BORORO
Komentarz i opracowanie mitu na podstawie: Algirdas Julien Greimas: „Gramatyka narracyjna i analiza typów mowy” [w:] E. Leach, A. J. Greimas: „Rytuał i narracja”; Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989 r.
WYPRAWA DO GNIAZDA DUSZ
W bardzo dawnych czasach zdarzyło się, że kobiety poszły do lasu, aby zbierać liście palmy służące do wyrabiania bá, penisowego etui wkładanego młodzieńcom podczas inicjacji. Młody chłopiec obserwował z ukrycia swoją matkę, zaskoczył ją i zgwałcił.
Kiedy ta powróciła, jej mąż zauważył, że pióra, umocowane przy jej pasie z kory zostały wyrwane; pióra analogiczne do tych, które zdobią młodych mężczyzn. Podejrzewając jakąś przygodę, rozkazał więc, żeby odbył się taniec w celu wykrycia, który młodzieniec tak się przystroił. Lecz ku swemu wielkiemu zdumieniu stwierdził, że jedynie jego syn reprezentuje ten przypadek. Mąż domagał się nowego tańca, z tym samym rezultatem.
Transkrypcja sekwencji
1. ZWODZENIE
a) Dysjunkcja
Wyjście [kobiety] + zwodnicze przemieszczenie [syn]
b) Próba
Walka + Zwycięstwo [syn; matka] (gwałt)
Konsekwencja: oznaka odwrócona [matka] (matka jest nacechowana, nie syn)
2. ZDEMASKOWANIE
a) Koniunkcja
Powrót [matka; syn] + rozpoznanie oznaki [ojciec, matka]
Próba gloryfikująca symulowna i odwrócona [ojciec, młodzieniec] (taniec, a nie walka; zdrajca, a nie bohater)
Konsekwencja: zdemaskowanie zdrajcy [syn] (a nie bohatera)
KONSEKWENCJE OGÓLNE
Ukaranie zdrajcy [ojciec; syn]
Komentarz
Porównanie sekwencji poddanej transkrypcji z narracyjnym schematem pozwala zobaczyć, że odpowiada ona, w ogólnej ekonomii opowiadania, w poziomie treści odwróconej, zwodniczości władzy, a na poziomie treści stawianej wprost, ukaraniu zdrajcy. Posiadacz jest pozbawiony, poprzez zwodnicze zachowanie antagonisty, magicznego przedmiotu (nie naturalnego), który nadawał mu pewną moc. Podmiot „zwiedziony” może ją odzyskać tylko wtedy, gdy zdrajca jest najpierw rozpoznany, a następnie ukarany. Częścią topiczną opowiadania będzie ukaranie syna-zdrajcy, nakazane przez ojca, który stał się impotentem (w sposób nienaturalny).
Ojciec przekonany o swoim niepowodzeniu i pragnący się zemścić, wysyła syna do „gniazda dusz” z misją przyniesienia mu wielkiej grzechotki służącej do tańca (bapo), której pożąda. Młody człowiek naradza się ze swoją babką, a ta ujawnia mu śmiertelne niebezpieczeństwo wiążące się z tym przedsięwzięciem; radzi mu pozyskać pomoc ptaka-muchy.
Kiedy bohater z ptakiem-muchą przybywa do wodnej siedziby dusz, czeka na brzegu, podczas gdy ptak-mucha frunąwszy zwinnie przecina sznurek, na którym zawieszona jest grzechotka: instrument wpada do wody i wydaje dźwięk „jo”. Zaalarmowane hałasem dusze wypuszczają strzały. Lecz ptak-mucha leci dalej tak szybko, że bez szwanku osiąga brzeg wraz ze zdobyczą.
Ojciec rozkazuje więc swojemu synowi przynieść małą grzechotkę dusz i powtarza się ten sam epizod, z tymi samymi detalami; uczynnym zwierzęciem jest tym razem gołębica o szybkim locie (Loptoptila sp., gołębica). W trakcie trzeciej wyprawy młody człowiek zdobył buttoré: hałaśliwe dzwoneczki zrobione z kopyt świnki (Dicotyles torquatus caetetu) nanizane na sznurek, który nosi się owinięty wokół kostki. Młodzieniec wspomagany jest przez wielką szarańczę (Ecridium cristatum), której lot jest wolniejszy niż lot ptaków, tak że strzały dosięgają go kilkakrotnie, lecz nie zabijają go.
1. UMOWA
Rozkaz [ojciec] vs akceptacja [syn]
2. PRÓBA KWALIFIKUJĄCA
Próba hipotaktyczna [babka; syn] (konsultacja)
Konsekwencja: przyjęcie pomocnika (3 pomocników)
3. DYSJUNKCJA
Wyruszenie [syn] + szybkie przemieszczenie horyzontalne [syn + pomocnicy]
4.PRÓBA ZASADNICZA
Konsekwencja: likwidacja braku [syn] (kradzież przystrojeń)
Walka + zwycięstwo [syn: duchy wodne] (w połączeniu)
3 bis. KONIUNKCJA POWTÓRNA
Szybkie przemieszczenie horyzontalne + powrót [syn]
1 bis. DOPEŁNIENIE UMOWY POWTÓRNE
Likwidacja braku [syn]
Nierespektowanie umowy [ojciec]
KONSEKWENCJA OGÓLNA
Kwalifikacja bohatera
1. Natrafiamy w tej sekwencji na pewną liczbę dobrze znanych cech strukturalnych:
a) cecha często zawarta implicite próby kwalifikującej, która jest manifestowana tylko przez konsekwencję,
b) inwersja syntagmatyczna będąca rezultatem zwodniczego charakteru próby, gdzie kradzież, po której następuje pościg, zastępuje walkę,
c) synkretyzm funkcji, który konstytuuje pościg, poddający się analizie w walce + szybkie przemieszczenie,
d) potrojenie sekwencji, której znaczenie może być odnalezione tylko przez analizę semiczną pomocników (lub przedmiotów pragnienia).
2. W ogólnej ekonomii, poddana transkrypcji sekwencja powinna odpowiadać kwalifikacji bohatera.
Wściekły, że jego plany zostały udaremnione, ojciec namawia swojego syna, żeby poszedł z nim, aby schwytać papugi ara, które gnieżdżą się na zboczu skały. Babka nie wie zbyt dobrze, jak zapobiec temu nowemu niebezpieczeństwu, ale darowuje swojemu wnukowi magiczny kij, którego będzie mógł się trzymać w razie potknięcia.
Obydwaj mężczyźni przybywają do podnóża skalnej ściany; ojciec podnosi długą żerdź i rozkazuje swojemu synowi wspiąć się nań. Zaledwie ten wspiął się na wysokość gniazd, ojciec odtrąca żerdź; chłopiec ma w sam raz tyle czasu, aby zagłębić swój kij w szczelinę. Pozostaje zawieszony w próżni, wołając pomocy, podczas gdy ojciec odchodzi.
Nasz bohater dostrzega lianę w zasięgu ręki; chwyta ją i wspina się z trudem na szczyt. Po odpoczynku udaje się na poszukiwanie pożywienia, sporządza łuk i strzały z gałązek, poluje na jaszczurki, które w obfitości są na płaskowyżu. Zabija ich mnóstwo, z czego część przytracza do swego pasa i opasek z bawełny, które obejmują jego ramiona i kostki. Lecz martwe jaszczurki psują się, wydzielają tak ohydny odór, że bohater mdleje. Padlinożerne sępy (Cathartes urubu, Coragyps atratus foeteus) rzucają się na niego, pożerając najpierw jaszczurki, potem atakują ciało samego nieszczęśnika, zaczynając od pośladków. Ożywiony bólem bohater odpędza swoich napastników, lecz bezskutecznie, bowiem zdążyli zupełnie obedrzeć z ciała jego tyłek. W ten sposób pożywione ptaki stają się ratownikami: uchwyciwszy w dzioby jego pasek i opaski na ramionach i nogach, unoszą go i stawiają delikatnie u podnóża góry.
Bohater przychodzi do siebie „jak gdyby zbudził się ze snu”. Jest głodny, je dzikie owoce, ale spostrzega, że pozbawiony fundamentu, nie może zatrzymać pożywienia: ucieka z jego ciała nawet nie strawione. Chłopiec, najpierw bezradny, przypomina sobie opowiastkę swojej babki, gdzie bohater rozwiązał taki sam problem, modelując sobie sztuczny tyłek za pomocą ciasta zrobionego ze zgniecionych bulw. Tym sposobem odzyskawszy swoją integralność fizyczną, w końcu przyszedł do siebie.
1.. ZAWIESZENIE UMOWY
a) Umowa
Rozkaz [ojciec] + akceptacja [syn]
b) Próba kwalifikująca
Konsekwencja: przyjęcie pomocnika [syn] (kij)
c) Dysjunkcja
Wyruszenie [syn; ojciec] + przemieszczenie wznoszące [syn]
d) Próba zasadnicza
Walka + zwycięstwo [ojciec; syn] (zwodnicza konfrontacja: odwrócenie ról)
Konsekwencja: ponowne przemieszczenie [syn]
e) Konsekwencja co do umowy: zawieszenie umowy
2. ŻYWIENIE SIĘ ZWIERZĘCE
a) Próba negatywna
Walka + zwycięstwo [syn; jaszczurki] (polowanie i wchłanianie surowego pożywienia zwierzęcego)
Konsekwencja: niepowodzenie próby (śmierć bohatera)
b) Próba pozytywna
Walka + zwycięstwo [sępy; syn] (polowanie i wchłanianie surowego, zgniłego)
Konsekwencja: powodzenie próby
3. ŻYWIENIE SIĘ ROŚLINNE
Przemieszczenie zstępujące [syn] (w połączeniu z próbą poprzednią: dobroczynne zachowanie przeciwników – pomocników)
b) Próba negatywna
Walka symulowana [syn; dzikie owoce] (zbieranie, a nie polowanie)
Pozorne zwycięstwo [syn] (wchłanianie pożywienia roślinnego)
Konsekwencja: niepowodzenie próby (niemożność odżywiania się)
c) Próba pozytywna
Próba kwalifikująca hipotaktyczna [babka; syn]
(konsultacja we wspomnieniu)
Konsekwencja: przyjęcie pomocnika [syn] (pomocnik roślinny)
d) Próba zasadnicza:
Walka symulowana, redundantna + zwycięstwo [syn; dzikie owoce]
Konsekwencja: powodzenie próby (likwidacja braku: niemożność odżywiania się)
Likwidacja braku (zyskanie pewnych sposób żywienia)
1. Transkrypcja semantyczna tej sekwencji uwydatnia jedną z charakterystyk strukturalnych zanalizowanego mitu: pojawia się on coraz bardziej jako konstrukcja hipotaktyczna rozwijająca na kilku poziomach te same schematy narracyjne. W ten sposób sekwencja, którą zajmujemy się w tym momencie, odpowiada, w ekonomii ogólnej opowiadania, próbie zasadniczej; rozważana sama w sobie realizuje ona sama przez się schemat narracyjny, w którym algorytm „zawieszenie umowy” staje się próbą kwalifikacyjną; ten z kolei pojawia się w następstwie transkrypcji, jako opowiadanie autonomiczne zawierające próbę kwalifikacyjną i próbą zasadniczą. Wynika z tego manifestacja schematu narracyjnego na trzech hierarchicznie różnych poziomach: syntagma narracyjna na poziomie, na którym sytuuje się jej lektura, jest więc w stanie przyjąć sukcesywnie wiele interpretacji.
2. Inna charakterystyka modelu narracyjnego: dowód przez absurd, którego jeszcze nie spotkaliśmy, pojawia się również w tej sekwencji.
Powraca do swojej wioski, która jest opuszczona. Długo błąka się w oszukiwaniu swoich. Pewnego dnia odkrywa ślady stóp i kija, które rozpoznał jako należące do jego babki. Idzie po śladach, ale bojąc się ujawnić, przybiera postać jaszczurki, której sztuczki długo intrygują starą kobietą i jej wnuka, młodszego brata tego pierwszego. Decyduje się w końcu ukazać się im w prawdziwej postaci. (Aby powrócić do swojej babki, bohater przekształca się kolejno w cztery ptaki i motyla).
Tej nocy miała miejsce gwałtowna ulewa towarzysząca burzy i wszystkie ognie we wsi zostały zatopione, prócz ognia babki, do której następnego ranka wszyscy ludzie przychodzili prosić o żar, zwłaszcza druga żona ojca zabójcy.
1. POWRÓT BOHATERA
a) Powrót negatywny
Wyruszenie [syn] + przemieszczenie horyzontalne [syn] (począwszy od miejsca próby)
Zwodniczy powrót [syn] (niepołączenie z braku punktu ad quem)
b) Powrót pozytywny
Wyruszenie ponowne [syn] + przemieszczenie [syn]
Konsekwencja: przyjęcie pomocnika [syn] (ślady kija)
Powrót wiarygodny incognito [jaszczurka] (jaszczurka = syn)
...
rynka1