Lectio_duodevicesima18.doc

Lectio duodevicesima (lekcja 18.) Consecutio temporum. Zdania podrzędne

Coniunctivus w zdaniach podrzędnych - Consecutio temporum (zasada następstwa czasów).

Coniunctivus w zdaniach złożonych służy do zaznaczenia zależności zdania podrzędnego. To, w jakim czasie jest zdanie podrzędne w koniunktywie, zależy od: 1. czasu orzeczenia zdania nadrzędnego oraz 2. relacji czasowej między czynnością wyrażaną przez zdanie nadrzędne a czynnością wyrażaną przez danie podrzędne.

W zdaniach złożonych, w którym zdanie nadrzędne jest w czasie głównym (praes., fut. I lub fut. II), zdanie podrzędne wyraża się w:

1.      con. praes. - dla czynności równoczesnej

2.      con. pf - dla czynności uprzedniej

3.      con. praes. lub konstrukcji opisowej złożonej z czasownika z końcówką -urus i con. praes. act. od sum, esse, fui (np. acturus sim) - dla czynności późniejszej

W zdaniach złożonych, w którym zdanie nadrzędne jest w czasie historycznym (imperf., perf. lub plusquamperf.), zdanie podrzędne wyraża się w:

1.      con. impf - dla czynności równoczesnej

2.      con. plpf - dla czynności uprzedniej

3.      coni. impf lub konstrukcję opisową złożoną z czasownika z końcówką -urus i con. impf. act. od sum, esse, fui (np. acturus essem) - dla czynności późniejszej

Niektóre rodzaje zdań podrzędnych

Zdanie przydawkowe (względne). Rozpoczynają się zaimkiem względnym (qui, quae, quod), zazwyczaj orzeczenie mają w ind.:

Femina, quae causam belli dedit, erat Helena. Kobietą, która spowodowała wojnę, była Helena.

Templa, quae visitamus, sunt pulcherrima. Świątynie, które zwiedzamy, są przepiękne.

Ubi est femina, cum qua confugisti? Gdzie jest kobieta, z którą uciekłeś?

Zdanie dopełnieniowe. Zdanie dopełnieniowe odpowiada na wszystkie pytania przypadków z wyjątkiem mianownika. Najczęściej zaczyna się od spójnika ut (ut obiectivum) - aby, ale może zaczynać się także od: ne - aby nie, neve - i aby nie, orzeczenie ma w con.:

Rogas me, ut te visitem. - Prosisz mnie, abym cię odwiedził.

Dux imperat, ne dicant. - Dowódca rozkazuje, aby nie odzywali się.

Zdanie okolicznikowe celu. Odpowiada na pytanie po co?, w jakim celu? W łacinie zaczyna się od spójników ut (ut finale - ut celowe) - aby oraz ne - aby nie. Jeżeli zdanie celu zawiera przymiotnik lub przysłówek w stopniu wyższym, zamiast ut używa się quo  - aby tym... lub quominus - aby tym mniej. W zdaniu celu występuje jedynie con. praes. lub con. impf - zgodnie z zasadą następstwa czasów:

Venimus, ut te salutemus. – Przychodzimy, (aby) cię pozdrowić. (con. praesentis)
Veniebamus, ut te salutaremus. – Przychodziliśmy, (aby) cię pozdrowić. (con. imperfecti)
Fugiunt, ne vulnerentur. - Uciekają, aby nie zostać rannymi. (przeczenie)
Fugimus, ne capiamur. - Uciekamy, aby nie być schwytanymi. (przeczenie)

Zdanie okolicznikowe czasu (czasowe). Rozpoczyna się spójnikiem:

- dla czynności wcześniejszej (niż zdania nadrzędnego)

cum (cum historicum) - kiedy, skoro – + con., w opowiadaniach o przeszłości: Caesar, cum Pharnacem vicisset, scripsit: „Veni, vidi, vici”. Cezar, kiedy pokonał Farnacesa, napisał: „Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem”.

postquam, ut, ubi, simul, simulac – skoro; ut primum, ubi primum, cum primum – skoro tylko + ind. perf., dla czynności przeszłej jednorazowej

ut, ubi, simulac, cum (cum iterativum), quotiens – ilekroć + ind., dla czynności powtarzającej się

- dla czynności równoczesnej (z czynnością zdania nadrzędnego)

cum (cum temporale) – kiedy – + ind.

cum (cum explicativum) - kiedy, przez to że – + ind.

cum (cum historicum, narrativum) - kiedy, skoro – + con., w opowiadaniach o przeszłości: Cum Graeci Troiam vastarent, Aeneas Troiam reliquerunt. Kiedy Grecy pustoszyli Troję, Eneasz Troję opuścił.

postquam – po tym jak + ind. impf, dla wyrażenia okoliczności ubocznych równoczesnych z czynnością zdania nadrzędnego

dum, donec, quamdiu, quoad – jak długo, dopóki + ind.: Fuit Lacedaemoniorum gens fortis, dum Lycurgi leges vigebant. Lud Spartan był silny, jak długo liczyły się prawa Likurga.

- dla czynności późniejszej (niż zdania nadrzędnego)

dum, donec, quoad – aż, dopóki nie + ind. (dla czynności rzeczywistej) lub + con. (dla czynności zamierzonej lub możliwej)

cum (cum inversum) – gdy nagle + ind.: Vixdum tuam epistulam legarem, cum ad me Postumius venit. Zaledwie twój list przeczytałem, gdy nagle przyszedł do mnie Postumiusz.

antequam, priusquam - zanim+ ind. (dla czynności rzeczywistej) lub + con. (dla czynności zamierzonej lub możliwej)

Zdanie okolicznikowe skutku (skutkowe). Wprowadzane jest przez ut (ut consecutivum) - że. Często w zdaniu nadrzędnym pojawia się słowo zapowiadające skutek, np. tam, sic, ita - tak, tantus, -a, -um - tak wielki/a/e, talis, -e - taki, adeo - do tego stopnia, tantopere - tak bardzo, tot - tyle. Orzeczenie występuje w con. w czasie teraźniejszym lub przeszłym, w zależności od tego, czy skutek trwa, czy też miał miejsce w przeszłości. Nie stosuje się tutaj zasada następstwa czasów. Zdania przeczące rozpoczynają się od ut non. Przykłady: Tanta fecie, ut urbem servaret. Dokonał tak wielkich rzeczy, że uratował miasto. Tam longe aberam ut non viderem. Byłem tak daleko, że nie widziałem. Hoc tanta benevolentia dixie, ut eos non offenderet. Powiedział to z taką łagodnością, że ich nie obraził.

Zdanie okolicznikowe przyczyny (przyczynowe). Rozpoczyna się od spójników cum - ponieważ, praesertim cum - zwłaszcza że, quod - ponieważ, propterea quod - gdyż, quia - dlatego że, quoniam - skoro, kiedy. Po spójnikach cum i praesertim cum orzeczenie jest w con. z zastosowaniem zasady następstwa czasów. Pozostałe spójniki łączą się z ind. Przykłady: Tibi gratulor, quod summam laudem assecutus es. Gratuluję ci, ponieważ zdobyłeś największą sławę. Cum ad te venire non potuerim, epistulam tibi mitto. Ponieważ nie mogłem do ciebie przyjść, wysyłam ci list.

Zdanie okolicznikowe warunku (warunkowe). Rozpoczyna się spójnikiem si - jeśli, gdy, gdyby, nisi, ni, si minus - jeśli nie, gdy nie, gdyby nie, sin - jeśli zaś. Zdanie nadrzędne oraz zdanie podrzędne warunkowe tworzą razem tzw. okres warunkowy. W zależności od stosunku zawartego w zdaniu warunku do rzeczywistości wyróżnia się 3 okresy warunkowe:

- okres warunkowy rzeczywisty (modus realis) - gdy warunek jest zgodny z rzeczywistością; orzeczenie w obu zdaniach występuje w ind. lub (w zdaniu głównym) imperat., niezależnie od czasu: Si hoc dicis, erras. (ind. praes. + ind. praes.) Jeśli to mówisz, mylisz się. Si vis amari, ama. (ind. praes. + imper. praes.) Jeśli chcesz być kochany, kochaj.

- okres warunkowy możliwy (modus potentialis) - gdy warunek jest możliwy do spełnienia; orzeczenie w obu zdaniach występuje w con, w con. praes. dla teraźniejszości i przyszłości, a w con. perf. dla przeszłości: Si hoc dicas, erres. Jeślibyś to mówił, myliłbyś się. Si hodie ad me venias, contentus sim. Jeślibyś przyszedł dziś do mnie, byłbym zadowolony.

- okres warunkowy nierzeczywisty (modus irrealis) - gdy warunek jest niemożliwy do spełnienia (zdaniem mówiącego); orzeczenie w obu zdaniach występuje w con., w con. impf dla teraźniejszości i przyszłości, a w con. plpf dla przeszłości: Si heri ad me venisses, contentus fuissem. Gdybyś wczoraj przyszedł do mnie, byłbym (wczoraj) zadowolony. Si heri me curavisses, hodie non aegrotarem. Gdybyś wczoraj zatroszczył się o mnie, dziś nie chorowałbym. Si me citius invenisses, liber nunc essem. Gdybyś (wtedy) odnalazł mnie szybciej, byłbym (teraz) już wolny.

Zdanie okolicznikowe przyzwolenia (przyzwalające). Rozpoczyna się różnymi spójnikami o znaczeniu chociaż, choć, aczkolwiek, jakkolwiek, jeśli nawet, chociażby, jeśliby nawet:

quamquam + ind....