Z. Brochowicz, Materiały wiążące w budownictwie starożytnym i wczesnośredniowiecznym TEKST.pdf

6. Verputze mit Polyathylenharz impregniert zeichnen sich durch ihre grosse

Widerstndsfahigkeit gegen Frost aus wie auch bei Temperaturwechsel und gegen

Wirkung der Mikroorganismen.

Z b i g n i e w B r o c h w i c z

Materiały wi ĢŇĢ ce w budownictwie staro Ň ytnym

i wczesno Ļ redniowiecznym

Historia produkcji i zastosowania materiałów wi ĢŇĢ cych ł Ģ czy si ħ naj-

prawdopodobniej z histori Ģ naszej cywilizacji, trudno jednak ustali ę do-

kładnie kiedy i gdzie materiały te zostały po raz pierwszy u Ň yte w budo-

wnictwie. Na ogół przypuszcza si ħ , Ň e najstarszymi materiałami wi ĢŇĢ -

cymi była glina x oraz naturalne materiały bitumiczne. 2

Glina jako materiał wi ĢŇĢ cy (lepiszcze) stosowana była wył Ģ cznie

w swojej postaci naturalnej. U Ň ywano j Ģ przede wszystkim do ł Ģ czenia

kamiennych elementów w budowlach oraz do budowy całych domów. Na-

le Ň y przypuszcza ę , Ň e wydobywana była zawsze w pobli Ň u miejsca budo-

wy. Łatwo Ļę eksploatacji i nieskomplikowany proces technologiczny, uza-

sadniaj Ģ w pełni fakt, Ň e w najdawniejszych czasach była ona tworzywem

bardzo popularnym. ĺ wiadczy o tym najlepiej fakt przetrwania jej jako

materiału wi ĢŇĢ cego do dzisiejszych czasów i u Ň ywania jej wprawdzie

sporadycznie, szczególnie we współczesnym budownictwie wiejskim.

Dla wzmocnienia struktury zaprawy glin ħ mieszano najcz ħĻ ciej z pias-

kiem, z sieczk Ģ ze słomy, z włóknami ro Ļ linnymi i z innymi podobnymi

materiałami. 3 W pó Ņ niejszych okresach dodawano glin ħ do zapraw wa-

piennych.

1 J. Watson, Man's ceaseless fight to improve lime through the ages, „Cement,

Lim ħ , Gravel", t. XXX, nr 9, str. 477—482; W. N. Jung, Osnowy tiechnołogii wia Ň usz-

czych wieszczestw, Moskwa 1951, str. 3; I. Ahrends, J. Borowski, W. Cie Ļ li ı ski, W. Pa

wlak, Technologia materiałów wi ĢŇĢ cych, PWSZ, Warszawa 1959, str. 9; I. Znaczko-

-Jaworski, Oczerki istorii wia Ň uszczych wieszczestw od drewniejszych wremien do

serediny XIX wieka, Izdatielstwo Akademii Nauk SSSR, Moskwa—Leningrad 1963,

str. 45, 55, 60, 66 i 70.

2 W. Foerst, Ullvians Enzyklopddie der technischen Chemie, t, IV, Miinchen—

—Berlin 1953, str. 413; J. Watson, op. cit., str. 477—482; I. Znaczko-Jaworski, op. cit,

str. 55—57. Materiały bitumiczne stosowane były w dawnej Babilonii i Asyrii jako

Ļ rodek izolacyjny przy budowie posadzek i ła Ņ ni.

3 I. Ahrends, J. Borowski, W. Cie Ļ li ı ski, W. Pawlak, op. cit., str. 9.

753

48 — Materiały Zachodniopomorskie, t. XIV

nym charakterze, otrzymywane w zgoła innym procesie technologicznym.

S Ģ to materiały otrzymywane na drodze wypalania surowców, pochodz Ģ -

cych ze złó Ň skalnych, a mianowicie gips i wapno. Zaprawy oparte na

tych spoiwach okazały si ħ w praktyce mocniejsze i trwalsze ni Ň dotych-

czas stosowane lepiszcza. Wykorzystuj Ģ c te własno Ļ ci zwi ħ kszono wy-

miary budowli i zapewniono im w ten sposób wi ħ ksz Ģ trwało Ļę .

Z historycznego punktu widzenia trudno jest dzi Ļ ustali ę , który z tych

materiałów wi ĢŇĢ cych zacz ħ to stosowa ę wcze Ļ niej. Wydaje si ħ , Ň e rodzaj

u Ň ywanego w danym miejscu materiału wi ĢŇĢ cego uzale Ň niony był w du-

Ň ej mierze od naturalnych złó Ň surowca. Nie ulega w Ģ tpliwo Ļ ci, Ň e trans-

port do Ļę znacznych mas surowca, przy u Ň yciu prymitywnych Ļ rodków

lokomocji, był w tym okresie czasu bardzo trudny. Dane dotycz Ģ ce stoso-

wania gispowych, b Ģ d Ņ wapiennych zapraw wi ĢŇĢ cych, oparte s Ģ w zasa-

dzie o badania archeologiczne i pozostaj Ģ ce z nimi w Ļ cisłym zwi Ģ zku

badania chemiczno-technologiczne.

Historia stosowania zapraw gipsowych si ħ ga czasów staro Ň ytnych. Jak

wynika z bada ı , przeprowadzonych ze szczególnie du Ň ym zainteresowa-

niem u schyłku ubiegłego i na pocz Ģ tku bie ŇĢ cego stulecia, najwi ħ cej

zapraw gipsowych pochodz Ģ cych z zabytkowych obiektów staro Ň ytnych

znaleziono na terenie Egiptu. Ze wzgl ħ du na brak wyczerpuj Ģ cego ma-

teriału, trudno jest ustali ę kiedy zaprawy gipsowe u Ň yte zostały po raz

pierwszy na terenie staro Ň ytnego Egiptu.

Badania A. Lucasa 8 wykazały, Ň e spoiwem, którym sklejono ceramiczne

naczynie pochodz Ģ ce z okresu przeddynastycznego i znalezione w Ma-adi

w pobli Ň u Kairu, był gips (5000—3400 r. p.n.e.). Jest to, jak wynika z

literatury przedmiotu, najstarszy obiekt zabytkowy, w którym znaleziono

spoiwo gipsowe. Inne badania dowiodły, Ň e do wyrównania powierzchni

alabastrowego sarkofagu, znajduj Ģ cego si ħ w piramidzie z okresu III

dynastii w Sakkara (2980—2900 r. p.n.e.), u Ň yte zostało równie Ň

spoiwo gipsowe. 9

Spoiwo gipsowe stwierdzono tak Ň e w zaprawach u Ň ytych przy budo-

wie wielu grobowców faraonów, Ļ wi Ģ ty ı egipskich, du Ň ego sfinksa oraz

przy układaniu wewn ħ trznych elementów kamiennych w piramidach

Cheopsa, Chefrena i Mikerinosa — faraonów IV dynastii (2900—2750 r.

p.n.e.). 10 Piramidy te znajduj Ģ si ħ w Gizeh.

8 A. Lucas, Ancient Egyptian Materials and Industries, wyd. 3, London 1948.

9 I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 48.

10 A. Lucas, Annales du service de l'antiquite de l'Egypte, Kair 190(5. t. VII, str. 4;

ten Ň e, Ancient Egyptian Materials and Industries, wyd. 3, London 1948; W. Wallaco,

On Ancient Mortars, „The Chemical News", 1865, t. XI, nr 281, str. 185—186; W. Wai-

lace, „Dingler Polyt. Journ.", 1865, t. CLXXVII, str. 372—376; W. Wallace, „Wagnars

Jahres-Bericht uber die Leistungen der chemischen Technologie", Lipsk 1866, str. 358—

—360; F. Rathgen, Die Untersuchung einiger antiker Mórtelarten, „Die Denkmal-

Z technologicznego punktu widzenia glina nie jest wła Ļ ciwie spoiwem,

lecz lepiszczem, gdy Ň wi Ģ zanie jej i twardnienie jest wył Ģ cznie procesem

fizycznym (wysychanie) i jest odwracalne. Oznacza to, Ň e stwardniała

glina, w przeciwie ı stwie do innych materiałów wi ĢŇĢ cych, po zwil Ň eniu

wod Ģ przechodzi znów w stan plastyczny, powoduj Ģ c odkształcenie si ħ

uformowanych elementów budowlanych. Siła wi ĢŇĢ ca gliny jest na ogół

niewielka i uzale Ň niona w du Ň ym stopniu od składu granulometrycznego. 4

Ze wzgl ħ du na cały szereg ujemnych cech, w okresie pó Ņ niejszym glina

zostaje zast Ģ piona bardziej cennymi materiałami wi ĢŇĢ cymi.

Obok gliny, drugim materiałem wi ĢŇĢ cym były naturalne bitumy,

szczególnie asfalty, których wyst ħ powanie i u Ň ycie zwi Ģ zane jest Ļ ci Ļ le

z pokładami nafty; st Ģ d te Ň stosowane one były przede wszystkim przez

Arabów i Persów. W pa ı stwie sumeryjskim (około 3800 lat p.n.e.), mie-

szanin ħ naturalnych bitumów z piaskiem stosowano w budownictwie jako

materiał wi ĢŇĢ cy. 5 W okresie od upadku dynastii kassyckiej do powstania

królestwa nowo-babilo ı skiego. naturalne materiały bitumiczne stosowano

w Babilonii (1165—700 r. p.n.e.) jako warstwy izolacyjne pod posadzkami,

zarówno w budowlach mieszkalnych, jak i w ła Ņ niach. Były to warstwy

zło Ň one z kruszywa ceramicznego i z masy bitumicznej. 0 Równie Ň i w Asyrii

mieszanin ħ naturalnych bitumów z glin Ģ stosowano jako materiał

wi ĢŇĢ cy do celów budowlanych. 7

Z biegiem czasu tworzywo bitumiczne poszło w zapomnienie i spełnia ę

zacz ħ ło coraz bardziej podrz ħ dn Ģ rol ħ . Jedynie tylko Arabowie i Persowie

stosowali je jeszcze w niewielkim zakresie przez dłu Ň szy okres czasu,

obok innych materiałów wi ĢŇĢ cych. Z chwil Ģ gdy zacz ħ to wznosi ę coraz

wi ħ ksze budowle z kamienia, dotychczasowe materiały wi ĢŇĢ ce okazały

si ħ niewystarczaj Ģ ce, a to prawdopodobnie ze wzgl ħ du na swoj Ģ nieznacz-

n Ģ wytrzymało Ļę mechaniczn Ģ . Warunkom du Ň ej odporno Ļ ci i wytrzy-

mało Ļ ci mechanicznej nie odpowiadała przede wszystkim glina.

Zaczynaj Ģ wi ħ c pojawia ę si ħ nowe materiały wi ĢŇĢ ce, o zupełnie in-

4 Z. Witebski, Miejscowe materiały budowlane, Wydawnictwo „Budownictwo

i Architektura", str. 67: „Glina o du Ň ej zawarto Ļ ci cz Ģ steczek ilastych (poni Ň ej

0,002 mm) wykazuje dobr Ģ spoisto Ļę . Gliny piaszczyste, tzw. chude nie nadaj Ģ si ħ do

wyrobów z gliny. Zalety glin tłustych (o du Ň ej zawarto Ļ ci cz Ģ stek ilastych) stwierdzono

równie Ň w przypadkach poł Ģ czenia z ciałami chemicznie nieaktywnymi, np. z pias-

kiem. Okazuje si ħ bowiem, Ň e materiał powstały w wyniku zmieszania tłustej gliny

z piaskiem jest bardziej trwały od materiału wykonanego z gliny, b ħ d Ģ cej naturaln Ģ

mieszanin Ģ cz Ģ steczek piaszczystych i ilastych".

5 W. Foerst, op. cit, str. 413.

6 I. Znaczko-Jaworski, op. cit, str. 55 —57.

7 W. Foerst, op. cit., str. 413; W. Forbes, Bitumen and Petroleum vn Anti Ģ uity,

Leiden 1936; A. Speck, Der Kunststrassenbau (Eine techn.-geschichtl. Studie), Berlin

1951.

755

754

Według analiz W. Wallacea « i A. Lucasa, 12 zaprawy pochodz Ģ c z

pi-ramidy Cheopsa zawieraj Ģ w bardzo du Ň ej ilo Ļ ci spoiwo gipsowe

Skład mineralny tych zapraw, wynikaj Ģ cy z powy Ň szych analiz,

przedstawia si ħ nast ħ puj Ģ co (tabl. 1):

Zaprawa pochodz Ģ ca z du Ň ego sfinksa, posiada według Lucasa nast ħ -

puj Ģ cy, przybli Ň ony skład mineralny (tabl. 3):

F. Rathgen przeprowadził analiz ħ chemiczn Ģ zaprawy, któr Ģ u Ň yto do

oblepienia rury kanalizacyjnej w piramidzie faraona Sahure (około

2600 r. p.n.e.). Badania jego wykazały przybli Ň ony skład mineralny tej Ň e

zaprawy, wyra Ň aj Ģ cy si ħ nast ħ puj Ģ cymi warto Ļ ciami procentowymi

(tabl. 4):

Opisuj Ģ c swoje badania W. Wallace podał, Ň e badane przez niego próbki

zapraw gipsowych posiadaj Ģ barw ħ słabo ró Ň ow Ģ oraz okruchy gipsu

pierwotnego, spełniaj Ģ ce funkcj ħ wypełniacza. Zwrócił on ponadto uwag ħ

na fakt, Ň e zaprawy te zawieraj Ģ spoiwo w ħ glanowe oraz zmielon Ģ kred ħ

lub marmur jako kruszywo. Analizowane przez W. Wallace'a zaprawy nie

wykazywały zbyt dobrych własno Ļ ci -— przy wi ħ kszym nacisku mecha-

nicznym do Ļę łatwo przełamywały si ħ .

Według analizy A. Lucasa, zaprawa pochodz Ģ ca z grobowca królowej

Chetepcheres (matki Cheopsa) zawiera prawie czyste spoiwo gipsowe —

ilo Ļę CaSO 4 • 2H 2 O wynosi 99,50%. A. Lucas i F. Rathgen przeprowadzili

badania zapraw z piramidy Chefrena. Przybli Ň ony skład mineralny tych

zapraw, wynikaj Ģ cy z przeprowadzonych przez nich analiz, przedstawia

si ħ nast ħ puj Ģ co (tabl. 2):

Na podstawie przeprowadzonych bada ı oraz w oparciu o skład mine-

ralny złó Ň kamienia gipsowego w Helouanie, 115 A. Lucas wysun Ģ ł przy-

puszczenie, Ň e Egipcjanie stosowali wył Ģ cznie zaprawy gipsowe, a obec-

no Ļę w ħ glanu wapnia i piasku jest wynikiem zanieczyszczenia natural-

nych złó Ň surowcowych. Wyst ħ puj Ģ cy i eksploatowany współcze Ļ nie w He-

louanie gips posiada według A. Lucasa przybli Ň ony, nast ħ puj Ģ cy skład

mineralny: 1) CaSO 4 • 2H 2 O — 75,40—89,90%, 2) piasek — 2,10—7,60%,

3) CaCOs — 7,50—15,20%, 4) R 2 O 3 — 0,50—1,00%.

F„ Rathgen poza analiz Ģ chemiczn Ģ wykonał jeszcze dodatkowo analiz ħ

mikroskopow Ģ wszystkich próbek zapraw w cało Ļ ci, nast ħ pnie po ostro Ň -

nym rozgnieceniu ich w mo Ņ dzierzu w obecno Ļ ci wody oraz po potrakto-

waniu próbek kwasem solnym. W wyniku szczegółowych obserwacji

F. Rathgen ustalił co nast ħ puje:

a) próbka zaprawy z piramidy Chefrena (w tabl. 2 próbka 1). Zaprawa

gipsowa z niewielk Ģ ilo Ļ ci Ģ spoiwa wapiennego oraz z niewielk Ģ ilo Ļ ci Ģ

zaokr Ģ glonych ziarn kwarcu. Zawiera du Ň o okruchów gipsu pierwotnego,

o rozmiarach dochodz Ģ cych cz ħ sto do 1 cm.

