Milena Kubaszewska
Daria Kowalska
POJĘCIE MUZYKOTERAPII
Początkowo muzykoterapię najczęściej stosowano w odniesieniu do działań psychoterapeutycznych, w których podstawową rolą muzyki była pomoc w nawiązaniu komunikacji z pacjentem, a następnie dokonywanie zmian w jego zaburzonych formach zachowania. W miarę upływu lat zakres oddziaływania muzykoterapii został znacznie rozszerzony, co wpłynęło również na modyfikację terminologiczną.
Termin muzykoterapia został wprowadzony do światowej terminologii około 1950 (D.Blair). Jego rozpowszechnienie wiązało się z powstaniem nowej metody terapeutycznej, która miała dość ścisłe określone założenia teoretyczne oraz szereg efektywnych i sprawdzonych w toku postępowania praktycznego metod oddziaływania. Jako połączenie muzyki i terapii muzykoterapia jest jednocześnie sztuką, nauką oraz procesem interpersonalnym. Występujące nieścisłości i zróżnicowanie w definiowaniu muzykoterapii, a nawet przypisywaniu jej często dość odmiennych funkcji oraz celów, wynikało z faktu, iż wielu badaczy wykorzystywało muzykę do eksperymentów z zakresu różnych dziedzin np. psychologii, psychiatrii, pedagogiki, wychowania i rehabilitacji. Muzykoterapia nie jest pojedynczą odizolowaną dyscypliną. Jest ona raczej dynamiczną kombinacją wielu dyscyplin w kręgu muzyki i terapii (K.Bruscia, 1989).
Współcześnie obowiązującą w Polsce definicję muzykoterapii wprowadził prof. Mirosław Janiszewski (1993), który określił, iż muzykoterapia jest dziedziną wykorzystującą muzykę w sposób ukierunkowany, wielofunkcyjny, kompleksowy i systematyczny w celach uzupełnienia leczenia zabiegowego, farmakologicznego, rehabilitacyjnego, psychoterapii i pedagogiki specjalnej. Przy okazji definiowania samej muzykoterapii powstała także kwestia określenia profilu muzykoterapeuty i zakresu różnych możliwości oddziaływania w trakcie postępowania terapeutycznego. Wg Bruscia (1989) muzykoterapeuta używa wszelkich rodzajów interwencji z wykorzystaniem muzyki oraz interakcji werbalnych i niewerbalnych. Może posługiwać się empatią, poznaniem, ekspresją, komunikacją, wyrównaniem, wpływem, motywacją i oceną.
MUZYKA I PROFILAKTYKA MUZYCZNA
Muzykoterapia – jest to pojecie nowe, które w ostatnich latach nabiera coraz to większego znaczenia. Jest ona jedną z metod stosowanych w odniesieniu do chorób psychicznych i nerwic.
Muzykoterapia polega na systematycznym i metodycznym zastosowaniu muzyki w kompleksie działań leczniczych obejmujących diagnozę, leczenie i rozwój osobowości – działań opartych o interdyscyplinarne założenia muzyczne, psychologiczne i medyczne.
Aktualnie nie jest to jeszcze dziedzina samodzielna, gdyż jako interdyscyplina wymaga równoległego studiowania nauk pokrewnych (psychologii, pedagogiki, muzyki i innych). Medycyna polska zainteresowała się możliwościami leczniczymi muzyki w latach pięćdziesiątych. Ok. 1970 r. zainteresowanie to przeniosło się na grunt psychiatrii.
W 1970 r. z inicjatywy prof. Tadeusz Natansona- kierownika Katedry Teorii i Kompozycji w Wyższej Szkole Muzycznej we Wrocławiu oraz doc. Andrzeja Janickiego, dyrektora Szpitala Psychiatrycznego w Stroniu Śląskim, powstał Zakład Muzykoterapii. Od 1972 r. szkolenie w muzykoterapii medycznej nerwic i psychozy podjęła także dr Elżbieta Galińska z instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Od 1974 r. dr Maciej Kierył- anestezjolog z Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie stosuje muzykę na Sali operacyjnej, a także prowadzi cykl audycji popularyzującej psychoprofilaktyczne i rekreacyjne działanie muzyki wg schematu OZURA. Obok ośrodka warszawskiego i wrocławskiego prężnie działa ośrodek gdański pod kierunkiem Kingi Lewandowskiej. W 1985 r. powstała Grupa Robocza „ Muzykoterapii”, zrzeszająca 4 grupy zawodowe: psychologów, muzyków, pedagogów i lekarzy. Grupa ta pełni rolę nieistniejącego w Polsce towarzystwa muzykoterapeutów, integruje to środowisko.
ZASIĘG ODDZIAŁYWANIA MUZYKOTERAPII O B E J M U J E m.in.:
· wspomaganie leczenia pacjentów szpitalnych o różnych schorzeniach;
· uzupełnienie leczenia sanatoryjnego;
· terapię dzieci z zaburzeniami funkcjonowania społecznego;
· formę leczenia w zakładach psychiatrycznych;
· psychoterapię;
· pracę z pacjentami o różnym stopniu upośledzenia umysłowego;
· pacjentów rehabilitacyjnych (np. w rehabilitacji kardiologicznej, oddechowej);
· dzieci i młodzież z wadami postawy;
· terapię z dziećmi autystycznymi;
· zajęcia z pensjonariuszami placówek opieki społecznej;
· terapię osób uzależnionych o nałogów;
· terapię w schorzeniach nerwicowych różnego pochodzenia;
· działania rewalidacyjne dzieci i młodzieży;
· resocjalizację.
Duże znaczenie ma także wykorzystanie muzykoterapii w działaniach profilaktycznych w celu zapobiegania występowaniu schorzeń psychicznych, a w szczególności tych, które są spowodowane współczesnym tempem i sposobem życia. W tych programach muzyka wykorzystywana jest jako czynnik sprzyjający wewnętrznemu wyciszeniu i uspokojeniu. Zadania wykorzystujące materiał muzyczny pomagają pacjentom oderwać się od codziennych obowiązków, zrelaksować, usposobić pogodnie i optymistycznie. W ostatnim czasie powstaje coraz więcej nowych propozycji działań, w których możliwe byłoby bardziej powszechne zastosowanie elementów muzykoterapii. Propozycje te obejmują wykorzystanie takich form jak: zabawy, tańce oraz zadania muzyczno ruchowe. Wszystkie te zadania są ze sobą ściśle powiązane pod względem realizowanych celów terapeutycznych, wychowawczych czy leczniczych. Pełnią one nie tylko rolę czynnika relaksującego, ale przede wszystkim wpływają na modyfikacje zachowań, poprawiają ogólne samopoczucie psychofizyczne jednostki, przyczyniając się do poprawy jej funkcjonowania.
KIERUNKI ROZWOJOWE, KONCEPCJE oraz CELE MUZYKOTERAPII w Polsce:
KIERUNKI ROZWOJOWE:
1. PSYCHOSOMATYCZNY (zakładający podtrzymywanie psychiczne pacjenta oraz regulację czynności wegetatywnych organizmu)
2. PSYCHOLOGICZNY (wpływy emocjonalne, komunikacyjno-interakcyjne, poznawcze, humanistyczne);
3. PSYCHOMOTORYCZNY (terapia muzyką zaburzeń motoryki ciała; muzyka jako czynnik porządkujący i stymulujący ruch);
4. PEDAGOGICZNY (muzyka jako czynnik terapeutyczny w różnych dysfunkcjach psychofizycznych dzieci i młodzieży oraz kłopotach natury dydaktyczno-wychowawczej; zbliżony do nurtu psychologicznego (E.Galińska, 1990).
W ramach tych kierunków wymieniane są główne koncepcje terapii muzyką:
1. koncepcja dr E. Galińskiej (muzyka jako środek psychoterapeutyczny w terapii nerwic, metody receptywne i aktywne).
2. koncepcja muzykoprofilaktyki M. Kieryła, zwana Mobilną Reakcją Muzyczną.
3. koncepcja A. Janickiego (muzyka jako niewerbalny środek komunikacji na płaszczyźnie emocjonalnej z pacjentami cierpiącymi na schorzenia psychiczne).
4. koncepcja Z. Hory, A. Drozdowskiej, M. Janiszewskiego (związek ruchu ciała z ruchem w muzyce, muzyka w rehabilitacji różnych dysfunkcji narządowych).
Wszystkie koncepcje, pomimo różnych punktów odniesienia, posiadają wspólne zasady. Wśród nich wymienia się przede wszystkim: budowanie lub odbudowanie stosunków personalnych, podnoszenie własnej wartości pacjenta poprzez akceptację choroby oraz samorealizację, wykorzystanie unikatowego działania siły rytmu w stymulacji energetycznej, wprowadzenie wewnętrznego ładu i harmonii. Jednak największą uwagę przywiązuje się do samego przebiegu sesji terapeutycznej. Istota procesu muzykoterapeutycznego tkwi w podejściu do pacjenta i zastosowaniu odpowiednich dla niego technik muzykoterapeutycznych. W podstawowych działaniach wyróżnia się przede wszystkim podział na terapię indywidualną i grupową (ukierunkowaną jak i nieukierunkowaną, (Ch. Schwabe, 1972) . Szczególną uwagę poświęca się tutaj na przygotowanie pacjenta do uczestnictwa w działaniach grupowych, które umożliwiają pełniejszą realizację celów terapeutycznych. Jednocześnie działania grupowe pozwalają na lepszy wgląd w emocje chorego, pełniejsze wyrażenie tych emocji oraz pozwalają na interakcje z pozostałymi uczestnikami.
CELE MUZYKOTERAPII dotyczące bardzo obszernego zakresu form oddziaływania terapeutycznego; głównie w aspekcie terapii grupowej (dr M. Kierył, 1996):
· ujawnienie i odreagowanie negatywnych emocji chorego, wyzwolenie potrzeby ekspresji, obniżenie poziomu lęku oraz obniżenie wzmożonego napięcia mięśniowego;
· uzyskanie postawy korespondencyjnej między ciałem a muzyką;
· poprawa komunikacji, integracja grupy, rodziny, chorych i zdrowych;
· synchronizacja funkcji ustroju pod wpływem odczucia wyzwolonego przez muzykę rytmu wewnętrznego;
· uwrażliwienie kulturowe; poszerzenie zainteresowań muzycznych wzbogacone innymi formami sztuki; umuzykalnienie na poziomie podstawowym;
· nauczanie wspomaganych muzyką form rekreacji, zarówno aktywności, jak i relaksu;
· stymulacja rozwoju psychoruchowego dzieci i młodzieży;zmiana nieprawidłowych zachowań psychofizycznych: poprawa samopoczucia, zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, pozytywne wzmocnienia własnej wartości, wzrost wewnętrznej siły, poprawa wydolności oddechowo-krążeniowej, wzrost siły mięśniowej, redukcja zmęczenia;
· potwierdzenie lub korekta diagnozy;
· przygotowanie do profilaktycznego wykorzystania muzyki w okresie zdrowia.
1. Terapeutyczne znaczenie muzyki
1. Muzykoterapia służy do wspomagania procesu leczenia poprzez uaktywnienie ucznia. Pedagog powinien dokonać zmiany w zaburzonym zachowaniu.
2. Terapeuta może próbować rozwiązać istniejące problemy emocjonalne ucznia.
3. Ponieważ muzyka silnie oddziaływuje na ludzkie emocje, dlatego może być wykorzystana jako środek przeciwdziałający emocjom negatywnym, także może wspomagać dodatnie.
4. Muzykoterapia może przeciwdziałać emocjom wywierającym niekorzystny wpływ na samopoczucie, stan zdrowia, kontakty społeczne z otoczeniem.
METODY I FORMY MUZYKOTERAPII
Muzykoterapia jest jedną z form psychoterapii określanej jako zamierzone korygowanie zaburzeń czynności organizmu środkami psychologicznymi, jak słowo, mimika, milczenie, więzi emocjonalne, uczenie się, sztuka – a w jej ramach muzyka.
Leczniczy wpływ wywierany jest przez różne elementy i rodzaje muzyki, a także przez zróżnicowane formy jej odbierania i uprawiania. Do elementów strukturalnych muzyki należą: rytm, melodia, dynamika, harmonia, barwa, tempo. Oddziaływanie tych elementów muzycznych na człowieka może mieć znaczenie dla stymulowania funkcji psychomotorycznych, kształtowania przebiegu napięć i odprężeń psychofizycznych. W poszczególnych technikach muzykoterapii wykorzystuje się różne elementy w celu uzyskania efektów leczniczych ( np. metrum i tempo w kinezyterapii, rytmikę w choreoterapii, melodię w śpiewoterapii).
Zajęcia z muzykoterapii maja na celu leczniczy zmierzający do korekcji zaburzonych funkcji, stymulacji psychomotorycznej, usunięcia napięć psychofizycznych i dostarczenia korzystnych doświadczeń społecznych. Materiałem, którym posługujemy się podczas zajęć muzykoterapeutycznych, są gry, zabawy, ćwiczenia muzyczne i wybrane fragmenty utworów przeznaczonych do słuchania. Dobór tego materiału związany jest z aktualnym nastrojem, emocjami, potrzebami jednostki lub grupy. Oddziaływanie terapeutyczne obejmuje cały organizm psychofizyczny, ze szczególnym zwróceniem uwagi na strefę takich procesów kierunkowych jak emocje, dążenia, oczekiwania i marzenia. Efektem końcowym tych oddziaływań jest poprawa samopoczucia, nastroju, usunięcie lęku, odreagowanie napięć, pobudzenie wyobraźni, poprawa relacji z członkami grupy.
Wyróżniamy siedem grup metod ze względu na funkcje, jakie pełni muzyka w terapii:
1. Odreagowująco- wyobrażniowe oraz aktywizujące emocjonalnie. Muzyka wyzwala wyobrażenia wzrokowe o charakterze projekcyjnym, wywołuje dużo skojarzeń pozamuzycznych. Pobudzając emocje sprzyja wyzwalaniu zablokowanej energii emocjonalnej, tzw. Katharsis.
2. Treningowe, mające na celu nauczenie usuwania napięć psychofizycznych np. poprzez trening autogenny Shultza, gdzie pacjent na uzyskać umiejętność dowolnego rozluźnienia napięć mięśni, regulowania funkcji wegetatywnych, neutralizowanie świadomości i uwalniania jej od nieprzyjemnych stanów napięciowych.
3. Relaksacyjne, polegające na stosowaniu zestawu nagrań muzycznych działających kojąco i odprężająco. Między innymi można wykorzystać wolne, melodyjne i spokojne utwory Bacha, Haydna, Mozarta, Beethovena i Chopina.
4. Komunikatywne, związane z uczuciem komunikacji społecznej. W trakcie rozmaitych zadań muzycznych pacjent uczy się nowych zachowań społecznych i emocjonalnych, np. uczy się współdziałania, empatii, odpowiedzialności.
5. Kreatywne w postaci improwizacji instrumentalnej, wokalnej i ruchowej. Do tej grupy należy elementarne muzykowanie wg metody Orfa, podczas której realizuje się proste formy muzyczne na instrumentach muzycznych, np. rondo rytmiczne czy kanko rytmiczny.
6. Psychodeliczne, ekstatyczne, estetyzujące, kontemplacyjne. Odpowiednio dobrany program muzyczny może wywołać intensywne przeżycie piękna, uczucie wzniosłości, wizualizację wyobrażeń.
FORMY MUZYKOTERAPII
- MUZYKOTERAPIA AKTYWNA-
Obejmuje zastosowanie podstawowych form aktywności muzycznej, takiej jak ruch przy muzyce, gra na instrumentach, śpiew i ćwiczenia mowy, działania twórcze z uwzględnieniem określonego celu leczniczego. Jej celem jest ogólnie rozumiana aktywizacja pacjenta pobudzająca poszczególne zmysły.
Muzykoterapia aktywna ma zastosowanie prawie we wszystkich działach związanych z terapią i lecznictwem, głównie w rehabilitacji i pedagogice specjalnej. Stosowana także w gimnastyce korekcyjnej, w usprawnianiu różnych dysfunkcji narządowych, w terapii chorób układu oddechowego i krążenia oraz wszędzie tam, gdzie lecznicze ćwiczenia ruchowe stymulowane są muzyką. Techniki muzykoterapii aktywnej są głównie opracowane w aspekcie postępowania praktycznego. Bardzo istotną sprawą jest tutaj dobór materiału muzycznego, który powinien być zgodny z aktualnym stanem pacjenta, jego nastrojem, tempem życia psychicznego czy stopniem pobudzenia psychomotorycznego. Jedną z najczęściej stosowanych form muzykoterapii aktywnej są zajęcia ruchowo-rytmiczne do muzyki. Wykorzystuje się je w ogromnej liczbie różnego rodzaju niepełnosprawności. Zajęcia ruchowo-rytmiczne przyczyniają się przede wszystkim do rozwijania pełnego zakresu ruchu. Początkowo wprowadzane są proste elementy (klasjanie, uderzanie stopą o podłogę), następnie zostają one stopniowo urozmaicane, aż pacjent osiągnie pełną swobodę ruchową. W zadaniach muzyczno-ruchowych bodźcem inicjującym ruch, nadającym mu kierunek, charakter i znaczenie jest muzyka. Najczęściej do zajęć muzykoterapii proponuje tzw. Muzykę żywą, improwizowaną. Ćwiczący, słuchając muzyki, ukazują poprzez ruch to, co jest dla nich najistotniejsze, najbliższe ich uczuciom, to co najsilniej do nich przemawia. Zainteresowanie ćwiczących utrzymywane jest więc podczas zajęć dzięki ciągłej, wzajemnej relacji pomiędzy proponowaną improwizacją muzyczną a reakcją ruchową pacjentów na dany rodzaj muzyki. Treść zajęć muzykoterapii aktywnej stanowić mogą różne rodzaje ćwiczeń powstałych na bazie wieloletnich doświadczeń w procesie terapeutycznym. Ćwiczenia i zadania konstruowane są na podstawie różnorodnych metod pracy, ze szczególnym uwzględnieniem elementów muzyki, ruchu i rytmiki. Przede wszystkim są to ćwiczenia:
· Kształtujące aparat ruchu;
· Metrorytmiczne;
· Uwrażliwiające na elementy dzieła muzycznego;
· Improwizacje: ruchowe, głosowe i instrumentalne;
· Interpretacje ruchowe utworów muzycznych;
· Śpiewanie piosenek;
· Realizacja kanonów głosowo-ruchowych;
· Taniec;
· Ćwiczenia relaksacyjne;
Taka różnorodność zadań powoduje, że zajęcia muzykoterapii aktywnej stają się szczególnie atrakcyjne i ciekawe, motywuje pacjentów do uczestnictwa w sesjach terapeutycznych, które nie są monotonne i zawierają pierwiastki twórcze. Wszystkie wymienione ćwiczenia są ściśle ze sobą powiązane pod względem metodycznym. Główną zaletą wpływającą na skuteczność tego typu terapii jest przede wszystkim atrakcyjność jej technik związane z wykorzystaniem elementu muzyki jako bodźca do wykonywania szerokiego zakresu zadań ruchowych. Stanowi ona również atrakcyjną formę aktywnego wypoczynku mającego ogromne znaczenie zarówno w leczeniu, jak i profilaktyce. Sesje muzykoterapeutyczne z reguły ukierunkowane są na rozmaite, lecz ściśle określone cele. Np. programowanie poszczególnych sesji może stawiać sobie za cel ukształtowanie pewnych postaw lub zachowań, albo odwrotnie i skorygowanie wadliwych reakcji i schematów postępowania.
-MUZYKA RECEPTYWNA- stosowana jest zazwyczaj w schorzeniach o charakterze psychogennym. Najczęściej stosowana jest w nerwicach, schorzeniach psychicznych i psychosomatycznych oraz w innych chorobach organicznych, którym towarzyszą objawy nerwicowe" (M. Janiszewski; 1998). Muzykoterapia receptywna związana jest z umiejętnością słuchania muzyki, które przejawia się najczęściej w takim percypowaniu muzyki, które oddziałując na sferę emocjonalną, wywołuje u pacjentów zróżnicowane reakcje. Przede wszystkim ukierunkowuje ich ekspresję (zarówno werbalną, jak i pozawerbalną) na określoną problematykę. Wykorzystywane w trakcie zajęć utwory z literatury muzycznej spełniają rolę bodźców stymulujących wyzwolenie odczuć lub skojarzeń. Podstawowym celem tego procesu jest emocjonalne wsparcie pacjenta, który nabiera większej pewności w wyrażaniu własnych poglądów. Semantyka muzyki stanowi podstawę do pobudzenia wyobraźni, powodując większą precyzyjność imaginowanych obrazów oraz przypisując im określone znaczenia. Muzyka oddziałuje na sferę psychosomatyczną, dając pozytywne efekty terapeutyczne w postaci zmian zachodzących w ustroju człowieka. Percepcja muzyki jest indywidualna dla każdego słuchacza. Zależy ona przede wszystkim od stopnia wrażliwości emocjonalnej, gustu muzycznego (T. Natanson, 1976) oraz wcześniejszych doświadczeń i muzykalności. Percepcja muzyki zależy także od aktualnego samopoczucia psychofizycznego, jak również od zdarzeń, jakie miały miejsce w życiu pacjenta bezpośrednio przed przystąpieniem do słuchania. Kiedy zaobserwowano, iż pewne cechy utworów muzycznych wzbudzają u większości odbiorców podobne uczucia, wyodrębniono te z nich, które z reguły działają relaksacyjnie albo aktywizująco. Aktualnie podział ten jest poszerzany o inne kategorie utworów, które dobierane są w zależności od pojawiających się potrzeb terapeutycznych. Na przykład utwory zaliczane do relaksacyjnych odznaczają się najczęściej tempami wolnymi, łagodną, prostą w konstrukcji linią melodyczną, konsonansowo brzmiącą harmonią, spokojnym rytmem oraz łagodną, nieznacznie skontrastowaną dynamiką. Biegunowo inną charakterystykę mają utwory aktywizującą. Na plan pierwszy wysuwają się w nich rytmy, które zazwyczaj są bardzo charakterystyczne, zdecydowane, usystematyzowane według określonych, powtarzających się sekwencji. Tempo tych utworów jest zazwyczaj szybkie lub umiarkowane, natomiast w odbiorze harmonicznym można zaobserwować szereg zaskakujących rozwiązań. Pojawiają się częste zmiany dynamiczne, co sprzyja pobudzeniu i mobilizacji uwagi. Przebieg zajęć receptywnych, dobór utworów, ich zestawianie oraz rodzaj prowadzonej dyskusji zależą m.in. od określenia kryteriów diagnostycznych, celów terapii, wskazań i przeciwwskazań, całego programu leczenia, kolejnych etapów terapii i gustu muzycznego pacjenta. Proces muzykoterapii receptywnej może stanow...
LOGOPEDA_DLA_DZIECI_W_ORATORIUM