Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak,  Stylistyka - wykład

Styl retoryczny . Język polityki

LITERATURA

·         J. Antas, Gest, mowa a myśl, w: Językowa kategoryzacja świata, red. R. Grzegorczykowa, A. Pajdzińska, Lublin 1996

·         L. Bednarczuk, Władza nad mową, Pismo 1981 z. 2

·         J. Bierach, Sztuka czytania z twarzy, przeł. E. Białek, J. Błoch- Białek, Wrocław 1992

·         J. Bralczyk, O języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych, Warszawa 2001

·         J. Bralczyk, O języku polityki lat 80. i 90.,  Warszawa 2003

·         S. Dubisz, Język i polityka. Szkice z historii stylu retorycznego, Warszawa 1992

·         Ch. Eisler-Mertz, Mowa rąk: co zdradzają nasze gesty, przeł. M. Dykier, Wrocław 1999

·         J. Fras,  Język polityki, w: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, red. S. Gajda, Opole 2001

·         W. Głogowski, Bez słowa. Komunikacyjne funkcja zachowań niewerbalnych, Warszawa 1999

·         M. Głowiński, Mowa w stanie oblężenia, Warszawa 1996 (także inne książki tego autora poświęcone propagandzie PRL-u)

·         M. Głowiński, Nowomowa, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

·         L.Grzesiuk, E. Trzebińska, Jak ludzie porozumiewają się, Warszawa 1983

·         E. Hall, Ukryty wymiar, przeł. T. Hołówka, Warszawa 2000

·         E. Hall, Bezgłośny język, przeł. R. Zimand, A. Skarbińska, Warszawa 1987  

·         M. Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990

·         H. Lemmermann, Komunikacja werbalna. Szkoła retoryki. Ćwiczenia wstępne, prace przygotowawcze, główne zasady sztuki retorycznej, Wrocław 1999

·         W. Madyda (opr.), Trzy stylistyki greckie. Arystoteles, Demetriusz, Dionizjusz,  Wrocław 1953

·         M. Leary, Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji, przeł. A, Kacmajor, M. Kacmajor, Gdańsk 2002

·         D. Morris, Zwierzę, zwane człowiekiem, przeł. Z. Uhrynowska-Henasz, Warszawa 1997

·         D. Morris, Magia ciała, przeł. B. Ostrowska, B. Piotrkowska, Warszawa 1993

·         Z. Nęcki, Komunikowanie interpersonalne, Wrocław 1992

·         A. Pease, Język ciała. Jak czytać myśli ludzi z ich gestów, przeł. E. Siekiera, Kraków 1992

·         J. Sambor, Nowomowa – języka naszych czasów, Poradnik Językowy 1985 z. 6

·         A. Wiszniewski, Jak przekonująco mówić i przemawiać?, Warszawa-Wrocław 1994   

·         Ch. Zacker, G. Grantel, Do sukcesu przez mowę, Sztuka konwersacji i nie tylko, Warszawa 2001

RETORYKA W UJĘCIU KLASYCZNYM

Retoryka (od. gr. rherorrike techne - ‘sztuka wymowy’) - oratorstwo, krasomówstwo, ars bene dicendi  -  teoria i sztuka  pięknego, poprawnego oraz  skutecznego mówienia. Od  czasów Cycerona i Kwintyliana termin retoryka używany jest także w znaczeniu szerszym -  jako określenie  nauki o kompozycji różnego rodzaju tekstów, sztuki budowania wypowiedzi na poziomie ponadzdaniowym - ma więc ścisły związek z gramatyką i kulturą języka.

·         Inventio - to część retoryki  obejmująca swym zakresem  sposoby zbierania materiału oraz wypróbowane  zasady dowodzenia, schematy rozumowania ( tzw. miejsca wspólne, czyli loci communes).

·         Dispositio - zajmuje się metodami komponowania, rozplanowania zebranego materiału.

·         Elocutio - związana jest  z  zasadami językowego opracowania mowy, w tym  z wyborem repertuaru środków  w postaci tropów i figur retorycznych, a także ze  stylistycznym ukształtowaniem  tekstu. Przedmiotem elocutio jest także zróżnicowanie stylu – dostosowywanie go do okoliczności i przedmiotu wypowiedzi. Klasyczna retoryka wyróżnia styl wysoki, średni i niski.

·         Memoriae - dotyczy sposobów pamięciowego opanowania mowy, ćwiczeń pamięci.

·         Actio – to  część retoryki  związana ze sposobem wygłaszania, w tym technikami operowania środkami niewerbalnymi: gestem, głosem, mimiką, ciałem.

CELE RETORYCZNE

·         -docere ‘pouczyć’,

·         -movere (permovere, flectere) ‘poruszyć emocje, wzruszyć’,

·         -delectare ‘zachwycić’.

HISTORIA POLSKIEGO STYLU RETORYCZNEGO

·         Narodziny dyplomacji około XI w. -  ars dictaminis, czyli sztuka dyktowania - redagowania listów, dokumentów i innych tekstów paraliterackich.

• XII w. Kronika Galla Anonima, pocz. XIII w. Kronika Wincentego Kadłubka,
• XV-wieczny traktat polityczny Jana Ostroroga Memoriał o urządzeniu Rzeczypospolitej
• dzieła  wychowawcy synów Kazimierza Jagiellończyka Kallimacha: Życiorys Grzegorz z Sanoka, Historia Króla Władysława.
• Pierwsze znane z polskiej historii mowy związane są z  faktami politycznymi, np. sławna mowa poselska Jana Ostroroga na dworze  papieża Pawła II, wygłoszona  w latach 60. XV w.

·               RENESANS

dobry mówca stał się w tej epoce  - powszechnie propagowanym wzorcem wychowawczym. W warunkach polskich nie bez znaczenia dla rozwoju retoryki pozostawał rozwój demokracji szlacheckiej, reformacja, kontrreformacja i związane z nimi spory religijne. Retoryka stała się  obowiązkowym elementem wykształcenia  i wychowania obywatelskiego. Jej propagatorem  w praktyce stały się od II poł. XVI w. przede wszystkim  kolegia jezuickie, a także założona przez jezuitów w 1578 r. Akademia Wileńska. Spośród mówców tego okresu do historii przeszli: kaznodzieja na dworze Zygmunta III Wazy  Piotr Skarga, a także trybun szlachecki Stanisław Orzechowski.

·         Wiek XVII

w retoryce polskiej - wpływ ozdobnej, estetyki barokowej. Najwybitniejszymi przedstawicielami  ekspresywnej retoryki barokowej są:   kaznodzieja na dworze Władysława IV  Fabian Birkowski, a także ojciec późniejszego króla Jakobus Sobieski. Rozwój retoryki jako sztuki kompozycji różnego rodzaju tekstów zawdzięczamy także Chryzostomowi Paskowi – autorowi zachowanego do dziś pamiętnika.

·        
Epoka oświecenia

Rozprawy teoretyczne - pod wpływem racjonalizmu  wielką wagę zaczęto przywiązywać do sztuki myślenia, związków retoryki z logiką:

Stanisław Konarski.(O poprawie wad wymowy, O sztuce dobrego myślenia, Mowa o kształtowaniu uczciwego człowieka i dobrego obywatela).

Praktyczne realizacje stylu retorycznego:

dzieła  Stanisława Staszica:  Przestrogi dla Polski, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego,

odezwa Hugona Kołłątaja Do prześwietnej deputacji...

rozprawa  Stanisława Konarskiego O skutecznym rad sposobie.

·         Po utracie niepodległości 

polska tradycja retoryczna zaczęła upadać – nie sprzyjały jej niewola i brak demokratycznych form życia politycznego

XIX- wieczne indywidualności oratorskie: Maurycy Mochnacki, Joachim Lelewel, Edward Dembowski

w wieku XX – Ignacy Paderewski, Józef Piłsudski i in. 

ŚRODKI RETORYCZNE

·         Trop jest zmianą znaczenia dokonaną w słowie dla lepszego obrazowania lub ozdobności tekstu: metafora, metonimia, synekdocha, emfaza, onomatopeja, peryfraza, ironia, hiperbola, litota (przeciwieństwo hiperboli, pomniejszenie).

·         FIGURY MYŚLI

konstrukcje semantyczne - służą intelektualnemu, emocjonalnemu i estetycznemu porządkowaniu przekazywanych treści: apostrofa, aitiologia, porównanie, pytanie retoryczne, sprostowanie, niedopowiedzenie, ironia.

·         FIGURY SŁOWNE

Konstrukcje słowne: epitet, anafora, epifora, synonimia, gradacja, elipsa, inwersja

GATUNKI RETORYCZNE

Podstawowe odmiany  przemówień wykształciły się już w starożytności, w czasach nowożytnych  zaś - zostały wzbogacone o nowe jego gatunki (np. kazania, homilie).

mowa (przemówienie) - gatunek wypowiedzi monologowej przeznaczonej do wygłoszenia  publicznego, a więc wobec większej liczby słuchaczy; funkcjonuje w różnych odmianach w zależności od  jej treści i zakładanych przez podmiot mówiący celów.

Tradycyjny  podział  na krasomówcze odmiany gatunkowe:

·         mowy sądowe: oskarżycielskie oraz obronne;

·         mowy doradczo- polityczne: namawiające i odradzające;

·         mowy popisowe lub okolicznościowe: pochwalne (laudacje) i ganiące.

Schemat kompozycyjny

1.    proemium (exordium) - wstęp, którego celem jest pozyskanie słuchaczy dla mówcy i podejmowanego przez niego tematu;

2.    narratio - przedstawienie wydarzeń mających związek ze sprawą;

3.    argumentatio (probatio, confirmatio) - dowodzenie, argumentowqnie  na rzecz stanowiska mówcy wobec sprawy;

4.    refutatio - odparcie kontrargumentów, zarzutów przeciwników;

5.    peroatio - zakończenie połączone z podsumowaniem (recapitulatio) oraz apelem do emocji  słuchaczy

WZORY KOMPOZYCYJNE KRÓTKICH PRZEMÓWIEŃ

1. Kompozycja oparta na chronologicznym następstwie członów

2. Kompozycja oparta na dedukcji (wnioskowaniu od ogółu do szczegółu)

3. Kompozycja oparta na indukcji (wnioskowaniu od szczegółu do ogółu) 

4. Kompozycja oparta na porównaniu

5. Kompozycja oparta na kompromisie

KONSPEKT

Konspekt, czyli zapisany w punktach plan wystąpienia. Funkcje:

·         W trakcie przygotowywania konspektu mówca porządkuje swoją przemowę – zauważa, którym tezom poświęcił zbyt dużo uwagi, a którym za mało, sprawdza, czy kolejność zagadnień przeznaczonych do omówienia jest właściwa, czego brakuje, a z czego można zrezygnować.

·         W trakcie opanowywania pamięciowego tekstu wystąpienia konspekt ułatwia jego zapamiętanie dzięki odniesieniom wzrokowym do poszczególnych punktów konspektu.

·         W trakcie wygłaszania mowy konspekt pozwala mówcy szybko zorientować się, w jakim punkcie wystąpienia się właśnie znajduje, co już powiedział, a co jeszcze zostało do omówienia; zwiększa to jego pewność siebie, zmniejsza tremę i w efekcie ułatwia słuchaczom odbiór mowy.

Zawartość konspektu

·         Temat wystąpienia i jego tytuł.

·         Trzy części: wstęp, rozwinięcie i zakończenie.

·         Schemat kompozycyjny, np. dedukcyjny, indukcyjny, porównawczy.

·         Poszczególne punkty i podpunkty konspektu - ułożone tematycznie

·         Wskazówki pomocne w trakcie wystąpienia, takie jak: Teraz pokaż wykres! Podnieś głos! Kilka kroków w lewo! Tablica! Zrób trzy oddechy! Zaakcentuj tę myśl! 

·         Cytaty, jeśli mówca przewiduje ich umieszczenie w swoim wystąpieniu, gdyż w wypadku przytaczania cudzych słów słuchacze z większym szacunkiem odnoszą się do słowa pisanego.

·         Pomocne zaznaczanie poszczególnych punktów różnymi kolorami, np. innym kolorem tych, które są niezbędne i których nie można  pominąć, innym natomiast te – które zawierają dodatkowe racje i z których w razie braku czasu można zrezygnować.

ARGUMENTACJA

1. Argumenty logiczne

...