13 Helouan — miasto znajduj Ģ ce si ħ w Egipcie.

pflege", Berlin 1912, XIX, nr 9, str. 68—69; F. Rathgen, Vber einige antike Mórtel,

„Tonind. Ztg.", 1911, nr 46, str. 586—588. 11 A. Lucas, op. cit.

12 W. Wallace, On Andent Mortars, „The Chemical News", 1865, t. XI, nr 281, str.

185—186.

7 5 6

757

własno Ļ ci, du ŇĢ twardo Ļę i odporno Ļę na działanie czynników mechanicz-

nych. Zestawiaj Ģ c ten fakt z wywodami F. Rathgena, mo Ň na by wysun Ģę

przypuszczenie, Ň e staro Ň ytni Egipcjanie posiadali ju Ň umiej ħ tno Ļę wypa-

lania kamienia gipsowego w wysokich temperaturach, uzyskuj Ģ c w ten

sposób spoiwo wolnowi ĢŇĢ ce o du Ň ych wytrzymało Ļ ciach — gips jastry-

chowy. Przypuszczenie takie byłoby w pewnej sprzeczno Ļ ci ze stanowis-

kiem I. Znaczko-Jaworskiego, który sugeruje — wbrew przyj ħ temu mnie-

maniu — Ň e wapno jako spoiwo wi ĢŇĢ ce nie było w staro Ň ytnym Egipcie

stosowane a Ň do czasów panowania grecko-rzymskiego, tj. do 332 r. p.n.e.

By ę mo Ň e. je Ļ li nawet do tego czasu nie było ono u Ň ywane jako spoiwo

o Ļ wiadomym i zamierzonym przeznaczeniu, to wydaje si ħ , Ň e staro Ň ytni

Egipcjanie otrzymywali je do Ļę wcze Ļ nie, stosuj Ģ c wypalanie surowca

w wysokich temperaturach. Ten Ň e autor podaje ponadto, Ň e dawne zaprawy

egipskie wykonane były z gipsu „słabo" wypalonego. Nie wspomina on

nic o mo Ň liwo Ļ ci stosowania gipsów wysokopalonych, a wi ħ c gipsów

jastrychowych.

Poza wspomnianymi ju Ň zabytkami architektury staroegipskiej nale Ň y

wymieni ę jeszcze cały szereg innych budowli, w których stwierdzono za-

prawy wykonane ze spoiwa gipsowego. Nale Ň y do nich m. in. grobowiec

Tutenchamona, faraona z XVIII dynastii (1580—1350 r. p.n.e.), gdzie

stwierdzono wyst ħ powanie zaprawy gipsowej, u Ň ytej prawdopodobnie do

wyrównania powierzchni Ļ cian grobowca. 14

Spoiwa gipsowe stosowane były jeszcze jako tynki w domach, Ļ wi Ģ ty-

niach, pałacach i grobowcach. Były to najcz ħĻ ciej tynki o zabarwieniu bia-

łym. Obok nich spotyka si ħ równie Ň tynki ró Ň owe lub szare.

Tynki gipsowe stwierdzono m. in.: a) w sali kolumnowej Ļ wi Ģ tyni

w Luksorze. Pochodz Ģ one z czasów panowania XIX dynastii (1350—1200 r.

p.n.e.), b) w skrytce Echnatona-Amenchotepa IV z XVIII dynastii (1580— —

1350 r. p.n.e.), c) w grobowcu Siptaha i Seti II z XIX dynastii (1580— —

1350 r. p.n.e.), d) w-grobowcach Setnachta i Ramzesa XII z XX dynastii

(1200—1090 r. p.n.e.).

Ró Ň owa barwa tynku w grobowcu Tutenchamona, jak pisze J. Znacz-ko-

Jaworski, wyst ħ puje tylko na powierzchni i wywołana jest — według tego

autora — procesami chemicznymi zachodz Ģ cymi na przestrzeni bardzo

długiego czasu w zwi Ģ zkach Ň elaza, wyst ħ puj Ģ cych w masie zaprawy.

Szara barwa tynków gipsowych, zdaniem tego autora, spowodowana jest

w ħ glem drzewnym, pochodz Ģ cym z wypalenia surowca gipsowego.

Niektóre tynki, jak na przykład w grobowcu Seti II, zawieraj Ģ według

analizy chemicznej, cytowanej przez J. Znaczko-Jaworskiego, znaczne

ilo Ļ ci w ħ glanu wapnia (do 67,5%). W niektórych przypadkach warstwa

b) Próbka zaprawy z piramidy Chefrena (w tabl. 2 próbka 2). Zaprawa

wapienna, zawieraj Ģ ca du Ň o okruchów wapiennych oraz niewielk Ģ ilo Ļę

ostrokraw ħ dzistych ziaren kwarcu. Poza tymi składnikami stwierdzono

nieliczne, pojedyncze, drobne cz Ģ steczki gipsu pierwotnego.

c) próbka zaprawy z piramidy Chefrena (w tabl. 2 próbka 3). Miesza

nina zaprawy gipsowej i wapiennej zawieraj Ģ ca okruchy gipsu i wapienia

pierwotnego oraz ziarna kwarcu, najcz ħĻ ciej zaokr Ģ glone. Skład tej zapra

wy jest analogiczny ze składem zapraw pochodz Ģ cych z piramidy Sahure

oraz z du Ň ego sfinksa.

d) zaprawa z przewodu kanalizacyjnego piramidy Sahure. Mieszanina

zaprawy gipsowej i wapiennej z okruchami gipsu pierwotnego. W skład

wchodz Ģ ponadto przejrzyste, ostrokraw ħ dziste ziarna kwarcu, zaokr Ģ glo

ne i zabarwione brunatne okruchy kwarcytowe oraz drobne okruchy wa

pienne.

Według F. Rathgena zaprawa z piramidy Sahure oraz podobne do niej

— zaprawy z piramidy Chefrena i z du Ň ego sfinksa — s Ģ typowymi staro-

egipskimi zaprawami. Na podstawie całokształtu bada ı F. Rathgen do-

szedł do wniosku, Ň e zaprawy egipskie zawieraj Ģ powszechnie spoiwo

gipsowe oraz, w mniejszym lub wi ħ kszym stopniu, w ħ glan wapnia w po-

staci spoiwa. Przypuszcza on, Ň e obecno Ļę spoiwa wapiennego jest raczej

przypadkowa i Ň e wynika ona z zanieczyszcze ı naturalnych złó Ň gipso-

wych. Według Rathgena zło Ň a gipsowe znajduj Ģ ce si ħ na terenie Egiptu

wyst ħ puj Ģ bardzo cz ħ sto w szczelinach pokładów wapiennych. Podczas

wydobywania gipsu ze złó Ň trudno było niew Ģ tpliwie unikn Ģę naruszenia

s Ģ siaduj Ģ cych z nim pokładów wapieni, st Ģ d te Ň surowiec przeznaczony

do produkcji spoiwa zawiera ę musiał w mniejszym lub wi ħ kszym stopniu

domieszki w ħ glanu wapnia. Wydaje si ħ , Ň e Rathgen ma słuszno Ļę twier-

dz Ģ c, Ň e w procesie wypalania gipsu niejednokrotnie osi Ģ gano wy Ň sze tem-

peratury ni Ň te, które potrzebne s Ģ do otrzymania zwykłych gipsów bu-

dowlanych. Twierdzi on, Ň e musiały to by ę temperatury w granicach

900—950°C, a wi ħ c te, w których nast ħ puje dysocjacja w ħ glanu wapnia.

Powstały w wyniku takich temperatur tlenek wapnia, po zarobieniu za-

prawy wod Ģ , przechodził w wodorotlenek wapnia, a ten z kolei, podczas

wi Ģ zania zaprawy, ulegaj Ģ c karbonizacji przechodził w krypto- b Ģ d Ņ te Ň

mikrokrystaliczny w ħ glan wapnia.

F. Rathgen przypuszcza, Ň e w ten sposób staro Ň ytni Egipcjanie poznali

z biegiem czasu cechy wi ĢŇĢ ce nowego spoiwa, a mianowicie wapna. Od-

t Ģ d wi ħ c wapno, jako spoiwo wi ĢŇĢ ce, mogło by ę coraz cz ħĻ ciej stosowane

w sposób Ļ wiadomy i zamierzony. Przemawia ę mo Ň e za tym równie Ň fakt.

Ň e zło Ň a wapienne s Ģ w Egipcie obf itsze ni Ň zło Ň a gipsowe.

Jak wynika z bada ı A. Lucasa, wiele zapraw gipsowych, pochodz Ģ -

cych z piramid w Gizeh i przyległych do nich grobowców, wykazuje dobre

34 I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 48.

759

758

budowli z zachowanymi sztukateriami gipsowymi znajduj Ģ si ħ na wy Ň ynie

ira ı skiej. S Ģ siaduj Ģ ce tereny Azji ĺ rodkowej posiadaj Ģ równie Ň cały sze-

reg zabytkowych budowli z bardzo cennymi sztukateriami gipsowymi.

Wiele ciekawych przykładów dzieł sztukatorskich, stoj Ģ cych na wysokim

poziomie artystycznym, zachowało si ħ w sztuce Sassanidów, dynastii per-

skiej, panuj Ģ cej w latach 226—636 r. p.n.e.-' 0 W okresie tym stosowano

wyroby gipsowe jako okładziny Ļ cienne w postaci tak zwanego wzoru bez

ko ı ca. 21 Wzór taki modelowany był w rozety i wyobra Ň enia zwierz Ģ t.

Najbardziej typowym i najlepszym przykładem tego rodzaju wyrobów,

pochodz Ģ cych z nieco pó Ņ niejszego okresu, jest muzułma ı skie zało Ň enie

miejskie w Samarze (838—883 r. p.n.e.). 22 W Ļ ród bogatych form sztukate-

ryjnych tego okresu spotyka si ħ przede wszystkim motywy geometryczne

i chrz Ģ stkowe. W tym samym okresie rozwijała si ħ bardzo bujnie buddyj-

ska sztuka sztukateryjna, której głównymi o Ļ rodkami były miasta-oazy

le ŇĢ ce w basenie rzeki Tarim. W zdobnictwie sztukateryjnym przewa Ň ały

motywy figuralne. 23

Według I. Znaczko-Jaworskiego 24 tynki stosowane w staro Ň ytnej Me-

zopotamii, w przeciwie ı stwie do tynków egipskich, były mieszanin Ģ gipsu

i wapna, Ļ wiadomie i celowo stosowan Ģ . Bli Ň szych wyja Ļ nie ı w tym za-

kresie autor nie podaje. Pisze on ponadto, Ň e zaprawy gipsowe stosowane

do układania posadzek w staro Ň ytnym Babilonie wykonane były ze spoiwa

o własno Ļ ciach charakterystycznych dla zapraw powietrznych. Autor ma

na my Ļ li prawdopodobnie gips wypalony w stosunkowo niskich tempera-

turach. Wydaje si ħ jednak, Ň e tego rodzaju materiał wi ĢŇĢ cy nie spełniłby

swej funkcji w posadzkach z racji małej odporno Ļ ci na działanie czynni-

ków mechanicznych ( Ļ cieranie); st Ģ d te Ň wydaje si ħ , Ň e do tego celu mu-

siał by ę chyba stosowany gips wysokopalony. Gips jako spoiwo wi ĢŇĢ ce

stosowany był równie Ň w staro Ň ytnych Indiach ju Ň na 2000 lat p.n.e. 25

Na obszarze miasta Mohend Ň o-Daro — znajduj Ģ cego si ħ w dolinie In-

dusu —odkryto ła Ņ ni ħ , w której Ļ ciany basenu zbudowane z cegieł zawie-

raj Ģ zapraw ħ gipsow Ģ . Lico wewn ħ trzne basenu zawiera ponadto tynk

gipsowy.

tynku jest tak cienka, Ň e stanowi wła Ļ ciwie pobiałk ħ zło Ň on Ģ wył Ģ cznie

z w ħ glanu wapnia ze Ļ ladami gipsu. I w tym przypadku, podobnie zreszt Ģ

jak w obiektach starszych, zachodzi przypuszczenie, Ň e surowiec wypala-

ny był w wysokich temperaturach, a wi ħ c takich, w jakich nast ħ puje dy-

socjacja CaCO 3 w wyniku której otrzymuje si ħ tlenek wapnia, a nast ħ pnie

spoiwo wapienne. T ħ do Ļę znaczn Ģ ilo Ļę w ħ glanu wapnia J. Znaczko-Ja-

worski usprawiedliwia w nast ħ puj Ģ cy sposób: „Przyczyn Ģ tego mo Ň e by ę

niska jako Ļę gipsu zawieraj Ģ cego naturalny dodatek w ħ glanu wapnia, albo

sztuczne wprowadzenie go jako kruszywa dla nadania zaprawie koniecz-

nej biało Ļ ci". Wydaje si ħ . Ň e stanowisko tego Ň autora nie wyja Ļ nia całego

zagadnienia do ko ı ca. Najlepszym dowodem wypalania surowca w wyso-

kich temperaturach jest pobiałka zbudowana ze spoiwa wapiennego, a te-

go faktu autor wła Ļ ciwie nie stara si ħ interpretowa ę .

Znajomo Ļę gipsu jako spoiwa wi ĢŇĢ cego przeszła z Egiptu do Babilonii,

sk Ģ d rozprzestrzeniła si ħ nast ħ pnie na cał Ģ Azj ħ Mniejsz Ģ oraz poprzez

Grecj ħ do Rzymu. 15

W staro Ň ytnej Mezopotamii gips, obok gliny i wapna, stosowany był

przede wszystkim do tynkowania Ļ cian, wznoszonych z surowej, niewypa-

lonej cegły. W Babilonie stosowano równie Ň tynki wykonane z mieszaniny

gipsu i wapna. Poza tynkami, gips u Ň ywano równie Ň jako materiał wi Ģ -

ŇĢ cy przy wznoszeniu ró Ň nych budowli a szczególnie do układania posa-

dzek.

W Babilonie, rui białych Tynkach zewn ħ trznych wykonanych ze spoiwa

gipsowego, malowano czarne pasy mas Ģ bitumiczn Ģ , uzyskuj Ģ c w ten spo~

sob bardzo ciekawe motywy dekoracyjne. W okresie od upadku dynastii

kassyckiej do powstania królestwa nowobabilo ı skiego (1165—700 r. p.n.e.)

zaprawy gipsowe stosowano powszechnie w budowlach Babilonu do ukła-

dania ceglanych posadzek. 10

Posadzka w pałacu Nabopalasara w Babilonie (600 r. p.n.e.) posiadała

wierzchni Ģ warstw ħ uło Ň on Ģ z cegły na zaprawie gipsowej. Podło Ň em tej

posadzki była warstwa kruszywa ceramicznego zalana mas Ģ bitumiczn Ģ .

Podobny układ posadzek, a wi ħ c podło Ň e ceramiczne zalane mas Ģ bitu-

miczn Ģ i wierzchnie warstwy posadzki uło Ň one z cegieł na zaprawie gipso-

wej, stosowano powszechnie w tym czasie w babilo ı skich ła Ņ niach. 1 '

Według przekazów Strabona 18 i drugiego greckiego historyka-geografa

Arriana, 111 Ň yj Ģ cych w 175—95 r. p.n.e., zaprawy gipsowe stosowane były

przy wznoszeniu budowli wielkiego fenickiego centrum handlowego

w mie Ļ cie handlowym i portowym Tyr. Najwi ħ ksze skupiska zabytkowych

Jak wy Ň ej, str. 55—57.

• : :

Jak wy Ň ej, str. 55—57.

J. Wilk, Gips w budownictwie i architekturze (streszczenie), „Kamie ı , gips,

ceramika w architekturze", Wydawnictwo „Budownictwo i Architektura", Warszawa

1955, zesz. 3, str. 58—59.

Jak wy Ň ej, str. 58—59.

W. Foerst, Ullmans Enzyklopadie der technischen Chemie, Miinchen—Berlin 1953.

t. VIII, str. 97.

Jak wy Ň ej, str. 58—59.

I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 55—57. 17

Jak wy Ň ej, str. 55—57.

I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 55—57.

Jak wy Ň ej, str. 55—57.

760

761

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: