BY Hulecki D., Falszawanie maniet Reczy Paspalitaj, Bankauski wiesnik, nr 28 [393] 2007.pdf

Банкаўскi веснiк, КАСТРЫЧНIК 2007

ÉIëíéêõü I çìåIáåÄíõäÄ

î ‡Î¸¯‡‚‡ÌÌÂ Ï‡ÌÂÚ

ÑÁÏiÚ˚ ÉìãÖñäI

ëﬂ·‡ ÅÂÎ‡ÛÒÍ‡„‡

ÌÛÏiÁÏ‡Ú˚˜Ì‡„‡ Ú‡‚‡˚ÒÚ‚‡

У XV — пачатку XVIII ста-

годдзя манетная вытворчасць

Вялiкага княства Лiтоўскага i су-

седняй Польшчы дасягнула най-

вышэйшага ўзроўню развiцця.

Старалася не адставаць ад дзяржа-

вы i “прыватная iнiцыятыва”.

Ужо з самага пачатку разглядана-

га перыяду мы маем звесткi пра

два буйныя скандалы, звязаныя з

выпускам нiзкаякасных падробак.

Найбольш знакамiтая фаль-

шарская афера, у якую былi ўцяг-

нуты беларусы, адносiцца да кан-

ца XV стагоддзя i звязана з некалi

буйным эканамiчным i палiтыч-

ным цэнтрам нашага краю — По-

лацкам. Так, 25 студзеня 1493 го-

да магiстр Лiвонскага ордэна

Фрайтаг фон Лорынгофэн пiсаў у

грамаце да магiстрата Рэвеля (ця-

пер — Талiн): “ ...паведамляем вам,

што якiясь рускiя прыехалi да

Рыгi з Полацку, што на Лiтве,

маючы з сабой фальшывыя мане-

ты, бiтыя накшталт вэндэнскiх,

а менавiта — на адным баку герб,

а на другiм — рэвельскi крыж з

пунктам. Аднаго з iх паймалi, i

той распавёў, што падобных ма-

нетаў выбiта паўласта i яны

прывезеныя да нас... І яшчэ, ша-

ноўныя падданыя, гэтыя манеты,

падобна, дасланыя з Полацка ў

Пскоў, каб пераслаць iх адгэнуль у

нашую краiну... Прыклады фаль-

шывых манетаў запячатанымi

дасылаем вам, каб вы iх агледзiлi i

маглi засцерагчыся... ”

Паводле падлiкаў В. Рабцэвiча,

колькасць падробак, паходзячых,

па словах Лорынгофэна “ з Полац-

ку, што на Лiтве”, амаль мiльён

штук. Такое падрабязнае апiсанне

Падробка пенязя вялiкага

князя лiтоўскага Вiтаўта

(пачатак XV стагоддзя).

У гiсторыi беларусаў, як i

кожнага iншага народа, не абыйш-

лося без фальшавання грашовых

знакаў. Гэты тып эканамiчнага

злачынства застаецца характэр-

ным для ўсiх часоў i народаў.

Можна сцвярджаць, што сама

з’ява фальшавання з’явiлася

амаль адначасова з пачаткам вы-

пуску першых грошай. Манеты

падраблялiся перадусiм дзеля пад-

ману суграмадзянаў цi замежнi-

каў з мэтай атрымання матэры-

яльнага прыбытку, i таму, без-

умоўна, сучаснiкi фальшароў не

маглi ацанiць гэтыя прыгожыя,

парой дзiвосныя вырабы паводле

iх мастацкiх якасцяў i крэатыў-

насцi рашэння. Паспрабуем зра-

бiць гэта мы.

Вэндэнскi шэляг

лiвонскага магiстра

Фрайтага фон Лорынгофэна

(1483—1494).

Перайманне

вэндэнскага шэляга

Фрайтага фон Лорынгофэна.

Медзь са слядамi серабрэння.

ê˝˜˚ è‡ÒÔ‡Î¥Ú‡È

Банкаўскi веснiк, КАСТРЫЧНIК 2007

ÉIëíéêõü I çìåIáåÄíõäÄ

магiстрам манеты выклiкае непаразуменне сучасных

даследнiкаў, бо арыгiнальныя манеты Лорынгофэна,

якiя б выглядалi падобным чынам, не вядомыя. За ча-

сам яго панавання працавала толькi Вэндэнская мын-

ца, у якой бiлiся шэлягi з падоўжаным крыжам, але

без пункта. Той пункт вядомы з рэвельскiх шэлягаў

папярэдняга ўладара Лiвонii — магiстра Бэрнда фон

дэр Борга (1472—1483). Але акурат на вэндэнскiх шэ-

лягах апошняга згаданага пункта якраз i няма.

Мы не можам цяпер упэўнена адказаць, цi дапус-

цiў магiстр недакладнасць, i ў чым менавiта, але мо-

жам карыстацца тым матэрыялам, якi знойдзены ў

скарбах за апошнi час. Напрыклад, вядома даволi да-

кладнае медзяное перайманне вэндэнскага шэляга

Фрайтага фон Лорынгофэна са слядамi серабрэння.

Іншыя знаходкi, апiсаныя раней І. Колабавай i

В. Рабцэвiчам, яшчэ больш загадкавыя.

Другая вядомая справа — Хведара Жарабца (1447)

ў Ноўгарадзе — спрычынiлася да спынення эмiсiяў i

выпадзення з абарачэння традыцыйных для сярэдня-

вечча платных пруткоў срэбра. Недалужнага сама-

тужнiка злавiлi на прыгатаваннi рубля з занiжанай

пробай.

Цi лёгка жылося майстрам-кустарам у мiнулыя

часы? Яшчэ ў перыяд iснавання Рымскай iмперыi па-

дробка манет трактавалася, як абраза маестату цэза-

ра. Наогул, фальшара манет, як грашовага сродку,

заўсёды чакала жорсткая кара з боку дзяржавы, што

не замiнала з’яўленню новых i новых падробак, бо

для прадпрымальнага i ўмелага махляра гэты занятак

быў цiкавы i пажыўны, а пры належнай асцярож-

насцi кары можна было доўгi час унiкаць. Калi ж да-

ходзiла да адказнасцi, саматужнiкам цяжка было па-

зайздросцiць. У Францыi злачынцаў варылi зажыва,

а ў Расii iм адсякалi рукi цi залiвалi ў горла iхнiя ж

манеты, папярэдне растопленыя да вадкага стану. З

цягам часу пакараннi змякчылiся i звялiся да доўгiх

тэрмiнаў зняволення.

У нашай краiне да фальшароў тарнавалася спален-

не. Статут Вялiкага княства Лiтоўскага 1566 года

(раздзел першы, артыкул трынаццаты) апiсвае кару

для тых, хто падрабляе манеты, наступным чынам:

“Тэж хто бы манэту нашую фальшаваў i без волi на-

шае перарабляў i абразаў, таксама i мынцары на-

шыя, якiя золата i срэбра i iншую матэрыю, што на-

лежыць цi адносiцца да мынцы злiвалi бы i мяшалi к

пажытку свайму, а шкодзе рэчы паспалiтае, а гэта

было б пра iх даведзена; тыя маюць быць пакараныя

агнём без лiтасцi.” Закон вельмi шырока трактуе па-

нятак фальсыфiкацыi, ахапляючы не толькi ўласна

падробку манеты, але i яе мадыфiкацыю i абразанне,

а таксама адмысловае панiжэнне стапы працаўнiкамi

мынцы. Вiдаць, iснавалi рэальныя выпадкi, калi

апошнiя ўжывалi сапраўдныя штэмпелi для выбiцця

фальшывых (з гледзiшча пробы цi вагi) манет. Зрэш-

ты, не сакрэт, што падчас таемны загад пра псуццё

грошай сыходзiў нават з самых вярхоў.

Шараговым жа грамадзянам заставалася самаруч

выконваць штэмпелi i бiць манеты часам на высокiм

мастацкiм узроўнi, але часам i такiя, якiя ўводзiлi ў

зман хiба што людзей непiсьменных. Не бяда — у бы-

лыя часы такiх было нямала. А калi-некалi абы-

ходзiлiся i без дарагога абсталявання. Досыць было

нажнiцаў, якiмi адцiналi сабе крышачку каштоўнага

металу гэтак, каб не заўважылi iншыя.

í‡„‡˜‡ÒÌ˚ﬂ Ô‡‰Ó·Í¥ Î¥ÚÓŸÒÍ¥ı Ô‡Ÿ„Ó¯‡Ÿ:

1512 года

Недатаванага Жыгiмонта ІІ Аўгуста

1550 года

1556 года

1559 года

Банкаўскi веснiк, КАСТРЫЧНIК 2007

ÉIëíéêõü I çìåIáåÄíõäÄ

Медзяны двупенязь з пасрэбраннем

i фантастычнай датай (1565)

Калi ж дзяржава пачынала сумнеўную справу з

эмiтаваннем крэдытных грошай, задача фальшароў

значна спрашчалася. Не вымагалася ўжо панiжаць

вагу цi пробу металу — трэба было толькi дакладна

паўтарыць манету, i прыбытак быў забяспечаны. Пра-

ект выбiцця медзяных шэлягаў Яна Казiмiра — бара-

тынак — быў нагэтулькi непрыхаваным рабаваннем

люду, што прадпрымальныя сучаснiкi спрычынiлiся

да павелiчэння колькасцi гэтае манеты ў абарачэннi

Рэчы Паспалiтай хiба што не ўдвая. Пры гэтым яны

не давалi сабе марокi вытрымлiваць дакладную вагу.

Іхнiя вырабы часам былi нават цяжэйшыя за афiцый-

на эмiтаваныя шэлягi. Выгадна было ўсё адно. Фаль-

шавалi крэдытныя грошы i ў краiне, i за мяжой.

Такiм чынам, падробка манет, як грашовага срод-

ку, у разгляданы перыяд улучала ў сябе некалькi

накiрункаў:

●

выкананне манеты з панiжанай пробай металу цi

вагой у дзяржаўнай мынцы;

выкананне манеты з панiжанай вагой цi пробай

металу (цi зусiм з iншага металу) прыватнымi асо-

бамi;

●

Медзяны двупенязь 1570 года.

Тагачасная падробка траяка Жыгiмонта IІІ Вазы.

Тагачасныя падробкi шэлягаў Стэфана Баторыя

i Жыгiмонта IІІ Вазы.

Тагачасная падробка кароннай баратынкi з “нетрадыцыйнай”

арыентацыяй партрэта Яна ІІ Казiмiра Вазы.

Абцяты траяк лiтоўскi 1593 года.

Тагачасная падробка лiтоўскай баратынкi.

Банкаўскi веснiк, КАСТРЫЧНIК 2007

ÉIëíéêõü I çìåIáåÄíõäÄ

● выкананне крэдытнай манеты без падвышэння цi

нават з панiжэннем стапы;

● абцiнанне кружка манеты дзеля здабычы каш-

тоўнага кову.

Падраблялi манеты нават цэлыя дзяржавы, але

тое ўважалася не за злачынства, а за палiтычны за-

хад. Мы маем багата прыкладаў “падрыўнiцкай”

фiнансавай дзейнасцi суседзяў у дачыненнi да гро-

шай, якiя курсавалi на тэрыторыi Беларусi. З най-

больш яскравых варта ўспомнiць наступныя.

Свiднiцкiя паўгрошы. У 1517 годзе кароль вугорскi

i чэшскi Людвiк (Ягайлавiч з чэшскай лiнii гэтай ды-

настыi) распачаў выбiццё нiзкаякасных пераймаль-

ных паўгрошаў у сiлезскай Свiднiцы. Гэтыя паўгро-

шы наследавалi дызайну паспалiтай, фактычна, ас-

ноўнай манеты абарачэння Каралеўства Польскага,

таксама добра знаёмай i на Лiтве — паўгроша

Жыгiмонта Старога ўзору 1507—1511 гадоў, але

месцiлi на 10% меней срэбра. Адзiнае адрозненне мiж

гэтымi манетамi складалi легенды, што не мела асаб-

лiвага значання ў эпоху яшчэ амаль паўсюднай не-

пiсьменнасцi. Гэтак, пры роўным рынкавым курсе

паўгрошаў, якiя паспалiтаму люду немагчыма было

адасобiць, каралеўскi скарб страчваў 10% вартасцi ў

кожнай манеце. На шматлiкiя просьбы Жыгiмонта

перапынiць эмiсii цi хаця б змянiць дызайн сiлезскiх

паўгрошаў сваяк не рэагаваў. Інтэнсiўнай мынцар-

скай дзейнасцi не зашкодзiла нават смерць Людвiка ў

1526 годзе. Дзяржаўцы Свiднiцкае мынцы, прадчува-

ючы хуткае згортванне вытворчасцi, прычынiлiся да

паскарэння працы дзеля хутчэйшага атрымання пры-

бытку. Толькi ў 1528 годзе мынца была зачыненая да-

крэтам наступцы Людвiка на чэшскiм пасадзе — Фер-

дынандам з дынастыi Габсбургаў.

Цiкава, што папулярная польская манета штурх-

нула на выбiццё перайманняў не толькi апошняга

чэшскага Ягайлавiча. Падобныя паўгрошы спрабаваў

эмiтаваць i Отта, гаспадар нямецкага графства Рыт-

берг (1516—1535). У мясцовай сiстэме намiналаў гэ-

тая манета мела курс у чвэрць шэляга.

Польскi паўгрош 1509 года.

“Пасмяротны” свiднiцкi паўгрош караля вугорскага

i чэшскага Людвiка 1527 года.

Графства Рытберг. 1 / 4 шэляга 1519 года.

(Працяг у наступным нумары)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: