J. Tajchman, Kamienica Pod Gwiazda i jej problematyka konserwatorska.doc

Jan Tajchman: Kamienica „Pod Gwiazdą” w Toruniu i jej problematyka konserwatorska.

AUNC, Zabytkoznawstwo i konserwatorstwo XXV, 1994, s. 189-250

Kamienica „Pod Gwiazdą” znajduje się we wschodniej pierzei Rynku Staromiejskiego pod numerem 35. O jej wartości świadczy bogata fasada dekorowana florystycznymi sztukateriami, interesujący układ przestrzenny oraz elementy stałego wyposażenia domu. Prace restauratorsko- konserwatorskie prowadzono w latach 1967- 1969. Wyniki odkryć i analiz udowodniły, że kamienica ta od czasu jej powstania, co około 100- 120 lat przechodziła kolejna rozbudowę lub przebudowę, w większym lub mniejszym stopniu zmieniając swoje oblicze. Przebudowy te zatarły wiele istotnych reliktów z okresów poprzednich. O kolejnych domach gotyckich można więc mówić tylko w sposób hipotetyczny. Możliwa do prześledzenia jest natomiast historia zabytku już od renesansu do XX w. Prace prowadzone w kamienicy wyeksponowały najwartościowsze historycznie elementy domu wracając zasadniczo do jego renesansowego układu przestrzennego.

Średniowiecze:

·         Odkryte duże partie murów gotyckich nie dają możliwości dokładnego odtworzenia kamienicy gotyckiej.

·         Prawdopodobnie trzy fazy przekształceń.

·         Prawdopodobnie pierwszy dom powstał na przełomie XIII i XIV w.

·         Mury kamienne z głazów narzutowych i warstw cegły wyznaczają rzut piwnicy pod wielka sienią. Piwnica prawdopodobnie był podzielona na dwa trakty i przykryta drewnianym stropem.

·         Parter wykonany najprawdopodobniej w konstrukcji szkieletowej. Pod koniec XIV w. część ścian zastąpiono murowanymi oraz wykonano sklepienia krzyżowe piwnic.

·         Przy murze południowym, z zachowanymi bliźniaczymi wnękami, od zachodu znajdowała się „szyja” z wyjściem na rynek.

·         W końcu XIV w. w obrębie przyziemia była to kamienica dwutraktowa z oficyna po północnej stronie działki.

·         Następne przekształcenia nastąpiły około połowy XV w.

·         Połączono parcelę od ulicy Szczytnej od zaplecza Parceli rynkowej.

·         Istotna przebudowa układu przestrzennego: oba trakty w obrębie przyziemia stały się wielka sienią, miejsce oficyny zajął trakt tylny.

·         Nad wielka sienią założono nowy strop z prostych belek, z otworem na schody ukształtowanym za pomocą skośnego wymianu, podtrzymywanego przez stalowy pręt zawieszony na belce pod stropem (nadciąg).

·         Schody były najprawdopodobniej kręcone.

·         W południowo- wschodnim narożniku zbudowano urządzenie ogniowe w postaci wielkiego kaptura.

·         Posadzkę wielkiej sieni wykonano z ceramicznych płytek.

·         Rozbudowano piwnice (na potrzeby traktu tylnego), przykryto ja stropem drewnianym i położono brukowa posadzkę, prawdopodobnie też zainstalowano hypocaustum.

·         Kamienica ta poza parterem miał piętro, stropy w trakcie tylnym położone były nieco niżej niż obecnie.

·         Fasada frontowa najprawdopodobniej pozostała niezmienna od przebudowy w XIV w., niewiele można powiedzieć o elewacji podwórza.

Renesans:

·         Przebudowa i podwyższenie kamienicy w trzeciej ćwierci XVI w.

·         W całości przeznaczona do funkcji mieszkalnych.

·         Elementy podwórzowa cechach renesansowych: elewacja podwórzowa, galeryjki w trakcie środkowym pięter, profilowane stropy i ścianka działowa na II piętrze, polichromie stropowe na belkach wielkiej sieni i na stropie dylowym w trakcie tylnym parteru (lata 70’ XVI w.).

·         W wyniku tej przebudowy powstała podpiwniczona kamienica o trzech kondygnacjach naziemnych z parterową podpiwniczoną oficyną. Posiadała dwa trakty w przyziemiu i po trzy na piętrach i w piwnicy, której dopiero teraz dwa tylne trakty przesklepiono kolebką.

·         Nadal istnieje urządzenie ogniowe, ale już część południowo zachodnia sieni została zabudowana najprawdopodobniej rozwiązaniem w formie „wiszącej izdebki” lub tworząc dwa poziomy pomieszczeń.

·         W tylnym trakcie, przykrytym jednolitym stropem dylowym płaskim, wydzielono korytarzyk prowadzący na podwórze. Tylko w izbie tylnej pokryto go polichromia imitująca strop kasetonowy.

·         Komunikacja pomieszczeń na piętrze rozwiązano została wprowadzeniem galeryjek połączonych z kręconymi schodami.

·         Wykształcił się w obrębie piętra bardzo szeroki trakt środkowy, biegnący przez dwie kondygnacje.

·         Trakt frontowy i tylny pierwszego piętra stanowiły jednoprzestrzenne wnętrza nakryte dylowymi stropami. Od frontu był on profilowany i polichromowany. Z tyłu pokryty najprawdopodobniej płótnem i dopiero malowany lub bielony.

·         Na piętrze frontowe pomieszczenie było także jednoprzestrzenne, nakryte profilowanym stropem belkowym.

·         Tylny trakt podzielono drewniana ścianką działową o profilach dwustronnych.

·         Strych był jednoprzestrzenny.

·         Konstrukcję dachu tworzyła więźba storczykowa zredukowana, sprawiająca wrażenie dwóch oddzielnych konstrukcji (podobnie jak na Szczytnej 20).

·         Najprawdopodobniej podczas przebudowy całego domu przebudowano też fasady: frontowa jest trudna do odtworzenia ze względu na sztukaterię, tylna posadowiona jest na gotyckich murach, liczba prostokątnych okien zwiększa się w stosunku 1:3:4.

Barok:

·         Prace ograniczają się właściwie do fasady frontowej i schodów, przy czym możliwe jest, że wykonano też inne drobne prace malarski czy stolarskie (drzwi intarsjowane).

·         Czas przebudowy wyznacza data 1697 r. wyrzeźbiona na tarczy podtrzymywanej prze z lwa u podstawy rdzenia kręconych schodów.

·         Fasada otrzymała bogaty florystyczny wystrój sztukatorski i zwieńczona została gwiazdą jako godłem.

·         Odtworzenie fasady było skomplikowane ze względu na przebudowy z początku XX w.

·         Wyniki analiz udowodniły, że fasada miała kompozycję trójosiową symetryczną wielokondygnacyjną z portalem na osi środkowej i zwieńczona szczytem.

·         Kręcone schody posiadają dębowy trzpień z wyciętą wijąca się spiralnie poręczą, balustradę z balasek sosnowych przybitych do stopni i wzmocnionych dołem wygiętą deską oraz zwieńczona poręczą. Pierwszy stopień jest podstawą pod posąg Minerwy. Po prawej znajduje się lew z tarcza i datą 1697 r.

Klasycyzm:

·         Koniec XVIII lub początek XIX w. wyznacza kolejny remont i przebudowę. Informuje o tym zachowana polichromia w trakcie frontowym i zachowana stolarka.

·         Wygospodarowano pomieszczenie na pierwszym piętrze w trakcie środkowym do południa i wprowadzono schody dyferencyjne z barierą w formie plecionki.

·         Fasada zyskała nowa stolerkę okienną, wygodniejszą od poprzedniej ościeżnicowej. Wprowadzono w zmniejszone otwory okienne okna krosnowe szklone w szczeblinach krzyżowych. Okna te podzielone były na cztery nierówne kwatery za pomocą krzyży okiennych o przesuniętych ku górze plemionach. Zmieniono też boniowanie na parterze na bardziej płaskie.

·         Polichromia iluzjonistyczna w pomieszczeniu frontowym pierwszego piętra, przedstawiająca porządek joński na ścianach i płaskie pseudokasetony na suficie.

2 połowa XIX w. i początek XX w.:

·         Przekształcono kamienicę na dom wielorodzinny ze sklepem na parterze.

·         Fasadę pomalowano farbą olejną na dwa kolory (sztukateria jasna na ciemnym tle).

·         Wyburzono kaptur kominowy i wprowadzono żeliwne kręcone schody.

·         Duże izby na piętrze podzielono na dwie mniejsze.

·         Zmieniono lewe okno parteru na witrynę sklepową, wymieniono stolarkę okienną na pierwszym piętrze.

·         Wielka sień przebudowano na sklep, przebudowano i przesunięto portal, zaopatrzony w nowe drzwi.

·         Obniżono podłogę parteru likwidując sklepienia w piwnicy i kryjąc ją kapą pruską.

·         We wnętrzu sklepowym nadwieszono galerię z osobnymi schodami.

Prace konserwatorskie zakładały powrót do układu renesansowego, eksponując przy tym wartościowe elementy wcześniejsze i późniejsze a także ograniczenie ewentualnych rekonstrukcji do minimum.