1. Historia języka słowackiego
Wielowiekowy proces ewolucji języka praindoeuropejskiego spowodował wykształcenie się trzech grup językowych: zachodniosłowiańskie, wschodniosłowiańskie oraz południowosłowiańskie. Język słowacki, podobnie jak polski, czeski, dolnołużycki, górnołużycki i połabski, zaliczany jest do grupy zachodniosłowiańskiej. Języki te są ze sobą spokrewnione, owo pokrewieństwo można zauważyć między innymi w podobnym zbiorze leksykalnym, zbliżonych tendencjach fonetycznych jak również w tożsamych formach fleksyjnych (Strutyński 2007, 15).
Przekład nazwy język słowacki w języku angielskim to: Słovakian, w języku francuskim: Langue slovaque, w języku rosyjskim: Словацкий язык, w języku słowackim: slovenský jazyk, a w języku niemieckim: Die slowakischen Sprache (http://translate.google.com).
Język słowacki jest skodyfikowany według następujących standardów: ISO 639-1 - sk, ISO 639-2 - slo/slk, ISO 639-3 - slk, SIL - SLO (http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_s%C5%82owacki).
Językiem, o którym mowa w rzeczonej pracy, posługuje się około 6 milionów ludzi na świecie, zwłaszcza na Słowacji, w Serbii Wojwodinie, gdzie jest językiem urzędowym. Używają go również Słowacy zamieszkujący tereny Polski, Rumunii, na Węgrzech, w USA oraz w Kanadzie (http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_s%C5%82owacki). Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności z 2002 roku naszą ojczyznę zamieszkuje 2 tysiące Słowaków, głównie na terenach województwa małopolskiego (http://pl.wikipedia.org/wiki/Narodowy_Spis_Powszechny_2002).
Historia powstania języka słowackiego jest związana ściśle z dziejami Słowacji jak również z misją chrystianizacyjną ludu słowackiego, rozpoczętą w 830 roku przez księcia Pribina. Morawski książę Mojmir wygnał Pribina, czyniąc tym samym dzisiejszą Słowację częścią Państwa Wielkomorawskiego, uzależnionego od Franków. Następcą Mścisława był Rościsław, który to celem wyzwolenia się spod panowania Franków sprowadził z Bizancjum Cyryla i Metodego. Ich zadaniem było prowadzenie misji chrystianizacyjnej, nauczanie w języku słowiańskim oraz sprawowani obrzędów liturgicznych. Z języka greckiego przełożyli na język słowiański księgi liturgiczne, ewangeliarz jak również Biblię. Stworzyli także pismo słowiańskie, oparte na greckiej minuskule (Sowa 1980, 24). Starania misjonarzy nie zostały jednak docenione przez następnego władcę Wielkich Moraw - Świętopełka, który doprowadził do wypędzenia uczniów Cyryla i Metodego.
X wiek to czas zaniku państwa wielkomorawskiego, teren Słowacji wszedł w skład monarchii węgierskiej, której językiem urzędowym, po przyjęciu Chrztu Świętego, została łacina.
Na przełomie wieku XIV i XV, oprócz łaciny, używano języka czeskiego (w piśmie), który zaczął się szerzyć po wojnach husyckich, stanowiąc tym samym przeciwwagę dla języka niemieckiego. Dzięki działalności protestantów, osiedlających się na Słowacji, znaczenie języka słowackiego wzrastało.
Wiek XVI, to czas, gdy Czesi wydali tzw. Biblię karlicką. Jej język zwany bibličtiną został uznany za wzór literackiej czeszczyzny, przetrwał na Słowacji do XIX wieku (Sowa 1980, 25).
W latach 1750 - 1761 powstawał pierwszy przekład Pisma Świętego na język słowacki, którego autorem był mnich - kameduła z Czerwonego Klasztoru w Pieninach - Romuald Hadbavný. Ów zakonnik jest też autorem słownika łacińsko - słowackiego z 1763 roku, w którym zostały znormalizowane zasady języka słowackiego.
W czasach kontrreformacji do druków i książek wprowadzano mowę ludową, w Trnawie, która była w tym czasie głównym centrum naukowym, wyszedł śpiewnik Cantu Catholici - Pýsne katholické, latinské y slovenské, nové y starodavné, jego zawartość świadczyła o tworzeniu się słowackiej ortografii ( bez ř, ě, au). Aleksander Mácsy w książce Panes Primitiarum Aneb Prwotjn (XVIII w.) świadomie pisze po słowacku, w celu podniesienia rangi swego narodu. Maciej Bél Funtik w jednym z łacińskich pism zredagował wstęp do czeskiej gramatyki Pawła Doležala, gdzie język słowacki został porównany z innymi (Sowa 1980, 26).
Próby kodyfikacji języka słowackiego podjął się Antoni Bernold, który w dziełach: Dissertatio philo logico - critica de litteris Slavorum, de divissione [...] Ortographia (1787), Grammatica slavica (1790), opracował system języka słowackiego oraz zasady ortografii. W swoich pracach oparł się na dialekcie zachodniosłowackim, reprezentowanym przez tarnawskich uczonych. Główną ideą, przyświecającą Bernolakowi, było ukazanie różnicy miedzy językiem czeskim i słowackim. Ortografia została ustalona na zasadzie fonetycznej, usunął litery: ý, y, zostawił: í, i, zaprowadził ścisłe oznaczenie miękkości: d’, t’, ń, l’ np.: d’et’i, t’icho. Określił również liczbę spółgłosek miękkich i warunki ich występowania, nie uwzględnił dyftongów: ia, ie, iu, uo, dla których odpowiednikami były: á, é, í, ó.
Propozycje Bernolaka nie spotkały się z akceptacją, z powodów religijnego i kulturowego rozbicia Słowacji. Zasady pisowni wprowadzał głównie Kościół ( równolegle z łaciną), dopiero nieco później ten wzór języka zapanował w literaturze, propagowali go min. Juraj Fándly i Ján Hollý.
Z biegiem lat, gdy zachodniosłowackim centrum kultury w Trnawie, po stracie uniwersytetu, zostało przeniesione do Budapesztu, wpływ dialektu zachodniosłowackiego zanikał. Szeroki pole do popisu miała nowa generacja działaczy słowackich, na czele z Ludovítem Štúrem. Grupa ta założyła 27.08.1844 r., w Liptowskim Mikułaszu, związek oświatowy Tatrin. Przyjęto w ów czas, iż język słowacki będzie językiem urzędowym, jednolita ortografię, opracowana przez Štúra w dziełach: Nárečja slovenskuo alebo potrzeba v tomto rei, Nauka reči slovenskeji.
Nowy typ języka opierał się na dialekcie środkowosłowackim. Po zakończeniu Wiosny Ludów, w Bratysławie przyjęto uchwałę o jednolitym wzorcu języka słowackiego, opracowanym przez šturowców, poprawionym przez M. M. Hodžę i M. Hattalę. Zasady nowej gramatyki zostały wyłożone przez Hattalę po łacinie w Grammatica lingua slovenicae oraz w Krátkej mluvnici slovenskiej. Według teorii ortografii, wyłożonych w przywołanych wyżej dziełach, pisze się do dziś. Wprowadzono literę: y, nie oznacza się miękkości spółgłosek występujących przed: e, i, ia, ie, iu. W formach czasu przeszłego używa się -l zamiast -u: Bral, dal. W przymiotnikach rodzaju nijakiego występują końcówki: -é, -ého, -ému (zamiast -ie, -iecho, -iemu) (Sowa 1980, 27 - 28).
2. Alfabet słowacki
We współczesnym języku słowackim, celem zapisu graficznego, służy zmodyfikowany w XIX wieku alfabet łaciński, który składa się z 40 znaków:
a, á, ä, b, c, č, d, ď, e, f, g, h, i, í, j, k, l, ĺ, ľ, m, n, ň, o, ó, ô, p, r, ŕ, s, š, t, ť, u, ú, v, x, y, ý, z, ž, Słowacy posługują się też dwuznakami: dz, dž, ch (http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_s%C5%82owacki).
3. Charakterystyczne cechy języka słowackiego
Do najbardziej charakterystycznych cech języka słowackiego należą:
1) Występowanie iloczasu (rozróżnianie samogłosek długich i krótkich).
2) Akcent inicjalny (pada na pierwszą sylabę wyrazu).
3) Występowanie r, l jako głosek sylabotwórczych.
4) Brak samogłosek nosowych.
5) Rozróżnianie w mowie oraz piśmie ch, h.
6) Występowanie połączeń: -ra-, -la- w pozycjach w wyrazach, gdzie w języku polskim występuje: -ro-, -ło-, np.: drahá - droga, miła, krava - krowa, hlava - głowa.
7) Rozróżnianie tylko w piśmie liter: i, y (po spółgłoskach miękkich - i, po twardych - y). Oba znaki graficzne oznaczają jedna samogłoskę - i.
8) Występowanie spółgłoski dz (podobnie jak w języku polskim), np.: medzi - między.
9) Obecność r w pozycjach, w których w języku polskim występuje rz, a w języku czeskim ř.
10) Występowanie tzw. prawa rytmického kratenia (rytmiczne skracanie sylab), które określa warunki miejsc skracania sylaby długiej. Obok siebie nie mogą występować sylaby z samogłoska długą. Gdy taka sytuacja nastąpi, to skracana jest druga sylaba.
11) Ujednolicenie końcówki 1 osoby liczby pojedynczej i mnogiej czasu teraźniejszego: w 1 os., l.p. -m, w 1 os. l.mn. -me (we wszystkich grupach koniugacyjnych) (Sowa 1980, 4).
4. Fonetyka języka słowackiego.
4.1 Samogłoski
W języku słowackim istnieje zjawisko zwane iloczasem. Rozróżnia się samogłoski długie i krótkie. Do samogłosek krótkich należą: u, e, ä (szerokie e), natomiast długimi są: í, ie/é, ia/á, ú/iu, ô/ó. Ze względów artykulacyjnych samogłoski długie oraz krótkie nie różnią się od siebie. Jedynie czas trwania samogłosek długich jest dłuższy. Wartość samogłosek długich posiadają dyftongi: ie, iu, ô, ia.
W stosunku do polskiego systemu samogłoskowego, w języku słowacki niemal ewenementem jest występowanie samogłoski ä. Jedna występuje ona w bardzo wąskim zakresie, mianowicie tylko po spółgłoskach wargowych, np.: pät - pięć, päst - pięść, mäso - mięso, bremä - brzemię. Dopuszcza się jednak system samogłoskowy, w którym ä nie występuje, w miejscu tej samogłoski można wymawiać e, przy czym zaznaczyć należy, iż ta zasada obowiązuje jedynie w fonetyce (graficznie zapisuje się ä).
W języku słowackim występuje również dwugłoska ô, tzw. „vokań”, fonetycznie wymawiana jako uo, występuje w wyrazach takich, jak: kôń (koń) [kuoń] czy stôl (stół) [stul].
Samogłoski długie i krótkie tworzą pary opozycyjne, przeciwstawiają się sobie, różnicując tym samym znaczenie wyrazów:
a - á (ia) - rad (rząd, kolejka) - rád (rad) - riad (naczynia kuchenne)
e - ie ( é) - v sene (w sianie) - sienie (sale, hale); delo (działo) - dielo (dzieło)
i - í - krik (krzyk) - krík (krzak, krzew)
o - ô (ó) - nevol’a - nevôl’a (niechęć)
u - ú - ženu (zonę, kobietę) - ženú (pędzą, gonią); sud (beczka) - súd (sąd)
Dwugłoski słowackie takie jak: ia, ie, iu tworzą dwa dźwięki, są nimi niesylabiczne, krótkie j oraz samogłoska a, e lub u. Niesylabiczny dźwięk artykułuje się podobnie jak j, przy czym siła tarcia pierwszego elementu dyftongu jest słabsza niż w wyrazach rozpoczynających się na: ja-, je-, ju-, np.: jama, jeseň, juh. W tych wyrazach j jest silnie trące (Sowa 1980, 4 - 5).
W języku polskim występują spółgłoski sonorne r, l, które to w języku słowackim spełniają funkcje sylabotwórcze, jednocześnie też występując w różnych pozycjach w wyrazach, różnicuje się je na długie i krótkie, np.: srdce (serce) - sŕdc (serc), dlhý (długi) - dľžka (długość). Zaznaczyć należy, iż spółgłoski r, l są sylabiczne tylko w ów czas, gdy występują w obustronnym otoczeniu innych spółgłosek, np.: vlk, krk, Sinko, krv.
Samogłoski długie ulegają skracaniu w wyniku działania prawa rytmicznego skracania sylab, np.:
skúškam, o skúškach ale ženám, o ženách
prácam, o prácach ale ulicami, o ulicach
piesňam, o piesňach ale dlaniam, o dlaniach
Prawo, o którym mowa, nie jest prawem absolutnym. Istnieje szereg wyjątków i odstępstw, do których min. należą: końcówki fleksyjne rzeczowników zbiorowych zakończonych na dwugłoskę -ie, np.: listie, listia, listiu, v listi; końcówka dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników żeńskich, np.: báseň, básni, pieseň, piesni; końcówki przymiotników dzierżawczych, np.: niekto, s niekým, niečo, s niečí; formy czasowników typu rozumiet’.
Samogłoski długie i krótkie mogą wymieniać się w formach fleksyjnych i słowotwórczych:
1) Przy tworzeniu zdrobnień: list - lístok.
2) Przy zmianie znaczenia z jednostkowego na zbiorowe: skala - skálie, list - lístie
3) Przy tworzeniu rzeczownik...
Bejituga