie stała się zarodkiem politycznego

stronnictwa, również niechętnym okiem patrzała na jansenizm i jego sieǳibę. Na rozkaz

Richelieu zamknięto Saint-Cyrana w Bastylii, gǳie spęǳił kilka lat w najsurowszym

odosobnieniu, pozbawiony papieru i atramentu; i na jakiś czas rozpęǳono.

Nie zdołało to wszelako złamać wyznawców ani ugasić ich zapału; mimo iż rozproszeni

chwilowo, utrzymali tym większą spójnię duchową.

Niebawem przyszły nowe próby. Sorbona, a później i papież, potępili wskutek zabie-

gów przeciwników jansenizmu pięć twierǳeń zawartych w ǳiele i . Janseniści,

nie mogąc pod groźbą herezji sprzeciwić się wyrokowi, zajęli takie stanowisko: uznali,

iż twierǳenia te są jako takie godne potępienia, ale przeczyli stanowczo, jakoby znajdo-

wały się one w ǳiele Janseniusza. (Wedle Bossueta nie znajdują się tam dosłownie, ale

są ii ). Kiedy wreszcie, chcąc ich przyprzeć do muru, zredagowano formularz

potępiający pięć twierǳeń i każdy duchowny lub zakonnik obowiązany był go podpisać,

Port-Royal oparł się stanowczo, przy czym żeńska jego gmina okazała najwięcej hartu

i stanowczości. W r.  zamknięto ich szkoły, rozpęǳono spowiedników, nowicjusz-

ki; Arnauld (brat ksieni Port-Royalu), główny rzecznik oporu, musi się ukrywać; de

Sacy'ego, kapelana zakonnic, uwięziono. Odtąd Ludwik XIV, którego absolutyzm nie

znosił oporu, zachowa trwałą niechęć do tej upartej gminy; a niechęć ta bęǳie rosnąć,

zmieni się w nienawiść i prawǳiwą zmorę. Wreszcie na schyłku jego panowania, w r.

, yl zburzono, kaplicę zrównano z ziemią, nie oszczęǳono nawet

grobów. Odtąd, jeżeli jansenizm przetrwał, to w postaci zwyrodniałej, barǳo dalekiej od

idei pierwszych swych budowniczych.

Otóż w czasie najgorętszej walki, w okresie sporu o „pięć twierǳeń”, kiedy pozycja

Port-Royalu zdawała się beznaǳiejna, gmina ta zyskała niespoǳianie potężnego szermie-

rza, który wystąpieniem swoim nie rozstrzygnął wprawǳie zwycięstwa na jej korzyść, ale

zadał ciosy jej wrogom, utrwalając zarazem na wieki przemĳający przedmiot tych sporów.

Kontrowersje te, na pozór czysto teologiczne, wzbogaciły także piśmiennictwo ancuskie

o dwa ǳieła, które stały się niespożytymi jego pomnikami. Szermierzem tym jest Pascal,

a ǳieła jego to ii i poniekąd Myśli .

Błażej Pascal uroǳił się w Clermont Ferraud w r. , ze starej roǳiny urzędniczej.

Mimo iż jeszcze Ludwik XI nadał Pascalom szlachectwo, pozostali oni duchem, oby-

czajem bliżsi wyższego, światłego i zamożnego mieszczaństwa. Matka Pascala odumarła

go ǳieckiem; ojciec, wykształcony i zacny człowiek, zajmował się z upodobaniem mate-

matyką i ﬁzyką, był w stosunkach z wybitnymi uczonymi; jakoż z osobliwym staraniem

poświęcił się wychowaniu syna.

 Myśli



Chłopiec, zaǳiwiająco uzdolniony, okazywał zwłaszcza pociąg do zgłębiania praw

przyrody, połączony z niezwykłym darem obserwacji i zdolnością wnioskowania. Ma-

jąc lat dwanaście, napisał na podstawie własnych obserwacyj traktat o dźwiękach; sam,

bez pomocy książek (ojciec odkładał naukę matematyki na czas, gdy chłopiec ukończy lat

piętnaście), doszedł podobno² do trzyǳiestego drugiego twierǳenia Euklidesa. Mając

lat szesnaście, pisze traktat geometryczny, który zaǳiwił Kartezjusza; w dwuǳiestym

roku wynajduje maszynę do liczenia i uzyskuje na nią patent. Ale ta nadmierna pra-

ca umysłowa wcześnie podkopała jego zdrowie: przez całe życie wątły organizm bęǳie

pastwą fenomenów chorobowych.

Przypadek sprawił, iż roǳina Pascala, z natury pobożna i nastrojona na ton wyso-

ki, zetknęła się z jansenizmem. W czasie pobytu w Rouen ojciec Pascala poślizgnął się

i złamał nogę; pielęgnowało go dwóch braci, szlachciców normanǳkich, biegłych w na-

stawianiu kości. Obaj wyznawali jansenizm; zbliżywszy się z roǳiną, zapoznali młodego

Błażeja z pismami Janseniusza, Saint-Cyrana, Arnaulda. Ścisła logika tej nauki uderzyła

matematyczny umysł Pascala; rzucił się z całym młoǳieńczym zapałem w jansenizm, na-

wracając nań ojca i dwie siostry, z których młodsza, Jakobina, powzięła zamiar porzucenia

świata dla życia zakonnego.

Ale nie było to owo ostateczne, wielkie nawrócenie Pascala. Namiętność nauki, cie-

kawość świata panowały jeszcze w jego sercu. Czyni swoje głośne doświadczenia nad

próżnią, ciężarem powietrza, rachunkiem prawdopodobieństwa; koresponduje z uczony-

mi, sława jego prac i wieǳy rozchoǳi się szeroko. Równocześnie prowaǳi życie świa-

towe, jeźǳi poszóstną kolasą, styka się z młodymi „libertynami”, jak kawaler de Méré,

Miton; w owym czasie powstaje zapewne owa iśi iśi , której

autorstwo przypisują Pascalowi z wielkim prawdopodobieństwem.

Wśród tego umiera ojciec Pascala, a śmierć ta przejmuje do głębi jego duszę. Siostra,

Jakobina, która jedynie ze względu na ojca odłożyła swój zamiar, wstępuje do Port-Roy-

al, nie bez pewnego oporu ze strony brata. Dopiero wypadek z końmi, wskutek którego

Pascal znalazł się o włos od śmierci, rzucił go bez zastrzeżeń, bez poǳiału i nieodwołalnie

w objęcia religii. Ten bystry, żywy, ciekawy umysł wyrzeka się świata; ten wielki uczo-

ny wyrzeka się nauki, jej rozkoszy i blasków; osiada mięǳy ii z Port-Royal,

aby resztę życia poświęcić Bogu. Od tego dnia zawsze nosi w ubraniu zaszytą modlitwę,

którą napisał w chwili tego uroczystego przełomu: „Radość, radość! łzy radości! całko-

wite i słodkie pojednanie…”. Było to w r. , Pascal miał wówczas lat . Okoliczności

sprawiły, iż wszedłszy w tę sieǳibę spokoju, znalazł się niebawem w wirze najzaciętszej

walki.

W styczniu  r. jezuici wydali l li i ii i . W maju

tegoż roku papież Innocenty X potępił i ii wyjętych z ǳieła Janseniusza. W r.

 proboszcz odmówił rozgrzeszenia księciu de Liancourt, ponieważ wnuczka jego znaj-

duje się w Port-Royal. Na to ﬁlar Port-Royalu, Arnauld, napisał dwa listy, które, mimo

że w nich poddawał się wyrokowi papieża i potępiał pięć twierǳeń, o które oskarżano

Janseniusza, zostały osąǳone i potępione przez Sorbonę. Dalsza walka na gruncie Sor-

bony była beznaǳiejna; jedyną drogą do dalszego sporu było zaapelować do sądu ogółu.

Ale żaden z poważnych doktorów Port-Royalu nie czuł w sobie talentu do władania tą

lekką bronią; zachęcano Pascala, aby się podjął zadania. Jakoż pomięǳy styczniem 

r. a marcem  r. ukazało się bezimiennie, w ścisłej tajemnicy autorstwa, z nieskończo-

nymi trudnościami druku, osiemnaście i ; pierwszemu drukarz dał nagłówek: i

yil ii i etc³.; wskutek czego publiczność zaczęła w poufałym

skróceniu nazywać te listy l iil (Prowincjałki).

Pierwsze z tych listów omawiają sprawę wyroku Sorbony, potępienie Arnaulda i kwe-

stię łaski, a ujmują rzecz w sposób czyniący z tej czysto teologicznej kontrowersji „sen-

sacyjny” przedmiot rozmów w całym Paryżu i na prowincji, dokąd te „Listy” masowo

wysyłano. Dalsze przechoǳą od obrony do ataku, goǳąc w tzw. iy oraz kom-

promisową moralność, o którą autor i oskarża zakon jezuitów. Ta właśnie część

² yi i ii li — Fakt ten podany przez siostrę

Pascala, panią Périer, należałoby przyjąć z pewnym krytycyzmem.

³ (łac.) — skrót od odpowiadający polskiemu: itd. lub i in.

 Myśli



zapewniła i ich rozgłos i długotrwale znaczenie. Nie czuję się oczywiście

powołany do zabierania głosu w tym odległym sporze: pragnę jedynie oświetlić jego

przedmiot.

iy , ta nauka o stosowaniu zasad moralności do praktycznych wypadków ży-

cia, musi być, jak się zdaje, z natury swojej kompromisową, gdyż celem jej jest pośredni-

czenie mięǳy wysokim ideałem religii a ułomną naturą luǳką. W XVI i z początkiem

XVII w. powstały liczne ǳieła, przeważnie teologów hiszpańskich, traktujące ten przed-

miot; autorowie silili się za pomocą subtelnych rozróżnień zapewnić każdemu grzeszni-

kowi odpuszczenie grzechu na tym świecie, a możność zbawienia na tamtym; niektórzy

sprowaǳali religię do minimum wymagań, czyniąc z niej poniekąd rzecz czysto for-

malną. Ale dla właściwego zrozumienia kwestii, należy koniecznie pamiętać o ciężkim

przesileniu, jakie przechoǳił wówczas katolicyzm, z jednej strony podgryzany reforma-

cją, z drugiej oświeconym pogaństwem odroǳenia. Zbyt nieprzejednana surowość wobec

tego lub owego dostojnego penitenta mogła go łatwo pchnąć, wraz z całym ludem, w ob-

jęcia schizmy; krewkie temperamenty, spotykając wciąż na droǳe zaporę religii, snadnie

mogły się nauczyć w ogóle bez niej obchoǳić. To tłumaczy, czemu ci teologowie, sami

zresztą zazwyczaj luǳie nieskazitelnego życia i odosobnieni od świata, tak dobrodusznie

wyszukują formuły najszerszej tolerancji, w których w istocie podstawowe zasady etyki

mogłyby się łatwo zatracić. Wreszcie trzeba dodać, iż ǳieła te, pisane po łacinie, nie były

przeznaczone dla ogółu, ale stanowiły niejako zawodowe podręczniki dla spowiedników

i duszpasterzy.

Pascal, obcy dotąd arkanom teologii, zetknął się z okazji sporu Arnaulda z całą tą

literaturą, zwłaszcza ze starym Eskobarem i zapłonął oburzeniem. Religia jego, jak i ca-

łego Port-Royalu, znajdowała się na antypodach wszelkiego kompromisu; jedyna droga,

jaką wskazywała yi , to była droga wyrzeczenia świata, ascezy i świętości. Zarazem

w kwestiach etyki Pascal ma wzrok wpatrzony zawsze w ducha chrześcĳaństwa, w jego

bezwzględny ideał nieprzesłoniony kwestiami formalnymi.

Ta „niefachowość” Pascala okazała się tu jego siłą. Zamiast wdawać się w ciężkie łaciń-

skie dysertacje, on, niedawny światowiec, mówi do luǳi świeckich ich językiem; znajduje

w tej polemice formę nową, oryginalną, giętką: to kreśli scenki godne komedyj Moliera,

to znów porwany zapałem znajduje siłę i celność wymowy, którą porównywano z De-

mostenesem.

ii są w literaturze ancuskiej wydarzeniem pierwszorzędnej doniosłości.

Nieoczekiwanie z tego uczonego, z tego ascety buchnął talent literacki najwyższej mia-

ry. Od tej książki datuje nowoczesna proza ancuska: giętka, lotna, rozporząǳająca całą

skalą od subtelnej ironii aż do wymownego patosu, umiejąca najpoważniejszy i najtrud-

niejszy przedmiot uprzystępnić każdej inteligencji. Aż dotąd wszelka nauka obwarowy-

wała się w szańcach swej łaciny i swej ciemnej gwary: odgraǳała się od świata powagą

togi i biretu. Podgryzają tego scholastycznego ducha już Rabelais i Montaigne; Karte-

zjusz zaczyna pisać po ancusku, spoǳiewając się znaleźć szerszy i mniej uprzeǳony sąd

o rzeczach wśród inteligentnych laików; niebawem wypowie Molier nieubłaganą woj-

nę pedantyzmowi w medycynie, ﬁlozoﬁi, literaturze. Otóż ii są w tej mierze

aktem niebywałej śmiałości: porzucając uświęconą togę i łacinę, Pascal przenosi kontro-

wersje teologiczne mięǳy publiczność, wzywa ją na sęǳiego w tych sporach, apeluje od

wyroków Sorbony do sądu ogółu.

I mamy tu jeden jeszcze przykład, jak wszystko w literaturze ancuskiej cudownie

trzyma się za ręce: w kilka lat po i powstaje i Moliera, utwór, któ-

rego bez tego wyłomu, jaki uczynił Pascal, niepodobna sobie wyobrazić. Tylko… tutaj

ujawnia się wymownie niebezpieczeństwo czynu Pascala: satyra Moliera obejmuje jedną

postacią i kompromisową moralność kazuistów, i surową nietolerancję świeckich „dy-

rektorów sumień” Port-Royalu. Pascal pokazał drogę, Molier poszedł na niej krok dalej;

inni pójdą jeszcze dalej: w i , tej książce powstałej bądź co bądź z ducha

szczerej żarliwości, słyszymy już czasem przygrywkę gryzącego sarkazmu Woltera… Tak

więc ii swymi choć spełnił może Pascal z jednej strony ǳieło trwałego oczysz-

czenia nauki kościelnej z niejednej szpetnej narości, z drugiej naraził religię na poważne

niebezpieczeństwo, przenosząc jej spory na forum świeckie i apelując od wyroków Właǳ

 Myśli



Pascal Blaise - Myśli.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: