Miłosz Sosnowski - Prusowie a pszczoły.pdf - Prusowie - Perugina

Miłosz Sosnowski

PrusoWIe a PsZcZoły – śreDNIoWIecZNa

meTaforyZacJa usTroJu sPołecZNeGo

W TZW. PasJI Z TeGerNsee 1

Korzytanie przez wpółczesnych misjonarzy z dorobku etnologii przeważnie prowa-

dza się – przynajmniej w tradycyjnym ujęciu antropologów 2 – do czegoś, co nazwać

moglibyśmy antropologią tosowaną 3 , natawioną na osiągnięcie celu przede wszyt-

kim prozelitycznego, bynajmniej nie poznawczego, na zmianę, nie na utrwalenie. Choć

elementy takiej misjologii znajdziemy już w piśmiennitwie późnego antyku – choćby

w częto przywoływanym liście Grzegorza Wielkiego do opata Mellitusa 4 – to jed-

nak podkreślić trzeba, że w średniowiecznych wyprawach chrytianizacyjnych trudno

dopatrywać się ekpedycji badawczych beztronnych religioznawców. Error i ydola-

Referat niniejszy jet rozbudową jednego z wątków poruszonych przeze mnie w dysertacji „Wizja

świata i człowieka w najtarszych żywotach św. Wojciecha”, obronionej w Intytucie Hitorii UAM

w czerwcu 2010 r. Praca powtawała w ramach projektu badawczego MNiSW nr NN108104834.

Silnie skontratowana opozycja między antropologiem a misjonarzem wydaje się wyrazem życze-

niowego myślenia samych antropologów, zob. Jan Abbink, Anhropology and he Mssions. A Critical

Epstemological Perpetive , Methodology and Science, 1985, 18, s. 253–269; B. Delfendahl, On An-

hropologsts vs. Mssionaries , Current Anthropology, 1981, 22, s. 89). Choć dla potrzeb niniejszego

artykułu pozotanę przy tym kontratywnym rozróżnieniu – prawdzającym się, jak sądzę, przy po-

równaniu średniowiecznego misjonarza i wpółczesnego antropologa – warto jednak uświadomić

sobie, że „etnocentryzm” nieunikniony jet w obydwu tych potawach, że obydwie one są czynnikami

zmiany połecznej, wreszcie że zwłaszcza wpółcześnie obydwa te posoby wnikania w świat kultur

pozaeuropejskich przenikają się, tworząc raczej pektrum szarości niż czerń i biel. O tym zob. S. van

der Geet, Anhropologsts and Mssionaries. Brohers Under he Skin , Man, 1990, 25, 4, s. 588–601

lub niemieckojęzyczny skrót: Ehnologen und Mssionare – Brüder unter der Haut , Zeitschrit für

Mission, 1993, 19, 1, s. 26–37; zob. też P.J. Pels, Anhropology and Mssion. towards a Hstorical Analyss

of Professional Identity , [w:] he Ambiguity op Rapprochement. Reletions of anhropologsts of heir

controversial reltionship wih mssionaries , red. R. Bonsen, H. Marks, J. Miedema, Nijmegen 1989,

s. 77–100 oraz C.E. Stipe, Anhropologsts verss mssionaries. he inluence of presuppositions , Current

Anthropology, 1980, 21, s. 165–179.

Taki notabene tytuł („Pratical anthropology”) nosiło przed 1973 r. wiodące w dyscyplinie czasopi-

smo „Missiology”.

Przekazany przez Będę Czcigodnego ( Hstoria Ecclesistica I, 30). Zob. S. Gregorii Magni Opera. Re-

gstrum Epstularum Libri VIII–XIV , [w:] Corps Chrstianorum, Series Ltina , 140A, wyd. D. Nor-

berg, Turnhout 1982, s. 961–962; albo Bede’s Ecclesistical Hstory of Englsh People , wyd. B. Colgrave,

R.A.B. Mynors, Oxford 1969, s. 106–109.

Pruthenia, 2011, t. VI, s. 203–220

204

Miłosz Sosnowski

tria pogańskich plemion miały zotać przez uczetników wyprawy nie pieczołowicie

zbadane, lecz wykorzenione wszelkimi akceptowalnymi metodami. Średniowieczny

misjonarz niewiele ma także wpólnego z typem idealnym etnografa. Kultura i organi-

zacja połeczna nawracanych, tak bardzo związana z ich wierzeniami religijnymi oraz

tożsamością, miała – podobnie – zotać zniszczona a na jej gruzach powtać winna

nowa, chrześcijańska. Uwagi te dotyczą w jeszcze większym topniu hagiografów opi-

sujących zmagania misjonarzy. Jako przeciwnicy bohaterów napisanych przez nich

utworów, poganie z jednej trony wraz ze swoją religią mają być skazani na zapomnie-

nie, z drugiej zaś, właśnie jako adwersarze misjonarza, służą do pełniejszego ukazania

jego świętości. Sytuację hagiografa względem pogan cechuje zatem pewna ambiwa-

lencja celów – między opisaniem a skazaniem na niepamięć. Co więcej, kontruując

swą opowieść o wierzeniach oraz organizacji połecznej nawracanych plemion, pod

wieloma względami całkowicie im obcych, żywotopisarze sięgać musieli do nabytego

uprzednio wyposażenia kulturowego, do tego, co znali skądinąd, czyli przede wszyt-

kim do poznanych w trakcie nauki szkolnej i później dzieł literackich oraz niesionych

przez nie wzorców. Budowana w ten posób sensowność opisywanego świata jet więc,

po pierwsze, intertektualna. Tam zatem gdzie dziewiętnatowieczne potrzegawcze

oko dotrzegło cytat lub aluzję a wydawca zadowolił się odnotowaniem ich w aparacie,

dzisiejszy badacz pytać powinien o sens takiego nawiązania. Choć bywa i tak, że cytat

pełni tylko rolę ozdobnej cegiełki albo erudycyjnego popisu, nie możemy tego a priori

zakładać, zwłaszcza jeżeli pozotałe nawiązania do lektur w danym tekście składają się

na pewien całościowy obraz. Drugą itotną cechą budowanej na lekturach sieci znaczeń

jet odmienne nierzadko od dosłownego znaczenie słów. Choć wpółczesny czytelnik

częto tego nie widzi, poziom literalny odsyłać może do zasygnalizowanego wcześniej

(lub nie) porównania lub metafory 5 , na wyższym poziomie zaś może być znacznikiem

sensów alegorycznych. O tych ograniczeniach winniśmy pamiętać, gdy zabieramy się

za rekontruowanie minionej rzeczywitości na podtawie utworów hagiograicznych.

Dotyczy to także, a może zwłaszcza, rekontruowania takiej rzeczywitości połecznej,

która nie była piszącym bliska, rozpoznawana jako „swoja”, a która – wreszcie – docelowo

miała zotał zniszczona i zatąpiona nową, jedyną słuszną i dopuszczalną, chrześcijańską.

* * *

W poniższym tekście zajmę się jednym takim przypadkiem, dotyczącym Prusów a za-

wartym w tzw. Psji z Tegernsee 6 . Znane jedynie z dwóch rękopisów – przy czym póź-

Problematykę badań nad metaforą w średniowiecznym piśmiennitwie łacińskim omówił otatnio

Giles Contable, Medieval Ltin Mtaphors , Viator, 2007, 38, 2, s. 1–20.

Zwane także Pssio santi Adalperti martyrs (BHL 40, inc. S Adalperts prims Sclavorum ntalibs ).

Najlepsza edycja, którą zawdzięczamy Augutynowi Kolbergowi, uwzględniająca akcenty i cirkum-

leksy, jet trudno dotępna: Ds Lobgedicht auf den heiligen Adalbert , ed. Augstin Kolberg , Zeit-

schrit für die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands, 1879/81, 7, s. 79–112, 372–598, zwłaszcza

s. 502–519, gdzie tekt łaciński i przekład niemiecki. Najnowsze i najłatwiej dotępne wydanie porzą-

Prsowie a pszczoły – średniowieczna mtaforyzacja stroju połecznego...

205

niejszy jet odpisem wcześniejszego 7 – dziełko to ma porną proweniencję, ale w po-

taci obecnej pochodzi jeszcze z XI w. Mimo iż dotrwała do dzisiejszych czasów Pasja

jet tylko daleko idącym skrótem 8 wcześniejszego – być może powtałego w pierwszej

ćwierci XI w. 9 – i obszerniejszego utworu, to jednak zawiera ona szereg informacji in-

teresujących i, dodajmy od razu, nierzadko diametralnie odmiennych od nieco wcze-

śniejszych utworów, znanych dziś pod zwyczajowymi nazwami Via prior i Via altera 10 .

Różnice te i rozbieżności uznawali badacze za itotne na tyle, że tarali się odrzucić już

to relacje dwóch najtarszych żywotów 11 , już to przekaz Psji 12 . Od momentu odkrycia

rękopisu w połowie XIX w. uwagę zwróciły zwłaszcza odosobniona wiadomość o zało-

żeniu przez św. Wojciecha klasztoru ad Metrs locum , odmienny od znanych wcześniej

opis pobytu męczennika na ziemiach Prusów, wreszcie także podobieńtwa pewnych

sformułowań zawartych w Pasji do innych wpółczesnych jej przekazów – choćby

dziła Anna Rutkowska-Płachcińska – Psje świętych Wojciecha i Brunona z tzw. kodeksu z Tegernsee ,

Studia Źródłoznawcze, 2002, 40, s. 19–42. Nietety jet to jednocześnie wydanie najgorsze, zarówno

pod względem odczytania tektu (zawinił zapewne brak dotępu do rękopisów, wydawczyni opierała

się jedynie na mikroilmach kart zawierających tekty), jak i opracowania kodeksu (np. zawartość

kodeksu przepisana z błędami z opracowania C. Eder, Die Schule des Kloters Tegernsee im rühen

Mittelalter im Spiegel der Tegernseer Handschriten , Münchener Beiträge zur Mediävitik und Re-

naissance-Forschung, Beihet, Arbeo-Gesellschat, München 1972, ss. 155 (przedruk z: Studien und

Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens und seiner Zweige, 1972, Bd. LXXXIII, H. 1–2,

s. 5–155).

Obydwa rękopisy należą obecnie do zbiorów Bayerische Staatsbibliothek w Monachium. Starszy

z nich (jeszcze XI w.) jet otatnią składką XV-wiecznego klocka, opatrzonego sygnaturą Clm 18897,

pochodzącego z biblioteki klasztornej benedyktynów w Tegernsee. Rękopis młodszy (XV w.)

o sygn. Clm 23846 także pochodzi z południa Niemiec, jak sądzę z diecezji bamberskiej.

Odmienne zdanie na ten temat miał jedynie W. Kętrzyński, O najdawniejszych żywoach św. Woj-

ciecha , Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział hitoryczno-ilozoiczny, 1899, 37, s. 89–129 lub

nadb.: idem, Najdawniejsze żywoty św. Wojciecha i ich autorowie , Wydawnitwo Akademii Umiejęt-

ności, Kraków 1898, ss. 41.

Niezbyt silną podtawę datowania tanowi tu wzmianka o Bolesławie Chrobrym (Pulsauuo) podana

– inaczej niż w przypadku jego ojca Mieszka ( bone uir memoriæ ) – bez zasygnalizowania, że mowa

o władcy już nieżyjącym.

Eugeniusza Kucharskiego doprowadziło to do uznania, że odkryty przez Bielowskiego utwór doty-

czył pierwotnie nie św. Wojciecha a św. Brunona z Kwerfurtu i dopiero po tzw. najeździe Brzetysława,

który oprócz relikwii Wojciecha wywiózł także poświęconą mu hagiograię, zaszła konieczność do-

konania dość mechanicznej przeróbki innego utworu, polegającej m.in. na dopisaniu początkowych

partii i zamiany imion towarzyszy wyprawy, zob. E. Kucharski, Tak zwana ‘Pssio Santi Adalper-

ti’ a św. Brunon z Kwerfurtu , [w:] idem, Między teorią a hstorią litertury , wyd. A. Hutnikiewicz,

Warszawa 1986, s. 221–229. Sugetie Kucharskiego nie zotały jak dotąd podchwycone w literaturze

przedmiotu.

Traktowanie przez hitoryków tradycji rękopiśmiennej zwłaszcza Via prior jako dającej prowadzić

się do jednej wersji tektu jet nieporozumieniem. Wprowadzenie przez Jadwigę Karwasińską w la-

tach 60. XX w. podziału na trzy redakcje – a w zasadzie cztery, jeżeli liczyć potulowany przez uczoną

pierwotny zapis awentyński – nie znajduje pecjalnie odzwierciedlenia w pracach opierających się na

najdawniejszym żywocie.

Itotne było to zwłaszcza w porze o miejsce śmierci świętego, tereny objęte jego nauczaniem oraz

w rekontrukcji przebiegu niefortunnej misji Sławnikowica.

206

Miłosz Sosnowski

hietmara – mające wskazywać na szersze rozpowszechnienie pierwowzoru zachowa-

nego skrótu, utożsamianego czasem z zaginionym Liber de pssione [ s. Adalberti ], na

podtawie którego anonimowy autor Geta Principum Polonorum miał oprzeć swój

opis tzw. zjazdu gnieźnieńskiego w roku 1000. Wiadomości powyższe – ważne dla

rekontrukcji itotnych apektów tzw. początków Polski – prawiły, że niektóre dość

sztucznie wypreparowane partie tektu poddawano ad naseam bardzo silnej analizie

przedmiotowej, o podmiotowym usytuowaniu całości jakby zapominając. Zignoro-

wane zotały jednocześnie inne – leżące bardziej w sferze interpretacyjnej niż „fakto-

graicznej” tektu – uderzające rozbieżności, dotyczące choćby powodów opuszczenia

przez Wojciecha biskuptwa praskiego czy sceny męczeńtwa.

Poniższe rozważania poświęcone będą właśnie jednemu z problemów, nad któ-

rymi jak dotąd nie zatanawiano się zbyt częto, mianowicie obecnemu w tym tekście

opisowi połeczności pruskiej. W nawiązaniu do przedtawionych na wtępie uwag

na temat pecyiki kontruowania przez hagiografów opisów obcych kultur, potaram

się pokazać jak żywotopisarz za pomocą cytatów z twórczości Wergiliusza porównał

obce sobie połeczeńtwo Prusów do pszczół. Spróbuję jednocześnie odpowiedzieć na

pytanie, co to właściwie znaczy, że zdaniem hagiografa Prusowie to (są jak) pszczoły.

Jak daleko posunąć można się w interpretacji owej metafory i co znaczyć miała ona dla

pierwotnych odbiorców dziełka? W związku z tym, że zachowany w rękopisie z Te-

gernsee utwór uważam za polemiczny względem poprzedzających go żywotów także

jeżeli chodzi o obraz Prusów, najpierw przedtawię krótko tło w potaci relacji o poga-

nach zawartych w pozotałych wczesnych adalbertianach .

Na koniec wtępu poczynić muszę jeszcze jedno zatrzeżenie. Uwaga moja sku-

piona będzie na hagiograicznych porównaniach pogan do zwierząt, toteż w poniż-

szych wywodach nie znajdzie czytelnik rozważań na temat ciekawej skądinąd kwetii

rzeczywitych, codziennych relacji średniowiecznych mnichów – autorów analizowa-

nych tektów – i zwierząt oraz tego jak przejawiają się one w hagiograii 13 . Bliższe bę-

dzie mi pojrzenie na świat zwierząt przez pryzmat złożonego, odziedziczonego po do-

robku piśmiennym wieków poprzedzających, repertorium symboli oraz idąca za tym

interpretacja symboliczno-moralna. Innymi słowy pisanie przez żywociarzy utworów

hagiograicznych traktuję raczej jako skomplikowane przedsięwzięcie interpretacyjne,

natawione nie tylko na relacjonowanie zdarzeń przeszłych, ile na wpływanie na wła-

sną teraźniejszość i projektowanie przyszłości 14 .

Obszerne omówienie tego kierunku badań porządził otatnio P. Boglioni, Les animaux dans l’hagio-

graphie monstique , [w:] L’animal exemplaire au Moyen Âge (V e –XV e siècle) , red. J. Berlioz, M.A. Polo

de Beulieu, P. Collomb, Presses Universitaires de Rennes, Rennes 1999, s. 51–79; zob. wcześniejszą

pracę, idem, Il Santo e gli animali nel’alto Medioevo , [w:] L’uomo di ronte al mondo animale nel’alto

Medioevo. Atti dela XXXI Sttimana di tudio del Centro ialiano di tudi sul’alto Medioevo , Spoleto

1985, s. 935–993.

Założenie to coraz częściej potkać można w badaniach nad hagiograią oraz, szerzej, nad piśmiennic-

twem wczesnego średniowiecza w ogóle, zob. klasyczną już rozprawę P. Geary, Phantoms of Remem-

brance. Memory and Oblivion t he End of he Firt Milenium , Princeton 1994.

Prsowie a pszczoły – średniowieczna mtaforyzacja stroju połecznego...

207

Prusowie jak psy – porównanie Via prior

Sygnalizowane na wtępie napięcie między znanym i w konsekwencji - „ludzkim”, po-

łeczeńtwem chrześcijan, którego przedtawicielem jet misjonarz, a odmienną, nie

do końca ludzką, wpólnotą pogan ujawnia się już na kartach najtarszej zachowanej,

tzw. cesarskiej redakcji anonimowej Via s. Adalberti 15 . Przyjrzyjmy się jak hagiograf

(hagiografowie?) dokonuje porównania zachowania pogan do zwierzęcego przy oka-

zji opisu pierwszej werbalnej konfrontacji misjonarza i nawracanej połeczności. Oto

w sobotę 17 kwietnia 997 r., przeprawiwszy się na drugą tronę nieznanej nam dziś

rzeki, pędziwszy tam resztę dnia i odprawiwszy nieszpory, św. Wojciech wraz z towa-

rzyszami zaprowadzony zotaje do osady Prusów. Jak wiadomo, nie przyjęto go tam

z otwartymi rękami: Congregt se undique iners uulgs t quid de ilo fort aturs, furi-

bundo 16 t canino ritu expetant 17 .

Zauważmy, że interesująca nas tutaj „psia paszcza” nie tylko zwyczajnie wzmac-

nia poczucie grozy sytuacji misjonarza, ale ma także dawną metrykę jako negatywnie

nacechowane określenie moralne 18 . Nieco inaczej przedtawili prawę autorzy redakcji

Via prior zachowanej na południe od Alp. Zamienili mianowicie kolejność niektórych

wyrażeń, ale przede wszytkim zamiat o nie do końca jasnej „gnuśności” ( iners ) tej

nadciągającej sfory 19 – nieużyteczność jej rozpatrywać trzeba może w sensie leżenia

odłogiem dla chrześcijańskiego kultu, bo jak się zaraz okaże zbiegowisko to nie było

bezczynne – napisać woleli o jej groźnym „pomruku” ( murmuriosum vulgs ) 20 . Chwilę

później, gdy Wojciech przedtawia już poganom zarówno siebie samego jak i cel swego

W kwetii rozpoznania tradycji rękopiśmiennej, transmisji oraz zawiłego problemu redakcji Via prior

podtawowe pozotają opublikowane na łamach „Studiów Źródłoznawczych” rozprawy przygoto-

wawcze Jadwigi Karwasińskiej oraz tejże uczonej wtęp do edycji krytycznej w Monumena Poloniae

Hstorica, Series Nova (dalej MPH) IV/1. W kwetii natęptwa redakcji odnotować należy niedawną

propozycję Johannesa Frieda, wpartą edycją autortwa Jürgena Hofmanna, którzy najtarszą wersję

tektu umiejscowić chcą w Nadrenii.

Odnotujmy krótko odmienności w materiale rękopiśmiennym. Najtarsze rękopisy wersji zaalpej-

skiej zawierają taką właśnie lekcję furibundo , zaś kilka późniejszych i niemal cała tradycja redakcji

tzw. awentyńskiej mają tu furibunda uoce . Za tą otatnią lekcją zdążają w większości tłumacze.

VP XXIX, MPH, IV/3, s. 42.

Wykorzytanym w takim właśnie sensie np. przez św. Hieronima w jego liście do senatora Pamma-

chiusza ( Contra Ioannem Hierosolymianum Epscopum ad Pammachium 11; PL 23, kol. 364), kolegi

ze tudiów i późniejszego świętego, poświęconym krytyce Jana Jerozolimskiego: Tu t chors tus

canino ritu, naribsque contrats, scalpentes capia, delirum senem nutibs loquebamini. Już w taro-

żytności pogańskiej odnajdziemy ten zwrot choćby w cierpkich słowach Juwenalisa o tarości (Sat. X,

271–272).

Że takie przenośne rozumienie słowa vulgs jet możliwe pokazuje choćby niecałe dwa tulecia póź-

niejsza via mieszkającego w leśnej putelni – miejscu późniejszego klasztoru Finchale – angielskie-

go eremity Godryka ( Godrics ) autortwa Reginalda z Durham (BHL 3600). W jednej z opowieści

(c. XXI) znany ze swej, pra-franciszkańskiej niemal, miłości do zwierząt Godryk ratuje jelenia przed

myśliwymi a przede wszytkim przed ścigającym go vulgs canum . Zob. Libels de Via t Miraculs

S. Godrici, Heremiae de Finchale , ed. J. Stevenson, Publications of the Surtees Society 20, London

1847, s. 366.

VP tzw. awent. 28, MPH, IV/1, s. 65.

Miłosz Sosnowski - Prusowie a pszczoły.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: