krzywda i zadoścuczynienie.pdf

Robert Piłat

KRZYWDA I ZADOŚĆUCZYNIENIE

WSTĘP .................................................................................................................................................................. 3

I. CZYM JEST KRZYWDA? .............................................................................................................................. 7

I DENTYFIKACJA KRZYWDY .................................................................................................................................. 7

M ECHANIZM POWSTAWANIA KRZYWDY ............................................................................................................ 11

Z ANIECHANIE DZIAŁANIA JAKO MECHANIZM POWSTAWANIA KRZYWDY ........................................................... 13

K RZYWDA JAKO RELACJA OPARTA NA PRZEMOCY ............................................................................................. 15

R OZMIAR KRZYWDY .......................................................................................................................................... 17

F AKTYCZNA I EMOCJONALNA STRONA KRZYWDY .............................................................................................. 21

P ODATNOŚĆ NA KRZYWDĘ ................................................................................................................................. 26

K RZYWDA SPROWOKOWANA ............................................................................................................................. 32

D OBRA NALEŻNE ............................................................................................................................................... 34

T RWANIE KRZYWDY .......................................................................................................................................... 37

S KRZYWDZENIE PRZEZ SYSTEM ......................................................................................................................... 44

P OKRZYWDZENI PRZEZ LOS ............................................................................................................................... 47

P ROBLEM MNIEJSZEGO ZŁA ................................................................................................................................49

II. SKUTKI KRZYWDY.................................................................................................................................... 53

S KUTKI MORALNE .............................................................................................................................................. 54

G ŁOS SUMIENIA ................................................................................................................................................. 57

R ACHUNEK KRZYWD .......................................................................................................................................... 59

S TOPIEŃ WINY ................................................................................................................................................... 60

C YNICZNE OSKARŻENIE OFIARY ......................................................................................................................... 66

T RWANIE RELACJI POMI Ę DZY KRZYWDZICIELEM A OFIAR Ą ............................................................................... 69

P OGARDA W STOSUNKU DO OFIARY ................................................................................................................... 73

S KAŻENIE KRZYWDĄ ......................................................................................................................................... 75

III. NAPRAWA KRZYWDY ............................................................................................................................. 79

O SĄD ................................................................................................................................................................. 79

R OLA PRAWDY ................................................................................................................................................... 82

W STYD I SKRUCHA ............................................................................................................................................. 84

Z ADOŚĆUCZYNIENIE .......................................................................................................................................... 87

P ROBLEM ODSZKODOWAŃ ................................................................................................................................. 90

K ARA ................................................................................................................................................................. 95

P RAWO I MORALNOŚĆ ...................................................................................................................................... 100

Z APOMNIENIE .................................................................................................................................................. 102

Z EMSTA WPROST I NIE WPROST ........................................................................................................................ 104

N IEWINNA SIŁA ................................................................................................................................................ 105

M YŚLOWE UBEZWŁASNOWOLNIENIE KRZYWDZICIELA .................................................................................... 108

O TWARCIE NA WARTOŚCI JAKO WARUNEK USUNIĘCIA SKUTKÓW KRZYWDY ................................................... 109

(a) Etap pierwszy: Odmowa........................................................................................................................ 111

(c) Etap trzeci: Odrodzenie nadziei ............................................................................................................ 114

P RZEBACZENIE ................................................................................................................................................. 116

(A) Przebaczenie jako restytucja................................................................................................................. 117

(B) Prawomocność przebaczenia ................................................................................................................ 120

(C) Skuteczność przebaczenia ..................................................................................................................... 124

(D) Obowiązek przebaczenia ...................................................................................................................... 127

R ESTYTUCJA ŻYCIA KRZYWDZICIELA .............................................................................................................. 130

O DPOWIEDZI RELIGIJNE , PROBLEM MIŁOSIERDZIA ........................................................................................... 133

IV. KONKLUZJA............................................................................................................................................. 135

Wstęp

W przedstawionych tu rozważaniach stawiam trzy pytania, poświęcając każdemu z

nich osobny rozdział: (1) Co to jest krzywda?; (2) Jakie są skutki krzywdy?; (3) Jak można

usunąć skutki krzywdy? Próbując odpowiedzieć na pytanie pierwsze zmierzam nie tyle do

poprawnego zdefiniowania krzywdy, ile do pokazania tych jej składowych, które są

najistotniejsze z moralnego punktu widzenia, a zatem z pominięciem wielu ważnych

skądinąd kwestii psychologicznych, społecznych i prawnych. Rozważając pytanie drugie

mam na myśli przede wszystkim skutki długotrwałe, trudne do zidentyfikowania jako

skutki krzywdy właśnie przez ich oddalenie od samego aktu skrzywdzenia. Jeśli chodzi o

trzecie i najważniejsze pytanie, to występujące w nim wyrażenie „naprawa krzywdy” chcę

rozumieć bardzo szeroko. Wprawdzie tytuł tej pracy brzmi „Krzywda i zadośćuczynienie”,

jednak mowa będzie nie tylko o zadośćuczynieniu w ścisłym sensie, czyli o czynach

krzywdziciela stanowiących rekompensatę za wyrządzone zło. Mowa będzie o wszelkich

czynach i postawach; krzywdzicieli, ofiar i osób trzecich, które mogą się przyczynić do

usunięcia fizycznych, moralnych, społecznych i duchowych skutków krzywdy. W

szczególności interesuje mnie moralna skuteczność tych aktów 1 .

Ponadczasowe względy moralne i poznawcze nadające wagę pytaniu o naprawę

krzywdy są dość oczywiste. Powinniśmy wiedzieć nie tylko jak unikać zła, lecz co czynić,

kiedy już się je wyrządziło. Są jednak i inne powody, dla których podejmuję to pytanie.

Leżą one w naszej aktualnej sytuacji społecznej, nie zaś w odwiecznym uniwersum

filozoficznych problemów. Żyjemy dziś, szczególnie w Polsce AD2002, w osobliwym

czasie, kiedy to na różnych polach próbuje się przywracać zdeptaną sprawiedliwość. Na

jaw wychodzą rozliczne ludzkie krzywdy zaistniałe w okresie drugiej wojny światowej i

okresie PRL. Do głosu dochodzą niezliczone żądania sprawiedliwości, zadośćuczynienia,

kary, zrozumienia. Próbujemy, jako społeczeństwo, znaleźć sposób na zaspokojenie tych

dążeń, lecz owo społeczne MY mające wyrażać solidarną wolę zmierzenia się z moralnym

1 Wyrażenie "moralna skuteczność" używam dla określenia własności czynów i postaw naprawiających

krzywdy sprawiającej, że zło moralne przestaje być samo w sobie: (1) źródłem cierpienia ofiary; (2)

imperatywem sumienia u krzywdziciela; (3) motywem do ponawianego aktu potępienia u świadków krzywdy.

Moralna skuteczność jest zatem czymś innym niż materialna naprawa krzywdy. Materialne zadośćuczynienie

nie zawsze jest możliwe i rzadko adekwatne. Zadośćuczynienie w szerokim sensie tego słowa ma charakter

moralny. Warunki (1) – (3) można również wyrazić mówiąc o przywróconym poczuciu sprawiedliwości, lub o

przywróceniu warunków do kształtowania dalszych czynów zarówno krzywdziciela, jak ofiary w taki sposób,

by ich wartość moralna nie była współdeterminowana przez negatywną wartość moralną uprzedniego czynu

krzywdzącego.

bagażem przeszłości rozbija się ustawicznie o podział na krzywdzicieli i skrzywdzonych.

Nieostrość tego podziału staje się przyczyną bezradności prawnej i moralnej, a co więcej,

rodzi cynizm – dogłębną i wspartą szyderstwem niewiarę w możliwość przywrócenia

sprawiedliwości.

Postawę taką zaprezentował pewien poseł poprzedniej kadencji Sejmu, proponując w

debacie na temat reprywatyzacji, żeby przy naliczaniu odszkodowań za zagrabiony przez

komunistyczne władze po roku 1945 majątek uwzględniać również przedwojenny stan

zadłużenia zajętych dóbr wraz z odsetkami. Szydercza intencja tej propozycji była w

kontekście prowadzonej debaty oczywista: w wielu przypadkach dawni właściciele

musieliby raczej dopłacić państwu, które owe przedwojenne długi nominalnie przejęło (nie

spłacając ich rzecz jasna), aniżeli uzyskać odszkodowanie. Udowadnianie, że mamy tu do

czynienia z populistycznym cynizmem, jest zbyteczne. Interesujące jest natomiast pytanie,

dlaczego w ogóle doszło do głoszenia z trybuny sejmowej absurdów tak jawnych i opinii

tak zdeprawowanych, w jaki sposób coś, zdawałoby się, tak oczywistego, jak odruch

wyrównania wyrządzonych krzywd, mógł się stać przedmiotem cynicznego szyderstwa.

Ten epizod, i wiele podobnych, zmusza do bliższego przyjrzenia się funkcjonującym w

społeczeństwie przekonań na temat istoty krzywd i form ich naprawy. Wychodzę z

następujących założeń:

(i) Zarówno w publicznym jak prywatnym dyskursie na temat krzywdy funkcjonuje

wiele dwuznacznych, nieszczerych, oraz przenikniętych hipokryzją, resentymentem

i cynizmem przekonań na temat krzywdy i jej naprawy.

(ii) Część owej zdeformowanej świadomości moralnej ma swe źródło w obiektywnych

trudnościach pojęciowych.

(iii) Zachodnia tradycja moralna i refleksja etyczna uczyniły stosunkowo niewiele, by

trudności te pokonać, poświęcając problemowi naprawy krzywd bardzo mało

uwagi.

Ostatnie z powyższych stwierdzeń wymaga dodatkowego komentarza. Pojęciem

centralnym europejskiej etyki jest dobro w jego trzech głównych postaciach: jako dobro

czynu, dobro osoby i dobro postawy, względnie dyspozycji do działania. Natomiast zło,

jakie ludzie czynią innym ludziom było traktowane jako coś negatywnego i

niesubstancjalnego stanowiło wyzwanie dla moralności i etyki, lecz nie było tematem

rozważań filozoficzno-moralnych w tym samym sensie, co dobro. Zło jest w naszej

tradycji przedstawione jako wyjątek, odstępstwo od dobra - i to bynajmniej nie tylko w

scholastycznej doktrynie definiującej zło jako brak dobra (św. Tomasz z Akwinu). Jest

przedstawione jako negatywność, działanie oparte na pragnieniu jakiegoś uszczerbku, na

woli sprzeciwu przeciwko jakiemuś dobru, jako zaniedbanie, zaprzeczenie,

sprzeniewierzenie się. Tym samym w złu jest zawsze coś z niebytu. O złu trudno mówić w

sposób artykułowany; wymyka się kategoriom dyskursu ukształtowanym przez

filozoficzną tradycję 2 .

Etyka jest nauką o wartościach, normach i systemach moralnych. Głównym zadaniem

systemów etycznych jest teoretyczna odpowiedź na pytanie: Jak żyć, żeby nie popełniać

zła? Nie umniejszając troski o normatywne określenie dobra i ograniczenie zła, jakie

czynimy innym ludziom, chcę w obecnych rozważaniach zwrócić uwagę na faktyczność

zła, które jest nie tylko moralną jakością danego działania, lecz konstytuuje pewien stan

rzeczy. Ów stan rzeczy jest stale obecny w ludzkiej rzeczywistości i domaga się poważnej

interpretacji. Powinniśmy wiedzieć nie tylko to, jak nie krzywdzić, ale co począć z

krzywdą już wyrządzoną. Tymczasem każdy, kto temat ten zechce zgłębić i zapragnie

pomóc sobie stosowną literaturą zauważy ze zdziwieniem, że ona prawie nie istnieje. Zbyt

rzadko stawiano pytanie: Co należy uczynić ze złem, które już się dokonało? Równie

rzadko zastanawiano się nad kwestiami szczegółowymi związanymi z owym naczelnym

pytaniem:

(1) Jak zdefiniować krzywdę, by uzyskać sformułowanie etycznie uzasadnione a

zarazem pożyteczne z punktu widzenia prawa i praktyki społecznej?

(1) Jakie skutki, a szczególnie skutki moralne, ma krzywda i jak rozkładają się te

skutki na krzywdziciela, ofiarę i osoby trzecie?

(2) Jakie moralne zobowiązanie powstaje na skutek wyrządzonej krzywdy?

(3) Jakie są typowe sposoby radzenia sobie ofiar i krzywdzicieli ze skutkami krzywd?

(4) Jak można ocenić moralną słuszność i skuteczność tych sposobów?

(5) Jakie są ogólne antropologiczne uwarunkowania naprawiania wyrządzonego zła?

Chociaż literatura przedmiotu moich rozważań jest mniej niż skromna, to jednak

niektóre z wyżej wymienionych pytań, lub przynajmniej ich składowe, były przedmiotem

namysłu. Bogata jest na przykład literatura dotycząca winy. Spotyka się interesujące

teologiczno-moralne rozważania dotyczące skruchy i sumienia, jeśli zaś chodzi o reakcję

na krzywdę, szczególne zainteresowanie budziła zawsze kara. Spotyka się tu i ówdzie

interesujące rozważania o zemście, zaś temat miłosierdzia należy do klasyki literatury

chrześcijańskiej. Z tych rozproszonych wątków pragnę uzyskać ogólny, w miarę spójny

pogląd na istotę krzywdy i sposoby jej naprawy.

2 Ta ogólna konstetacja nie jest, rzecz jasna prawdziwa w stosunku do doktryny manichejskiej i innych

pokrewnych doktryn o proweniencji gnostycznej. Znamienne jest jednak to, że zostały one wyrugowane z

głównego nurtu europejskiej filozofii i teologii.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: