J. Sławiński: Analiza, interpretacja i wartościowanie dzieła literackiego
Analiza, interpretacja i wartościowanie:
- nieokreślona rola w wiedzy o literaturze,
- analiza – najbardziej lokowana w kontekście historii literatury, interpretacja – pomiędzy historią literatury a „sztuką interpretacji”, wartościowanie – usuwane poza historię literatury.
ANALIZA:
- rozłożenie niestandardowej całości na standardowe elementy. Kierunek – od tekstu do stypizowanych jednostek – traktowany jako 1) odwrócenie procesu powstawania dzieła, 2) niszczenie dzieła,
- próba dotarcia do stanu wyjściowego dzieła,
- nie pyta o zasady wyborów, o to, czego autor nie użył,
- często odwołuje się do elementów różnych teorii utworu,
- jest opisem jeśli wystarczy jej rozpoznanie, wyodrębnienie i wyliczenie elementów,
- analiza wychodzi poza inwentarz składników, próbuje uchwycić relacje i uszeregowania jednostek,
- kategoria poziomu analizy – wywarły na nią wpływ lingwistyka strukturalna i teoria dzieła literackiego Ingardena – s.13 poziom analizy to sekwencja działań badawczych, skierowanych na odpowiedni poziom organizacji przekazu literackiego.
Koncepcje struktury dzieła:
1) tradycyjna – treść i forma,
2) tektoniczna – 4 warstwy (Ingarden),
3) fenotypowo-genotypowa – cechy i składniki + normy i reguły,
4) traktująca utwór jako sytuację komunikacyjną.
Strategia analityczna:
1) określenie poziomów,
2) uporządkowanie jednostek w odrębnych poziomach,
3) powiązania między jednostkami różnych poziomów:
o 2 modele – taksonomiczny – oddzielne badanie poszczególnych płaszczyzn; model generatywny – badanie przejść między poziomami,
o analiza – 2 skrajności – 1) każdy poziom utworu jest nieprzezroczysty dla pozostałych, 2) poziomy kolejne znikają w miarę postępu analizy,
o przekroczenie sfery słownej (bo analiza wnika w „sposób istnienia”) – poza zjawiska mowy do sfery wyznaczanej przez mowę. Tu 3 taktyki:uznanie konieczności przerwania ciągłości procesu badawczego,
§ obie płaszczyzny są ujmowane analogicznie,
§ ukazanie mechanizmów tworzenia się jednostek planu treści i jednostek planu wyrażania,
§ pośredniczyć między planami może semantyka,
§ analiza ma przysposobić utwór do włączenia do rozleglejszej całości,
§ analiza nie wnika w konteksty,
§ dociera do możliwości kontekstowych relatywizacji dzieła.
INTERPRETACJA:
- dwufazowy proces – 1) nawarstwianie się nad analizą, próba odnalezienia i zdefiniowania sensu dzieła, 2) dotarcie do własnego sensu utworu
Faza 1:
- rozróżnienie między kontekstem ukształtowanym przez kulturę a macierzystym kontekstem utworu,
- kontekst macierzysty – jest przedmiotem rekonstrukcji.
2 odniesienia przekazu literackiego do kontekstu macierzystego:
- odniesienie jak część do całości – interpretacje biografistyczne to wykorzystują,
- relacja tego, co jest, do tego, co potencjalne – interpretacja genologiczna.
Kontekst:
- raz jako układ przedmiotowy,
- raz jako język, którego reguły tekst spełnia,
- interpretacja dzieła powiązanego z biografią lub parafraza / parodia – mają inny charakter (parafraza – tu będzie tłumaczenie nieautonomiczności dzieła i określenie jego pozycji),
- sens = miejsce utworu w kontekście,
- kategoria kontekstu – skorelowana z kategorią analizy.
Interpretacja:
- zależna od analizy,
- wykracza poza dokonania pisarskie, przywołuje pozatekstowe klasy elementów,
- chce poza utworem znaleźć reguły, dyspozycje dla składników utworu,
- konteksty – jako zbiory możliwości częściowo zaktualizowanych przez dzieło,
- rzeczywistość interpretacji – stan przejściowy między obecnością i nieobecnością dzieła (konteksty przypominają stan z decyzji twórcy) – to utwór sprowadzony do roli miejsca krzyżowania się kontekstów.
Faza 2:
- ma dotrzeć do własnego sensu utworu – to negacja analizy i pierwszej fazy interpretacji – ich rezultaty mają znaczenie negatywne,
- chce szukać rozwiązania zagadki, tajemnicy, ale może się tylko przybliżać do tego rozwiązania, nie dogoni sensu (choć może się zakończyć rezygnacją),
- zasada koła hermeneutycznego,
- nieproceduralna, nieprzewidywalna, narusza system pojęć interpretacyjnych,
- próba powrotu do utraconej pierwszej lektury dzieła, przywraca dziełu nowość, jest odgrywaniem pierwszej lektury.
WARTOŚCIOWANIE:
- może obejmować całe dzieło, jego elementy, zespół utworów,
- dotyczy tego, co indywidualne, nie ma miejsca na oceny odnoszące się do możliwości spełnień (to zadanie krytyki literatury),
- odpowiedź na wartość:
Kryteria identyfikujące wartość:
1) umożliwiające rozróżnienie wartości ogólnych (emotywne, poznawcze itp.),
2) umożliwiające rozróżnienie wartości swoistych dla jakichś przedmiotów,
3) umożliwiające rozróżnienie wartości naczelnych,
- właściwe wartościowania odwołują się do języka wartości mieszczącego się z dziełem we wspólnej całości historycznoliterackiej,
- język musi być zrekonstruowany,
- język wartości – to jeden z kontekstów utworu.
heaen