Goldmann Lucien - Wzajemne uwarunkowanie między społ przemysł a twórczością literacką (1965).pdf - Goldmann Lucien - MKTK

Lucien Goldmann

Wzajemne

uwarunkowania

między społeczeństwem

przemysłowym a

nowymi formami

twórczości literackiej

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2007

Lucien Goldmann – Wzajemne uwarunkowania między społeczeństwem przemysłowym a nowymi formami twórczości literackiej (1965 r.)

Artykuł Lucien Goldmanna „Wzajemne

uwarunkowania między społeczeństwem

przemysłowym a nowymi formami twórczości

literackiej” („Les interdépendances entre la société

industriélle et les nouvelles formes de la création

littéraire”) został napisany w 1965 roku, a po raz

pierwszy opublikowany w wydanej pośmiertnie

książce La création culturelle dans la société

moderne z 1971 roku.

Podstawa niniejszego wydania: „Antologia

współczesnej estetyki francuskiej” pod red. Ireny

Wojnar, przedmową poprzedził Władysław

Tatarkiewicz, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa 1980.

Tłumaczenie z języka francuskiego: Irena Wojnar.

- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

Lucien Goldmann – Wzajemne uwarunkowania między społeczeństwem przemysłowym a nowymi formami twórczości literackiej (1965 r.)

Ostatnie prace w dziedzinie socjologii kultury, zwłaszcza te, których punktem wyjścia były pierwsze

rozprawy György Lukácsa, zasadniczo przekształciły tradycyjną koncepcję stosunków między życiem

społecznym a twórczością artystyczną i literacką. Ujawniły, że przynajmniej w epoce, jaką się zajmują, to

znaczy w Europie zachodniej poczynając od wieku XIII, twórczość ta była transpozycją w świat wyobraźni,

na poziomie bardzo zaawansowanej koherencji, tego, co nazwałem „wizjami świata”, to znaczy całokształtu

kategorii umysłowych zmierzających ku strukturom spójnym, całościom typowym dla pewnych

uprzywilejowanych grup społecznych, których sposób myślenia, wrażliwość i zachowania zorientowane są

w kierunku globalnej organizacji stosunków międzyludzkich i stosunków między ludźmi a przyrodą.

Podczas gdy tradycyjna socjologia literatury wyjaśniała – a znaczna część współczesnej socjologii

uniwersyteckiej czyni to wciąż jeszcze – stosunki między życiem społecznym a twórczością literacką

wpływem świadomości zbiorowej na pisarza, który odzwierciedla ją w sposób mniej lub bardziej

przetworzony, to badania, o jakich wspominam teraz, a wśród których znajdują się i moje własne prace,

przeciwnie – ujmują życie społeczne jako zespół zbiorowych procesów strukturalizacji zorientowanych,

zarówno w sferze psychiki, jak w sferze działania, ku tworzeniu równowagi w stosunkach między ludźmi

oraz między ludźmi a przyrodą; wewnątrz tych procesów strukturalizacji, które wyrażają się w życiu

psychicznym wszystkich członków grupy, twórczość w dziedzinie kultury, a w szczególności twórczość

literacka, zajmuje pozycję uprzywilejowaną, w miarę jak kształtuje rzeczywistość, która odpowiadając w

pełni tendencjom do strukturalizacji kategorii umysłowych grupy – a oznacza to świadomość wszystkich jej

członków 1 – wyraża jednak stopień spójności nieporównywalnie bardziej zaawansowany niż ten, który

osiągają ci ostatni. Twórczość literacka znajdująca się w ten sposób na bardzo wysokim szczeblu owej

wewnętrznej spójności, ku której zmierzają z większym lub mniejszym sukcesem wszyscy członkowie

grupy, wypełnia w życiu społecznym dwie podstawowe funkcje:

Musi, z jednej strony, nie tyle odzwierciedlać świadomość zbiorową, czy po prostu rejestrować

fakty, ile – tworząc w sferze wyobraźni rzeczywistość, której treść może być całkowicie odmienna od treści

świadomości zbiorowej, a której struktura jest jednak przybliżona, a nawet identyczna ze strukturą tej

ostatniej – pomagać ludziom w osiąganiu świadomości samych siebie i świadomości ich własnych aspiracji

uczuciowych, intelektualnych i praktycznych.

Z drugiej strony, dostarcza równocześnie członkom grupy, w sferze wyobraźni, satysfakcji, która

powinna i może kompensować liczne frustracje spowodowane przez kompromisy i nieuniknione

niekonsekwencje narzucone przez rzeczywistość.

W taki sposób twórczość literacka, artystyczna, filozoficzna itp. pełnią funkcję zbiorową –

równocześnie i analogiczną, i bardzo różną od funkcji indywidualnej, jaką spełnia wyobraźnia w życiu

jednostki, co ukazał Freud (lapsusy, marzenia, fantasmagorie itp.); analogiczną wówczas, gdy zarówno w

pierwszym, jak i w drugim przypadku chodzi o kompensowanie frustracji spowodowanych przez

rzeczywistość, kompensację zmierzającą, w sytuacjach niepatologicznych, do ułatwienia włączania się w

nurt życia rzeczywistego; różną wówczas, gdy analizowane przez Freuda indywidualne frustracje dotyczą

treści pragnienia, przedmiotów, które mogłyby stać się źródłem satysfakcji, podczas gdy frustracje

zbiorowe, jakie winna kompensować twórczość w dziedzinie kultury, tylko niekiedy, i to jedynie w sposób

pomocniczy, obejmują treść pragnień zbiorowych, ale najczęściej i zawsze w sposób zasadniczy

podstawową potrzebę spójności i pełni , jaka charakteryzuje całe życie jednostki i społeczeństwa.

W takim ogólnym zakresie innym ważnym osiągnięciem tych prac jest stwierdzenie podstawowej

przemiany w stosunkach między życiem społecznym a twórczością literacką, poczynając od epoki, w której

zaczęła rozwijać się produkcja rynkowa, a praktycznie oznacza to epokę kapitalizmu 2 .

1 Ponieważ grupa nie może istnieć poza jednostkami, z których się składa, i poza stosunkami, które kształtują się między nią a

światem.

2 Aby uprościć terminologię, jaką posługujemy się w tym artykule, określamy różne etapy historyczne społeczeństwa

kapitalistycznego za pomocą czterech terminów, których znaczenie nie jest precyzyjne, ale którymi wszakże można posługiwać

się w sposób heurystyczny, bez narażania się na nieporozumienie: kapitalizm rodzący się (we Francji XVII i XVIII wiek),

kapitalizm liberalny (wiek XIX), kapitalizm trustów i monopoli (pierwsza połowa wieku XX), kapitalizm organizacji (epoka

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Lucien Goldmann – Wzajemne uwarunkowania między społeczeństwem przemysłowym a nowymi formami twórczości literackiej (1965 r.)

Jak długo mamy na myśli twórczość w dziedzinie kultury w społeczeństwach prekapitalistycznych,

a także dzieła wartościowe związane z życiem gospodarczym społeczeństw kapitalistycznych, które przez

długi czas pozostają ilościowo dominujące, to stosunek między społeczeństwem a twórczością w dziedzinie

kultury zachowuje charakter taki, jaki opisywaliśmy. To znaczy jest procesem kształtowania się

świadomości zbiorowej, w obrębie której twórca przekłada ustalający się zespół kategorii bądź na

koncepcje teoretyczne, bądź na twórczość artystyczną, posuwając je do zaawansowanego stopnia spójności,

opracowując bądź system filozoficzny, bądź wyobrażony świat bytów indywidualnych i konkretnych

sytuacji.

W ten sposób dzieło zachowuje charakter równocześnie zbiorowy i indywidualny, ponieważ tylko

grupa zdolna jest do opracowania zespołu kategorii skierowanego ku spójności, wizji świata, ale bardzo

rzadko, a właściwie prawie nigdy nie doprowadzając jej do takiego poziomu spójności, jaki osiąga w dziele.

Może to bowiem osiągnąć tylko jednostka i wyrazić w szczególnego rodzaju treści.

W tej perspektywie kultura, a dokładniej wszelkie dzieło znaczące w dziedzinie kultury, pojawia się

jako punkt spotkania na najwyższym poziomie zarazem życia grupy i życia jednostkowego, a do jego istoty

należy podnoszenie świadomości zbiorowej do poziomu jedności, ku któremu spontanicznie zmierzała, ale

którego może nigdy nie osiągnęłaby w rzeczywistości empirycznej bez interwencji jednostki twórczej.

Tego rodzaju sytuacja ulega jednak wyraźnej przemianie w wyniku pojawienia się produkcji

rynkowej i tego, co nazwałbym sektorem ekonomicznym życia społecznego 3 .

Sektor ten posiada w istocie, w porównaniu z wszelkimi innymi formami życia społecznego,

charakter szczególny, o bardzo istotnym znaczeniu dla twórczości. Nie mogąc dłużej zajmować się

problemem, którego wyczerpująca analiza wymagałaby co najmniej odrębnego tomu, musimy wskazać

tylko na dwie najbardziej istotne cechy, które charakteryzują działanie sektora ekonomicznego:

1) zmierza on do tego, by stać się wewnątrz społeczeństwa globalnego strukturą autonomiczną,

która w coraz mniejszym stopniu podlega wpływom innych sektorów życia społecznego, sama wywierając

stale rosnący wpływ na te ostatnie. Oznacza to, iż zmierza on do ograniczenia roli świadomości do prostego

odzwierciedlenia (oczywiście, nie realizując całkowicie tej tendencji);

2) po wyłączeniu ze swego zakresu i ze swojego działania wszelkiej świadomości wartości

ponadindywidualnych (mogą to być wartości bądź moralne, bądź religijne czy historyczne), a

pozostawiając, i to tylko w okresie liberalizmu, wartość uniwersalną autonomii jednostki, przenosi funkcje,

jakie spełniały wartości ponadindywidualne we wszystkich innych dziedzinach życia społecznego, na nową

właściwość (pochodzenia czysto społecznego) dóbr, które stają się towarem. Jest nią wartość wymienna,

cena.

Słowem, coraz bardziej jednostronny wpływ sektora ekonomicznego na społeczeństwo globalne

zmierza – oczywiście, poza zniesieniem wszelkiej świadomości wartości ponadindywidualnych wewnątrz

życia ekonomicznego – do osłabienia obecności i działania tych wartości w całokształcie życia

społecznego, a zwłaszcza do ograniczenia ich autentyczności do pozycji fałszywej świadomości, czystej

subiektywności, a nawet gadulstwa. Jest to opisane w różnego rodzaju studiach zjawisko reifikacji .

Socjologowie literatury uwydatnili zresztą w ciągu tych ostatnich lat znaczenie reifikacji dla

zrozumienia pewnej liczby niektórych współczesnych powieści od Kafki po Obcego Camusa, Mdłości

Sartre'a, powieści Becketta czy współczesną powieść Nowej Fali. Chodzi tu o prace niewątpliwie

interesujące, ale wydają mi się one niewystarczające w tym zakresie, w jakim pomijają problem etapów

reifikacji i jej zróżnicowanego wpływu na proces twórczości literackiej, a zwłaszcza wówczas, kiedy nie

dostrzegają, iż zjawisko reifikacji nie tylko nie rozpoczęło się w XX stuleciu, ale miało swoje reperkusje w

twórczości literackiej już od początku kapitalizmu komercyjnego; oczywiście, początkowo były one

cząstkowe i zlokalizowane, a wydaje mi się, że najważniejsza z nich polegała na pojawieniu się w życiu

współczesna po drugiej wojnie światowej).

3 Aby uniknąć wszelkiego nieporozumienia, trzeba podkreślić, że określamy jako zjawisko ekonomiczne „istnienie produkcji

rynkowej”; wszelki inny typ produkcji, obiegu i podziału dóbr wynika z czynników socjologicznych i technicznych.

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl

Lucien Goldmann – Wzajemne uwarunkowania między społeczeństwem przemysłowym a nowymi formami twórczości literackiej (1965 r.)

literackim nowego rodzaju, nawiązującego do wspaniałej przyszłości, mianowicie gatunku powieściowego

czy mówiąc dokładniej powieści z bohaterem niezdecydowanym.

W ostatniej mojej prac y 4 starałem się ukazać istnienie ścisłego powiązania między zreifikowaną

strukturą liberalnego rynku a taką formą powieści, której świat charakteryzuje się, między innymi, podobnie

jak sytuacja na rynku, nieobecnością wyraźnych wartości ponadindywidualnych, jakkolwiek te właśnie

wartości nadają kształt, w sposób pośredni i zależnie od charakteru tej nieobecności, światu złożonemu z

dwóch elementów, między którymi istnieje dialektyczny związek wspólnoty i przeciwieństwa: świat

zdegradowany, który nie zna tych wartości, a także bohater zdegradowany w inny sposób, to znaczy

poszukujący ich w sposób niezdecydowany, pośredni i nieświadomy. Dodajmy, iż, podobnie jak

gospodarka liberalna, świat klasycznej powieści zna tylko jedną wartość wyraźną: jest nią jednostka i jej

rozwój w świecie, który jest jej bliski i obcy zarazem. Z tego właśnie powodu powieść jest równocześnie

biografią i kroniką wydarzeń społecznych.

Co więcej, ta zgodność zostaje wzmocniona przez bardzo wyraźną analogię między głównymi

wydarzeniami zwrotnymi w dziejach gospodarki a twórczością powieściową, mianowicie:

a) między przejściem od gospodarki liberalnej do gospodarki karteli i monopoli a rozszczepieniem

bohatera powieściowego, i

b) między przejściem do kapitalizmu organizacji a pojawieniem się Nowej Fali w powieści.

Dopiero tym analogiom między strukturą wymiany a strukturą powieści i między odpowiadającymi

im wydarzeniami chronologicznymi zdaje się odpowiadać całkowita modyfikacja stosunku między dziełem

a społeczeństwem, do którego się ono odnosi. Schematycznie można by nowy typ tych relacji sprowadzić

do dwóch punktów:

a) zgodność nie pojawia się już dzięki zbiorowej świadomości jakiejkolwiek grupy, ponieważ na

poziomie tej świadomości niemożliwe jest znalezienie trzeciej struktury odpowiedniej czy pokrewnej;

b) dzieło nie jest już wyrazem, jak to miało miejsce uprzednio, punktu spotkania świadomości

jednostkowej ze świadomością zbiorową na najwyższym poziomie osiągniętym przez każdą z nich, ale,

przeciwnie, wyrazem stosunku znacznie bardziej skomplikowanego i bardziej dialektycznego. Świat

powieści klasycznej ma więc strukturę względnie pokrewną tej, która wyznacza rzeczywistość potoczną

ludzi w życiu gospodarczym, stąd jest on także w zakresie tematycznym dominowany przez jedyną wyraźną

wartość uniwersalną gospodarki liberalnej: autonomię jednostki i jej rozwój. Ale na tej wspólnej podstawie

ewolucja dzieła i społeczeństwa przebiegają w kierunkach rozbieżnych, a dzieło staje się ekspresją nie tyle

grupy społecznej, co oporu przeciw tej grupie lub co najmniej nieakceptowania jej.

Skutki tych dwóch uzupełniających się modyfikacji w stosunkach między społeczeństwem a

twórczością powieściową wyrażają się między innymi w fakcie, że powieść klasyczna nie ma bohatera

pozytywneg o 5 ; daje się to bez trudu wyjaśnić w miarę, jak tego rodzaju bohater miałby dokładnie

ucieleśniać te wyraźne wartości, które panują w świecie dzieła, podczas gdy w przypadku powieści, jak to

już powiedzieliśmy, wartości te są całkowicie ukryte i nigdy nie manifestują się wyraźniej; a to z kolei daje

się wyjaśnić zarówno związkiem z gospodarką, która również w swojej dziedzinie ukrywa wszystkie

wartości ponadindywidualne, jak nieobecnością w świadomości zbiorowej struktur pośrednich, co jest

naturalnym następstwem tego zjawiska. Gospodarka – przejawiając tendencję do zlikwidowania wszelkich

świadomych wartości ponadindywidualnych i do ukrycia ich działania ograniczonego wartościami

wymiany – nie będzie już mogła oddziaływać na twórczość literacką za pośrednictwem świadomości

zbiorowej, którą właśnie stara się usunąć. Prowadzi nas to do punktu wyjścia i pozwala na zamknięcie koła

przypominając, iż nieobecność w świadomości zbiorowej struktury zgodnej ze strukturą wymiany, a także

4 Pour une sociologie du roman , Paris 1964.

5 Mówiąc o bohaterze pozytywnym mamy na myśli postać, która w rzeczywistości dzieła ucieleśnia w sposób świadomy, za

pomocą swoich myśli i czynów wartości, jakie rządzą w tym świecie. Takimi bohaterami są na przykład Don Rodrygo,

Horacjusz, Andromaka, Junia i in.

- 5 -

Goldmann Lucien - Wzajemne uwarunkowanie między społ przemysł a twórczością literacką (1965).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: