lectio6Deklinacja III.doc

Lectio sexta (lekcja 6.) - III deklinacja

Końcówka -is w dopełniaczu (gen.) liczby pojedynczej.

Według tej deklinacji odmieniają się rzeczowniki (i przymiotniki) wszystkich trzech rodzajów. Wyróżniamy trzy typy deklinacji III: spółgłoskową, samogłoskową i mieszaną. Dla każdego typu są inne końcówki w: abl.sg, gen.plur i w rodzaju nijakim także w nom.plur (czyli też acc. i voc.). Pozostałe końcówki są wspólne dla wszystkich typów!

Mianownik często ma trochę inny temat niż pozostałe przypadki. Np. dla rzeczowników zakończonych na -o (np. leo - lew) w pozostałych przypadkach temat kończy się na -on-. Końcówka mianownika -s (np. hiems - zima) zwykle wypada w pozostałych przypadkach, dotyczy to również wyrazów zakończonych na -x (np. rex – król; pax - pokój), gdzie -x (dawne -gs) przechodzi w –g lub -x (dawne -cs) przechodzi w –c. Niekiedy -s w odmianie zanika, a na końcu tematu jest -t (np. ars – art-is). Przypomnienie: przy rzeczownikach podajemy jako drugą formę podstawową dopełniacz lp (a więc rex, regis; pax, pacis) - pozostałe przypadki mają temat analogiczny z dopełniaczem.

1. Typ spółgłoskowy: Do typu spółgłoskowego należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów. Temat jest zakończony na spółgłoskę i można go znaleźć w gen.sg. po odrzuceniu końcówki -is. Abl. sg. zakończony jest na -e, gen.plur. na -um, a nom./acc./voc.plur. w r. nijakim na -a. Do typu spółgłoskowego należą rzeczowniki nierównozgłoskowe (nom. sg. i gen. sg. mają nierówną liczbę głosek) z jedną spółgłoską na końcu tematu. Z tego względu należy do niej siedem wyjątków, nazywanych „rodziną z pieskiem”: pater, patris - ojciec; mater, matros - matka; frater, fratris - brat; senex, senis - starzec; iuvenis, iuvenis - młodzieniec; vates, vatis - wieszcz; canis, canis - pies, które są równozgłoskowe. W typie spółgłoskowym odmienia się też stopień wyższy przymiotników.

Odmiana rzeczowników typu spółgłoskowego dla rodzaju męskiego oraz żeńskiego (r. żeński odmienia się w ten sam sposób):

Odmiana rzeczowników typu spółgłoskowego dla rodzaju nijakiego:

Sg

N. nomen - słońce

G. nominis

D. nomini

Acc.=N.=V. nomen

Abl. nomine

V.=N.=Acc nomen!

Pl.

N. nomina

G. nominum

D. nominibus

Acc.=N.=V. nomina

Abl.=D. nominibus

V.=N.=Acc. nomina

2. Typ samogłoskowy: Do typu samogłoskowego należą rzeczowniki rodzaju nijakiego. W pierwszym przypadku są zakończone na: -e, -al lub -ar. Abl.sg. rzeczowników typu samogłoskowego jest zakończony na -i, nom.plur. na -ia, a gen. plur. -ium. Według tego typu odmienią się też kilka wyjątków rodzaju żeńskiego (np. turris, turris – wieża, securis, securis – siekiera, vis – siła) oraz przymiotniki III deklinacji (w stopniu równym).

Odmiana rzeczowników typu samogłoskowego dla rodzaju nijakiego:

Sg

N. animal – istota żyjąca, zwierzę

G. animal is

D. animal i

Acc.=N.=V. animal

Abl. animali

V.=N.=Acc animal!

Pl.

N. animalia

G. animalium

D. animalibus

Acc.=N.=V. animalia

Abl.=D. animalibus

V.=N.=Acc. animalia

3. Typ mieszany: Do typu mieszanego należą rzeczowniki (r. męskiego i żeńskiego) równozgłoskowe, które w nom. sg. zakończone są na –is lub -es oraz nierównozgłoskowe o temacie zakończonym dwoma (lub więcej) spółgłoskami. Wszystkie zakończone są w abl. sing. na -e, a gen.plur. na -ium. Według tego typu odmienia się też imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej (participium praesentis activi) – dla rodzaju nijakiego nom./acc./voc.pl kończy się na –ia.

Odmiana rzeczowników typu samogłoskowego: